«Ελπίζω ότι ο κόσμος σε ΗΠΑ και Ευρώπη θα ξεσηκωθεί...»

(...)

η ιδέα του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς είναι ένας μύθος

(...)

 ο νεοφιλελευθερισμός προσδοκά από τους ανθρώπους να προσαρμοστούν στις ανάγκες του καπιταλισμού αντί να διαμορφωθεί η οικονομία με τρόπο που θα μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες των ανθρώπων. Οι παγκόσμιες διασώσεις των τραπεζών είναι ένα τέλειο παράδειγμα. Γιατί πρέπει ο λαός να αποδεκτεί μέτρα σκληρής λιτότητας επειδή οι ισχυροί που ήταν επικεφαλής των χρηματοοικονομικών θεσμών έκαναν λάθη;

(...)

«Ελπίζω ότι ο κόσμος σε ΗΠΑ και Ευρώπη θα ξεσηκωθεί...»

MICHAEL PERELMAN(*)

 (Οικονομολόγος και οικονομικός ιστορικός)

Στον ΧΡΟΝΗ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ

 

ΖΟΥΜΕ σε σκοτεινές εποχές. Η κρίση έχει μεταφερθεί ολοκληρωτικά στις πλάτες των εργαζομένων. Τα μέτρα λιτότητας πετσοκόβουν τους μισθούς και αυξάνουν την ανεργία. Οι μέχρι τώρα αντιδράσεις των εργαζομένων σε Ευρώπη και ΗΠΑ είναι σποραδικές και περιορισμένης εμβέλειας, με αποτέλεσμα ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς να κυριαρχεί ακλόνητος στα μέσα μιας τεράστιας οικονομικής κρίσης, ένα φαινόμενο πρωτοφανές στη νεότερη ιστορία.

Τι συμβαίνει; Πώς γίνεται ένα σύστημα τόσο καταστροφικό για την οικονομική και κοινωνική ευημερία των ανθρώπων να συνεχίζει να λειτουργεί κάτω από την καθοδήγηση των ελίτ δίχως ουσιαστική αντίσταση; Πώς μπόρεσε να υπερισχύσει ιδεολογικά ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς όταν όλα τα δεδομένα είναι εναντίον του; Ενας μεγάλος κοινωνικός αναλυτής, ο αμερικανός οικονομολόγος και οικονομικός ιστορικός Michael Perelman, μας δίνει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα.

Στα διάφορα βιβλία σας, αναφέρεστε στον «νεοφιλελευθερισμό» ως μια επανάσταση της δεξιάς. Μήπως εννοείτε αντεπανάσταση;

Πιστεύω ότι επανάσταση είναι η κατάλληλη λέξη. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης του '30, υπήρχε μια επαναστατική δυνατότητα, αλλά η κυβέρνηση Ρούζβελτ ανταποκρίθηκε με μερικά πολύ σημαντικά μέτρα τα οποία όμως δεν αποτελούσαν στο ελάχιστο «επανάσταση». Μάλιστα, αμέσως μετά τον πόλεμο, οι συντηρητικοί πέρασαν τον νόμο Taft-Hartley (που υπαγόρευε μια σειρά από απαγορευτικές δραστηριότητες για τους οργανωμένους εργαζόμενους). Ηταν το πρώτο χτύπημα ενάντια στην πολιτική του New Deal. Στη συνέχεια ακολούθησαν κι άλλα συντηρητικά μέτρα. Αργότερα, κατά τη διάρκεια του πολέμου του Βιετνάμ, υπήρξε ένα ξέσπασμα ριζοσπαστικών διαμαρτυριών, αλλά, σε μεγάλο βαθμό, το κίνημα για τα αστικά δικαιώματα, το γυναικείο κίνημα, το εργατικό κίνημα, και το αντιπολεμικό κίνημα ήταν αποσυνδεδεμένα μεταξύ τους. Ούτε τότε μπορούμε να μιλήσουμε για πολιτική επανάσταση.

Αυτό που ήταν επαναστατικό γύρω από το δεξιό, νεοφιλελεύθερο κίνημα της δεκαετίας του '70 στις ΗΠΑ ήταν ο τρόπος που ανταποκρίθηκε στη συρρίκνωση των ποσοστών κέρδους: κατάφερε να συσπειρώσει αποτελεσματικά γύρω από ένα κοινό πρόγραμμα τους συντηρητικούς του επιχειρηματικού κόσμου με τους δεξιούς φιλελεύθερους (libertarians) και τους θρησκευτικά κοινωνικούς συντηρητικούς. Στη συνέχεια, η πολιτική και η ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού προωθήθηκαν από τις ΗΠΑ στον υπόλοιπο κόσμο και επιβλήθηκαν από τις εγχώριες ελίτ και τις κυβερνήσεις.

