Ο υδράργυρος και οι καραμπόλες των λαών.
Σε μόλις τρεις δεκαετίες από την έναρξη της κοινωνίας της πληροφορίας και την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, ο Homo sapiens βρέθηκε να κοιτάζει στον καθρέφτη έναν... ηλίθιο. Ξεζούμισε ό,τι είχε αυτή η γη να του προσφέρει, μακέλεψε τις θάλασσές της και μόλυνε τον αέρα της. Τώρα, την ώρα που η επιστήμη τού προσφέρει όλο και μακρύτερο προσδόκιμο ζωής, ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί να προσφέρει στα παιδιά του όχι μόνο την «πρόοδο» αλλά ούτε και τη «σταθερότητα» μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης - και μελλοντικά επιβίωσης. Τώρα, βλέπει τα κέντρα ανάπτυξης του τεχνολογικού του πολιτισμού να κατακλύζονται από κύματα προσφύγων που κραδαίνουν στο χέρι τα «smartphones» που τους πούλησε. Και αύριο περιμένει τα νέα κύματα, αυτά που θα ξεσηκώσουν το τσουνάμι της κλιματικής αλλαγής και η έλλειψη τροφίμων. Πώς θα αντιδράσει;
Κλίμα - πόλεμος - λιμός είναι το τρίπτυχο πίσω από τις μαζικές μεταναστεύσεις. Κλιματική αλλαγή, τσουνάμι προσφύγων και απειλούμενες σοδειές στα «επίκαιρα» και τα «προσεχώς» της δικής μας ζωής
Μέσα στο δράμα μας ζούμε το δράμα τους. Μας πνίγει η ανημποριά μας αλλά και η δυστυχία τους. Ποιοι είναι, πού πάνε και γιατί... δεν αντέχουμε πια να ξέρουμε, «αρκεί να είναι περαστικοί». Κάποιοι τους βλέπουν και θυμούνται τι συνέβη, κάποιοι φοβούνται το τι θα συμβεί. Το μόνο κοινό «θέλω» όλων είναι να τελειώνει το δράμα, να γίνει ειρήνη και να γυρίσουν στον τόπο τους. Είναι όμως έτσι; Είναι κάτι που μπορεί να τελειώσει με την ειρήνη ή βιώνουμε το πρώτο κύμα από ένα επερχόμενο τσουνάμι μαζικής μετανάστευσης λαών; Για τη διαμόρφωση μιας πληρέστερης εικόνας πήγαμε πέρα από το «παρόν» της που προσφέρουν τα δελτία ειδήσεων. Συλλέξαμε στοιχεία από το παρελθόν αλλά και από το... μέλλον και τα προσθέσαμε στον καμβά. Το τι πίνακας μάς προέκυψε διαβάστε το στις επόμενες σελίδες.
Το μεσημέρι της Καθαράς Δευτέρας, την ώρα που ετοιμάζονταν τα πιάτα με τα θαλασσινά και κοβόταν ο χαλβάς, μια ελληνική οικογένεια επέστρεψε από την Ειδομένη. Είχε πάει με σκοπό να προσφέρει φιλοξενία σε πρόσφυγες, αλλά εκείνοι... αρνήθηκαν. Προτίμησαν να ρισκάρουν συν γυναιξί και τέκνοις το πέρασμα ενός χείμαρρου, προκειμένου να περάσουν στην άλλη μεριά των συνόρων. Το προφανές είναι να αναρωτηθείς «τι είναι αυτό που ωθεί σε τέτοια απρονοησία οικογενειάρχες ανθρώπους;». Και το εύλογο είναι να δώσεις απαντήσεις συναρτώμενες με τις συγκεκριμένες συνθήκες στις χώρες τους (Συρία, Ιράκ, Αφγανιστάν...). Θα έχεις όμως συλλάβει το πλήρες φάσμα των αιτίων που σπρώχνουν τους ανθρώπους στο απονενοημένο;
Ας σκεφτούμε για παράδειγμα τη διαφορά οπτικής του ανθρώπου του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα από εκείνη του τωρινού: Μεγαλωμένοι στην αχλύ της μεταπολεμικής ανασυγκρότησης, θεωρούσαμε την κίνηση ως πρόοδο και τη σταθερότητα ως συντήρηση. Η ρήση του Ηράκλειτου «τα πάντα ρει» εκλαμβανόταν από εμάς ως πρόσταγμα δυναμικής πορείας προς τα μπρος και η σταθερότητα ως στασιμότητα, ως βαρίδι που μόνο άρνηση προκοπής μπορούσε να είναι. Αλλά δεν εντρυφήσαμε ποτέ στο νόημα της άλλης ρήσης του Ηράκλειτου - «δεν διαβαίνεις το ίδιο ποτάμι δεύτερη φορά» - με αποτέλεσμα τώρα να μην μπορούμε να αντιληφθούμε το πώς έχει... γυρίσει ο κόσμος ανάποδα.