Ο νεοφιλελευθερισμός έχει περάσει σε νέο στάδιο αντεπίθεσης και, με πρόσχημα το χρέος και τα ελλείμματα, σαρώνει ό,τι έχει απομείνει από το κοινωνικό κράτος και τα εργατικά δικαιώματα.

Δεν αληθεύει ότι ο νεοφιλελευθερισμός είναι ουσιαστικά ένα σύνολο οικονομικών πολιτικών όπου οι πλούσιοι και οι μεγάλες επιχειρήσεις χρησιμοποιούν τον ελεύθερο ανταγωνισμό ως μέσο για να αποκτήσουν πλεονέκτημα σε επικερδείς ευκαιρίες στην αγορά, αλλά χρειάζονται και θέλουν το κράτος για να προστατεύει τα δικά τους συμφέροντα; Με άλλα λόγια, θα συμφωνούσατε ότι ο καπιταλισμός της ελεύθερης αγοράς είναι κατά μεγάλο μέρος ένας μύθος;

Ο χαρακτηρισμός που μόλις δώσατε για τον νεοφιλελευθερισμό είναι απόλυτα εύστοχος και συμφωνώ ότι η ιδέα του καπιταλισμού της ελεύθερης αγοράς είναι ένας μύθος. Η ιδεολογική υποστήριξη των ΜΜΕ, των ιδρυμάτων και των δεξαμενών σκέψης, μαζί με τον έλεγχο των πανεπιστημίων, είναι πολύ αποτελεσματική για να καταστήσουν αυτό τον μύθο αξιόπιστο.

 

Η Μεγάλη Υφεση της δεκαετίας του '30 άλλαξε την οικονομική πολιτική και τις απόψεις πολλών οικονομολόγων. Γιατί το δόγμα της ελεύθερης αγοράς παραμένει ηγεμονικό στη σημερινή συγκυρία, η οποία είναι εξίσου θλιβερή;

Η ερώτησή σας απεικονίζει το μεγάλο γρίφο της σύγχρονης κρίσης. Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης του '30, οι μάζες των ανθρώπων, συμπεριλαμβανομένων των οικονομολόγων, επανεξέτασαν τις προκαταλήψεις τους για την αγορά. Ακόμη και ο Μίλτον Φρίντμαν ήταν μέρος του New Deal. Κατά τη διάρκεια της περιόδου που αποκαλέστηκε «η χρυσή εποχή του καπιταλισμού», ο κόσμος απέδωσε τη σχετική ευημερία στη λειτουργία της αγοράς. Οταν η οικονομία άρχισε να υποχωρεί, οι συντηρητικοί απέδωσαν ευθύνες για τα οικονομικά προβλήματα στην κυβερνητική δραστηριότητα αντί στις έμφυτες καπιταλιστικές αντιφάσεις.

Αυτή η ερμηνεία έγινε ακόμα πιο πειστική καθώς η δεξιά διανόηση έγινε περισσότερο περιχαρακωμένη. Αυτό που είναι καταπληκτικό είναι ότι ακόμα και μετά το ξέσπασμα της τρέχουσας κρίσης, η δεξιά ήταν σε θέση να προβάλλει με σχετική επιτυχία το επιχείρημα ότι όλα τα λάθη προέκυψαν από κρατικές πολιτικές. Μόνο μια μικρή χούφτα συμβατικών οικονομολόγων λιποτάκτησε αμφισβητώντας το υπάρχον χρηματοοικονομικό σύστημα. Στο βαθμό όμως που είμαι σε θέση να γνωρίζω, ουδείς τους έχει προχωρήσει στην αμφισβήτηση του ίδιου του καπιταλισμού. Οπως αναφέρατε, ήταν διαφορετική η κατάσταση κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Υφεσης του '30.

Στο πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο σας The Invisible Handcuffs χρησιμοποιείτε τον αρχαίο ελληνικό μύθο του Προκρούστη για να περιγράψετε τις συνθήκες εργασίας που επικρατούν στη σημερινή καπιταλιστική οικονομία. Με τι τρόπο βοηθάει αυτός ο μύθος για να διευκρινιστούν οι πραγματικότητες της σύγχρονης καπιταλιστικής οικονομίας;