Βυζάντιο και «βάρβαροι»
Κάτι τέτοιο βίωναν το 373 μ.Χ. οι Ελληνες της Ταναΐδος, στις εκβολές του Ντον προς τον Εύξεινο Πόντο. Αποικία της Μιλήτου εδώ και 600 χρόνια, η Τάναϊς είχε περάσει πολλά, αλλά ζούσε τώρα μια εποχή σχετικής ηρεμίας. Οι Πέρσες είχαν ηττηθεί και τα δύο τελευταία χρόνια τα καράβια της πόλης μετέφεραν ανεμπόδιστα τα εμπορεύματά τους από τα λιμάνια της Σκυθίας (νυν Ουκρανίας) και του Πόντου (νυν Τουρκίας) ως τη βασιλεύουσα. Οι κάτοικοί της εμπορεύονταν πια τόσο με τους Αλανούς στα ανατολικά της πόλης όσο και με τους Γότθους στα δυτικά. Το μόνο θέμα που τους διαχώριζε σε «προοδευτικούς» και «συντηρητικούς» ήταν ο πρόσφατος προσηλυτισμός του βυζαντινού αυτοκράτορα Ουάλη στον Αρειανισμό και η εκ μέρους του έναρξη διωγμού των ορθοδόξων. Αυτός ο διωγμός, από ό,τι άκουγαν, είχε ήδη επιφέρει την εξέγερση των εκχριστιανισμένων Αράβων της Συρίας, που μάταια ζητούσαν από την Κωνσταντινούπολη ορθόδοξο επίσκοπο αντί για αρειανό.
Ο κόσμος της Ταναΐδος διαλύθηκε εν μιά νυκτί εκείνη τη χρονιά: Οι ιπποτοξότες Ούννοι του Αττίλα συνέτριψαν τους Αλανούς έξω από την πόλη και ύστερα την ξεθεμελίωσαν. Παίρνοντας στην ορδή τους όσους Αλανούς αιχμαλώτισαν, όρμησαν στα δυτικά και κατανίκησαν τους Γότθους του Ερμανάριχου. Από εκεί και μετά άρχισε «το μπιλιάρδο των λαών». Οι Γότθοι έφτασαν κυνηγημένοι ως τον Δούναβη και ζήτησαν άσυλο στη Θράκη. Εζησαν κάποια χρόνια εκεί σε άθλιες συνθήκες, τρώγοντας τα σάπια κρέατα που τους πουλούσαν οι προμηθευτές του βυζαντινού στρατού. Κάποια στιγμή δεν άντεξαν και επαναστάτησαν. Στις 9 Αυγούστου του 378, ο αυτοκράτορας Ουάλης τους αντιμετώπισε με τον στρατό του στην πεδιάδα της Αδριανούπολης, βέβαιος ότι θα τους συντρίψει. Ομως, δεν έλαβε υπόψη του μια σημαντική λεπτομέρεια: οι Γότθοι είχαν μάθει από τους Ούννους να χρησιμοποιούν αναβατήρες στα άλογα και να πολεμούν όρθιοι από αυτά. Το αποτέλεσμα ήταν 15.000 βυζαντινοί στρατιώτες νεκροί, με τον αυτοκράτορα μεταξύ τους. Τη συνέχεια τη γνωρίζετε από την Ιστορία. Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος «λάδωσε» τους Ούννους, με αποτέλεσμα η πανστρατιά Ούννων, Αλανών, Ερουλων, Σκήριων, Βησιγότθων και Οστρογότθων να στραφεί προς τη Δυτική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία και να φέρει το χάος από το οποίο ξεπήδησαν τα έθνη της νέας Ευρώπης.
Κλιματικές αλλαγές πίσω από τις μεταναστεύσεις
Το προφανές είναι «να διδαχθούμε από την Ιστορία». Αλλά ποια είναι η όλη ιστορία; Αν ξεφύγουμε από την ελληνική ομφαλοσκόπηση και κοιτάξουμε την πανανθρώπινη Ιστορία, θα συνειδητοποιήσουμε ότι τον τελευταίο μισό αιώνα ζήσαμε ένα σπάνιο «διάλειμμα σταθερότητας». Ολους τους προηγούμενους αιώνες - από το 60.000 περίπου π.Χ. που οHomo sapiens μετανάστευσε από την Αφρική - η Ιστορία των ανθρώπων μοιάζει με τα κύματα της θάλασσας: διαρκής επέκταση, ανακάλυψη νέων κόσμων, κατάκτηση νέων εδαφών. Μάθαμε εκ των υστέρων να ζυγιάζουμε τις συγκρούσεις των λαών, φυλών και ηγεμόνων με κριτήρια πολιτισμικά, θρησκευτικά, οικονομικά ή προσωπικά, αλλά ξεχάσαμε το μεγαλύτερο αίτιο όλων: το αγαθό της ειρήνης εκτιμάται μόνον όταν διασφαλίζονται ο βιοτικός χώρος και το βιώσιμο της ύπαρξης. Και αυτά είναι άμεσα συνδεδεμένα με τη γη και τις κλιματικές συνθήκες που επιτρέπουν την καλλιέργειά της και την κατοίκηση σε αυτήν.
Αναλύοντας τις «μαγνητοφωνήσεις του κλίματος» στους δακτύλιους των δένδρων και τα στρώματα των πάγων στους πόλους, οι επιστήμονες ανακαλύπτουν τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότερα πειστήρια διασύνδεσης των μεγάλων μεταναστεύσεων των λαών με δραματικές κλιματικές αλλαγές. Για παράδειγμα, το 2010 μάθαμε ότι ο αρχαιοελληνικός μεσαίωνας και ο αφανισμός των νικητών της Τροίας, Αχαιών, προήλθε ακριβώς από την υπερθέρμανση του πλανήτη και την επέλαση της χειρότερης ξηρασίας (1). Ως το 2012, το περιοδικό «New Scientist» συσσώρευσε στοιχεία που πείθουν ότι αρκετοί μεγάλοι πολιτισμοί κατέρρευσαν συνεπεία κλιματικής αλλαγής (2). Αλλά και εκείνη η μεταστροφή των Ούννων, από την Κίνα που πολιορκούσαν το Αφγανιστάν των Κουσάν και το Ουζμπεκιστάν των Περσών, ως τον Πόντο των Ελλήνων και κατοπινά την Ευρώπη, μάθαμε πρόπερσι ότι οφειλόταν επίσης σε τρεις απανωτές περιόδους μεγα-ξηρασίας (3). 'Η ακόμη κι αυτή η κατάρρευση του Βυζαντίου και το Μεγάλο Θανατικό που σάρωσε την Ευρώπη - όπως διαβάσατε πρόσφατα στο «Βήμα» (4) - ήταν απόρροια αλλαγής του κλίματος έπειτα από διαδοχικές μεγάλες εκρήξεις ηφαιστείων.