Επιτέλους, μπορώ να σχολιάσω κάτι για την Ελλάδα δίχως να αποκαλύψω την έκταση της άγνοιάς μου για την οικονομία σας. Το προκρούστειο κρεβάτι σχεδιάστηκε για να κάνει τα ανθρώπινα σώματα να προσαρμοστούν στις διαστάσεις του, είτε κόβοντας μέλη του σώματος είτε τεντώνοντάς τα. Ουσιαστικά, λοιπόν, ο νεοφιλελευθερισμός προσδοκά από τους ανθρώπους να προσαρμοστούν στις ανάγκες του καπιταλισμού αντί να διαμορφωθεί η οικονομία με τρόπο που θα μπορεί να ικανοποιήσει τις ανάγκες των ανθρώπων. Οι παγκόσμιες διασώσεις των τραπεζών είναι ένα τέλειο παράδειγμα. Γιατί πρέπει ο λαός να αποδεκτεί μέτρα σκληρής λιτότητας επειδή οι ισχυροί που ήταν επικεφαλής των χρηματοοικονομικών θεσμών έκαναν λάθη; Οταν ξεκίνησα να γράφω το βιβλίο, οι προκρούστειες πρακτικές ήταν σχετικά μετριοπαθείς εν συγκρίσει με το σήμερα. Δεν υπάρχει ανάγκη να επεκταθώ σ' αυτό το φαινόμενο όταν απευθύνομαι σε ένα ελληνικό ακροατήριο.

Πριν από μερικά χρόνια, σε κάποιο άλλο σας βιβλίο που φέρει τον τίτλο Manufacturing Discontent («Η Κατασκευή της δυσαρέσκειας»), περιγράφατε τον αντίκτυπο της εταιρικής ισχύος στα άτομα και στους εργαζομένους. Φτάσαμε στο τέλος της εποχής των εργατικών δικαιωμάτων ή πιστεύετε θα υπάρξει τελικά μαζική αντίδραση;

Στο συγκεκριμένο βιβλίο εξέταζα ένα γενικότερο φαινόμενο προκρουστεανισμού. Πρότεινα ότι οι καπιταλιστικές δυνάμεις αποδυνάμωναν σκόπιμα τη δομή της οικονομίας με τη μετατόπιση του ρίσκου και του κόστους των καπιταλιστικών δραστηριοτήτων στους απλούς ανθρώπους, αποδυναμώνοντας ταυτόχρονα όλα τα είδη προγραμμάτων κοινωνικής στήριξης, για παράδειγμα, την εσκεμμένη αποτυχία επαρκούς χρηματοδότησης του συνταξιοδοτικού συστήματος, ώστε να μην μπορούν να εκπληρωθούν οι υποχρεώσεις απέναντι στους συνταξιούχους και να στραφούν οι πολίτες προς ιδιωτικά προγράμματα.

Αυτή τη στιγμή που μιλάμε, η επίθεση στα δικαιώματα των εργαζομένων στις ΗΠΑ υπερβαίνει κατά πολύ οτιδήποτε θα μπορούσα να είχα φανταστεί, ακόμα και μερικές μερικές εβδομάδες νωρίτερα. Συγχρόνως, έχω μείνει κατάπληκτος με το θάρρος των ανθρώπων που επαναστάτησαν στη Μέση Ανατολή. Ξέρω ότι οι πιθανότητες είναι εναντίον τους στο να δημιουργηθεί μια αληθινά δημοκρατική κοινωνία, αλλά οι προσπάθειες τους έχουν κερδίσει τον θαυμασμό μας.

Οι εργαζόμενοι στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ξεκινήσει τις δικές τους διαμαρτυρίες. Η ελπίδα μου είναι ότι όπως οι δικτάτορες στη Μέση Ανατολή επέβαλαν τον αυταρχισμό τους σε τέτοιο βαθμό που οι λαοί τούς είπαν «αρκετά!» και επαναστάτησαν, ο κόσμος στις ΗΠΑ και την Ευρώπη θα ξεσηκωθεί εναντίον της πλουτοκρατίας και των μέτρων λιτότητας.

 

(*) WHO is who?

Ο Michael Perelman είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν και ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στα αγροτικά οικονομικά στο Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ. Δηλώνει πως απομακρύνθηκε από τα συμβατικά οικονομικά όταν αντιλήφθηκε ότι «το αγροτικό σύστημα καταναλώνει δέκα φορές περισσότερη ενέργεια απ' ό,τι παρέχει στη μορφή φαγώσιμης τροφής». Αυτό τον οδήγησε στη συγγραφή του πρώτου του βιβλίου με τον τίτλο Farming for Profit in a Hungry World, που δημοσιεύτηκε το 1977. Στο ενδιάμεσο, αναγνώρισε στα έργα του Μαρξ μια θεωρία κρίσης που, παρά τις ατέλειές της, μπορούσε να ερμηνεύσει πολύ καλύτερα από οποιαδήποτε άλλη οικονομική θεωρία την καπιταλιστική πραγματικότητα. Στις αρχές του 2011 κυκλοφόρησε από τον εκδοτικό οίκο Monthly Review Press το τελευταίο και πιο πρόσφατο βιβλίο του που φέρει τον τίτλο The Invisible Handcuffs of Capitalism: How Market Tyranny Stifles the Economy by Stunting Workers.

 

'' Ελευθεροτυπία ''

16 Οκτωβρίου 2011