Πώς συνδέονται όλα αυτά με τους πρόσφυγες που τώρα πνίγονται στα περάσματα του Αιγαίου ή τους χειμάρρους των Βαλκανίων; Μας το έχει πει εδώ και ενάμιση χρόνο έρευνα βρετανικών πανεπιστημίων (5), όπως μας το είχε πει το 2007 για το Νταρφούρ του Σουδάν ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ (6): πίσω από τις κοινωνικές αναταραχές και το ξέσπασμα εμφύλιων συρράξεων, πίσω ακόμη και από τα μεγαλομανιακά όνειρα οθωμανών νεο-σουλτάνων ή νεο-βεζίρηδων ισλαμικών χαλιφάτων, βρίσκονται η κλιματική αλλαγή και η δυστυχία της απώλειας του «όποιου πλούτου είχαμε». Η μαζική μετανάστευση υποδαυλίζεται μεν από τις πολεμικές συρράξεις, αλλά έχει ως πρωταρχικό αίτιο την αναζήτηση «βιώσιμης ύπαρξης» σε νέο χώρο. Αν σε όλα αυτά προσθέσουμε και τις παραμέτρους της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης και του υπερπληθυσμού του πλανήτη, αντιλαμβανόμαστε πια γιατί το μείγμα είναι τώρα πέρα από κάθε εφησυχασμό εκρηκτικό.
Τα προσεχώς του κλίματος
Ενόσω εμείς αγωνιούμε για το αν θα έχουμε να πληρώσουμε τις δόσεις, για το πώς θα διαχειριστούμε τις χιλιάδες προσφύγων και μεταναστών που μας προέκυψαν και για το αν, πότε και πώς θα επανέλθει η πολυπόθητη «ανάπτυξη», το εργαστήρι της Κλιματικής Αλλαγής συνεχίζει να ετοιμάζει νέες εκπλήξεις για το μέλλον όλων μας. Το ευτυχές είναι ότι τώρα είμαστε απείρως πιο επιστημονικά καταρτισμένοι από τους προγόνους μας, ώστε να μην καταφύγουμε για τα μελλούμενα σε ανειδίκευτους προφήτες. Το δυστυχές είναι ότι οι «σύγχρονες προφητείες» είναι ίσως πιο δυσοίωνες από τη φαντασία των προγόνων. Ας δούμε μαζί το τι μέτρησαν και προέβλεψαν οι έρευνες που δημοσιεύθηκαν μόνο τον τρέχοντα μήνα:
Η πιο εντυπωσιακή διαπίστωση ήταν ότι τον Φεβρουάριο που μόλις πέρασε η μέση θερμοκρασία του πλανήτη ανέβηκε κατά 1,35 βαθμούς Κελσίου από τη μέση θερμοκρασία των ετών 1951-1980, σπάζοντας κάθε ρεκόρ από το 1880 που μετριέται. Ειδικότερα στην Αλάσκα, στον Καναδά, στην Ανατολική Ευρώπη και στη Ρωσία, η NASA εντόπισε ότι η άνοδος αυτή διακυμάνθηκε από τους 4 ως τους 11,5 βαθμούς!
Επακολούθησε, στις 7 Μαρτίου, μια έρευνα που επιβεβαίωσε ότι την εκ φύσεως κλιματική αλλαγή επιτάχυνε ουσιαστικά η ανθρωπογενής μόλυνση της ατμόσφαιρας (7), με τις επιπτώσεις της να καταμετρώνται σαφώς από το 1937 και μετά. Ανεξάρτητα όμως από τη διαμάχη μεταξύ εκείνων που λένε ότι ευθύνεται ή όχι η ανθρώπινη δραστηριότητα για το κλίμα, η κατάσταση βάρυνε ακόμη περισσότερο στις 8 Μαρτίου, όταν το φινλανδικό Πανεπιστήμιο του Ααλτο δημοσίευσε τα πορίσματα δικής του έρευνας. Το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού, έλεγαν, είναι σχεδόν αποκομμένο από τους σιτοβολώνες διατροφής του. Συγκεκριμένα, ήδη το 28% των ανθρώπων του πλανήτη (1,9 δισεκατομμύρια) ζει πλάι στη θάλασσα, σε μια ζώνη 100 χιλιομέτρων από αυτή και σε υψόμετρο μικρότερο των 100 μέτρων από την επιφάνειά της, μακριά από τα καλλιεργήσιμα εδάφη. Ως το 2050 προβλέπεται ότι ο αριθμός των παραθαλάσσιων κατοίκων θα έχει ανεβεί στα 2,4 δισεκατομμύρια, με 500 εκατομμύρια εξ αυτών να ζουν σε περιοχές με υψόμετρο μικρότερο των 5 μέτρων.
Το γιατί αυτή η πρόβλεψη είναι εξαιρετικά δυσοίωνη απάντησε στις 14 Μαρτίου η έρευνα που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Nature» (8): αν η θάλασσα «σηκωθεί» στο υπόλοιπο του αιώνα κατά ένα μέτρο, μόνο στις ΗΠΑ θα θαλασσοπνιγούν 4,2 εκατομμύρια άνθρωποι, ή 13,1 εκατομμύρια αν η μέση άνοδος φθάσει τα δύο μέτρα. Για να το μεθερμηνεύσουμε αυτό σε όρους της γειτονιάς μας, θυμίζουμε ότι σε μια παλαιότερη μελέτη για την περιοχή της Μεσογείου είχε εκτιμηθεί ότι άνοδος της θάλασσας κατά μισό μέτρο θα καθιστούσε πρόσφυγες 50 εκατομμύρια Αιγυπτίων από το Δέλτα του Νείλου.
Αλλά εκτός από την άμεση απειλή της θάλασσας, ενεδρεύει και η απειλή του λιμού. Στις 7 Μαρτίου, τα αμερικανικά Πανεπιστήμια Brown και Tufts κατέληξαν στο ότι ένας μόλις βαθμός ανόδου της μέσης θερμοκρασίας απολήγει στη μείωση κατά 13% της αγροτικής σοδειάς (9). Επομένως, η εντεινόμενη αστυφιλία πλάι στη θάλασσα θα βρεθεί στις επόμενες δεκαετίες όλο και πιο αποκομμένη από τις αγροτικές καλλιέργειες, που θα παράγουν όλο και λιγότερα προϊόντα, με τη θάλασσα να ανηφορίζει...
Μπροστά στο τσουνάμι των προσφύγων
Σε μόλις τρεις δεκαετίες από την έναρξη της κοινωνίας της πληροφορίας και την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, ο Homo sapiens βρέθηκε να κοιτάζει στον καθρέφτη έναν... ηλίθιο. Ξεζούμισε ό,τι είχε αυτή η γη να του προσφέρει, μακέλεψε τις θάλασσές της και μόλυνε τον αέρα της. Τώρα, την ώρα που η επιστήμη τού προσφέρει όλο και μακρύτερο προσδόκιμο ζωής, ανακαλύπτει ότι δεν μπορεί να προσφέρει στα παιδιά του όχι μόνο την «πρόοδο» αλλά ούτε και τη «σταθερότητα» μιας αξιοπρεπούς διαβίωσης - και μελλοντικά επιβίωσης. Τώρα, βλέπει τα κέντρα ανάπτυξης του τεχνολογικού του πολιτισμού να κατακλύζονται από κύματα προσφύγων που κραδαίνουν στο χέρι τα «smartphones» που τους πούλησε. Και αύριο περιμένει τα νέα κύματα, αυτά που θα ξεσηκώσουν το τσουνάμι της κλιματικής αλλαγής και η έλλειψη τροφίμων. Πώς θα αντιδράσει;
Κλασικά, ο «τρόπος αντίδρασης» είναι θέμα πρώτιστα της πολιτικής. Μολονότι δεν μας πρέπει να υπεισέλθουμε σε αυτόν τον τομέα, δεν μπορούμε να μη σημειώσουμε μια ιστορική αναλογία. Το 1648, όταν η Ευρώπη βγήκε από το χάος του Τριακονταετούς Πολέμου, οι 300 πρίγκιπες της διαμελισμένης πρώην Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας βρήκαν έναν τρόπο συμβίωσης, μέσω του Συμφώνου Ειρήνευσης της Βεστφαλίας. Ηταν το πρώτο βήμα σεβασμού της «εθνικής κυριαρχίας», που οδήγησε μετά τους ναπολεόντειους πολέμους στην αποδοχή της έννοιας «κράτος-έθνος».
Εθνική κυριαρχία και υποκρισία
Ηταν μια «οργανωμένη υποκρισία» αυτή η εθνική κυριαρχία - καταπώς τη χαρακτηρίζει στο πρόσφατο βιβλίο του «Sovereignty: Organized Hypocrisy» (10) ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ Στίβεν Ντ. Κράσνερ - που οδήγησε όμως στη Βιομηχανική Επανάσταση. Τώρα, η κρίση και η προσφυγιά μάς χτυπούν την πόρτα ακριβώς όταν η Ευρώπη ετοιμαζόταν να απεμπολήσει την εθνική κυριαρχία των κρατών-μελών της. Τώρα, η δήθεν ενωμένη Ευρώπη αντιμετωπίζει την κρίση και την προσφυγιά με μια άλλη «οργανωμένη υποκρισία». Θα βρει άραγε το πολιτικό ανάστημα να αρθρώσει πραγματική λύση ή θα τρέξει πανικόβλητη να οχυρωθεί πίσω από τα στεγανά τής Βεστφαλίας;
Εν κατακλείδι, αντιμέτωπη με όλες αυτές τις διαπιστώσεις και τα προμηνύματα, η ανθρωπότητα του 21ου αιώνα καλείται να αναθεωρήσει το όσα πίστευε ως δεδομένα στον 20ο και να βρει λύσεις. Και οι λύσεις δεν μπορούν εκ των πραγμάτων να είναι εκείνες του απώτερου παρελθόντος (όταν οι αρματηλάτες Ινδοευρωπαίοι ξεχύνονταν στις πεδιάδες της Ευρώπης ή στις στέπες της Ασίας), ούτε του νεότερου (όταν ανακαλύπταμε την Αμερική). Τώρα πια ο ορίζοντας έχει κλείσει γύρω μας και τα αυξανόμενα μιλιούνια των ανθρώπων διεκδικούν βιοτικό και βιώσιμο χώρο στον ίδιο πεπερασμένο πλανήτη όλων μας.
Υπάρχει πάντα το ενδεχόμενο να βρούμε τη λύση αφαιρετικά, με γενοκτονίες, όπως ήδη κραυγάζουν και δοκιμάζουν οι νεοβάρβαροι φανατικοί κάθε προέλευσης, θρησκευτικής τε και εθνικιστικής. Αν αφεθούμε στην ενστικτώδη αντίδραση της περιχαράκωσης, αυτό θα συμβεί. Ομως το χρέος τόσων αιώνων πολιτισμού απαιτεί την ψύχραιμη σύνθεση ειρηνικών λύσεων σε αυτή την κορυφαία και ζωτικής σημασίας κρίση. Οι μόνοι μας σύμμαχοι είναι η γνώση, η λογική, η επιστήμη και η τεχνολογία. Μπορούμε να τους συνασπίσουμε, σε τούτον τον αιώνα, σε έναν νικηφόρο αγώνα; Αν όχι... τελειώσαμε.
Βιβλιογραφία
ΤΑΣΟΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ
20/3/2016
http://www.tovima.gr/science/article/?aid=785418
Σ Χ Ε Τ Ι Κ Α
from Embassy for the Displaced on Vimeo.
Where Land Meets Sea, Lesvos Island, Jan 2016
from Embassy for the Displaced
------------------------
Lesvos has become the unofficial 'gate' for refugees trying to cross into Fortress Europe over the past year. Lesvos is perhaps the largest 'island' on the archipelago of exception along the migrant corridor, along which physical and social space are set under constant negotiation. The rugged, mountainous landscape of the north is perforated by synthetic piles of survival, ones that challenge its legitimacy over the land. Curved is also the social terrain, with displaced people, locals and volunteers renegotiating social space in the island.
Lesvos island, where land meets sea.
3D Scanned with ScanLab @ UCL (scanlabprojects.co.uk)
Sounds by Helm (PAN 63), spoken word from field_of_vision (vimeo.com/fieldofvision)