Ολιγαρκής ευημερία.




 Ολιγαρκής ευημερία.

 Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Βόλφγκανγκ Ζαξ είναι μέλος του Wuppertal Institute for Climate, Environment and Energy. Η ακόλουθη συνέντευξή του δημοσιεύτηκε στο ιταλικό περιοδικό L’ Espresso


● Πριν από τριάντα χρόνια, μαζί με μερικούς συναδέλφους σας είχατε την ιδέα να γράψετε ένα «Λεξικό της ανάπτυξης», στο οποίο ανατέμνατε κριτικά μία από τις κεντρικές έννοιες του εικοστού αιώνα: την ανάπτυξη. Για ποιους λόγους αντιταχθήκατε σε αυτή την ιδέα, η οποία για άλλους ήταν συνώνυμη της προόδου και της ελπίδας;

Πρώτα απ’ όλα, η προκατάληψη ότι ορισμένες περιοχές του κόσμου είναι υπανάπτυκτες είναι σχετικά νέα. Η ιδέα επινοήθηκε από τον πρόεδρο Τρούμαν πριν από περίπου 70 χρόνια. Στις επόμενες δεκαετίες, η «ανάπτυξη» έγινε η ηγεμονική έννοια που καθοδηγούσε τις σχέσεις ανάμεσα σε Βορρά και Νότο του κόσμου. Εμείς αντιταχθήκαμε σε αυτή την ιδέα επειδή οδηγούσε σε εσφαλμένες κατευθύνσεις. Αν παρατηρούμε τον κόσμο με τα γυαλιά της «ανάπτυξης», πράγματι, είναι σαν ολόκληρη η ανθρωπότητα να κινείται πάνω σε έναν μοναδικό δρόμο προόδου και ευημερίας.

Τα αναπτυγμένα έθνη χαράζουν την πορεία και υποτίθεται ότι οι φτωχότερες χώρες επιβάλλεται να τα μιμηθούν και να τα φτάσουν. Εξάλλου, η «ανάπτυξη» μετράει τον βαθμό εκπολιτισμού με τον βαθμό των οικονομικών επιδόσεων, με άλλα λόγια με την αύξηση του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος (ΑΕΠ). Για όλους αυτούς τους λόγους, ήδη στα τέλη της δεκαετίας του 1980 θελήσαμε να γράψουμε μια νεκρολογία της ανάπτυξης.

● Η ανάπτυξη συνδέεται στενά ή και ταυτίζεται με την ποσοτική μεγέθυνση. Από πού προέρχεται αυτή η εξίσωση; Και ποιες είναι οι συνέπειες στις οποίες οδηγεί;

Ανάπτυξη μπορεί να σημαίνει οποιοδήποτε πράγμα, από την οικοδόμηση ουρανοξυστών ώς τη δημιουργία φυτωρίων. Είναι μια έννοια μνημειώδους κενότητας με έναν θολά θετικό χαρακτηρισμό. Πολλοί την ερμηνεύουν με την έννοια της «ποσοτικής αύξησης», με μιαν έννοια δηλαδή που είναι ταυτόχρονα απατηλή και μοιραία. Αυτή η έννοια έχει ήδη ακυρωθεί από την επίγνωση του ότι η χρήση του άνθρακα, του πετρελαίου και του φυσικού αερίου τινάζει στον αέρα το κλίμα της Γης καθώς και τις βιοτικές εφεδρείες του πλανήτη. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Global Footprint Network, ο πλανήτης έχει ήδη υποστεί σοβαρή βλάβη και η ανθρωπότητα καταναλώνει κάθε χρόνο 1,6 φορές περισσότερους φυσικούς πόρους από όσους είναι διαθέσιμοι. Το οικονομικό σύστημα του παγκόσμιου Βορρά δεν μπορεί να λειτουργήσει χωρίς τη συστηματική εκμετάλλευση της φύσης. Η ανάπτυξη ως ποσοτική αύξηση οδηγεί σε έναν πλανήτη αφιλόξενο για την ανθρώπινη ζωή.

● Ωστόσο, η ιδέα της ανάπτυξης φαίνεται να κερδίζει ακόμη συναινέσεις και έχει επιζήσει από τόσους πρόωρους επιταφίους. Μέσα από ποιες ιδεολογικές διαστρεβλώσεις μπόρεσε να το πετύχει;

Δεν είχαμε κατανοήσει το πόσο η ιδέα της ανάπτυξης εξέφραζε ελπίδες λύτρωσης και καταξίωσης. Υπήρξε αναμφίβολα μια επινόηση της Δύσης, αλλά δεν επρόκειτο μόνο για μιαν επιβολή στον υπόλοιπο κόσμο. Αντίθετα, ο Νότος έγινε ο πιο σθεναρός υποστηρικτής της, επειδή η επιθυμία για αναγνώριση και ισοτιμία διαμορφώθηκε με τους όρους εκπολιτισμού που δανείστηκε από τα πιο ισχυρά έθνη. Γενικά, οι χώρες δεν αποβλέπουν στο να γίνουν περισσότερο «ινδικές» ή περισσότερο «βραζιλιάνικες», αλλά επιδιώκουν να πετύχουν τη δυτική βιομηχανική νεωτερικότητα.

● Πρόκειται επομένως για κοινωνικο-βιομηχανικό μιμητισμό, για την υιοθέτηση ενός μοντέλου με οικουμενική απήχηση, το οποίο εσείς ορίζετε ως «επεκτατική νεωτερικότητα». Μπορείτε να μας εξηγήσετε καλύτερα αυτήν την έννοια;

Από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου ζούμε σε κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από τη «μεγάλη επιτάχυνση». Το ανθρώπινο φορτίο πάνω στη φύση ποτέ δεν είχε αυξηθεί τόσο πολύ όσο στη γενιά τη μεταγενέστερη από το 1945. Τα παραδείγματα είναι άφθονα: ο αριθμός των μηχανοκίνητων οχημάτων πάνω στη Γη αυξήθηκε από 40 στα 850 εκατομμύρια, ο αριθμός των κατοίκων των πόλεων αυξήθηκε από 300 εκατομμύρια σε 3,7 δισεκατομμύρια.

Ταυτόχρονα, η ποσότητα του υδρογόνου που αναλώνεται πέρασε από 4 εκατομμύρια τόνους σε περισσότερα από 87 εκατομμύρια τόνους, χωρίς να λογαριάζουμε ότι ο πληθυσμός τριπλασιάστηκε. Και μην ξεχνάμε την όλο και ταχύτερη ικανοποίηση αναγκών που αυξάνονται ή την ατέρμονη συσσώρευση του κεφαλαίου. Ζούμε σε έναν πολιτισμό χωρίς όρια, καρπό της επεκτατικής νεωτερικότητας. Οφείλουμε να εγκαταλείψουμε αυτόν τον πολιτισμό προς όφελος μιας περιοριστικής νεωτερικότητας.

● Για να εξηγήσετε τη μετάβαση από την επεκτατική στην περιοριστική νεωτερικότητα, καθώς και τη μετάβαση από μιαν ενεργειοβόρο οικονομία, βασιζόμενη στη χρήση ορυκτών καυσίμων, σε μιαν οικολογική οικονομία, βασιζόμενη στην ολιγάρκεια και στο όριο, εσείς αναφέρεστε στη μεταφορά του τάνκερ και του ιστιοφόρου. Γιατί επιλέξατε αυτήν την εικόνα;

Επειδή δεν χρειάζεται να είμαστε ειδικοί για να κατανοήσουμε τη διαφορά, που είναι θεμελιώδης. Το τάνκερ, ένας ατσάλινος γίγαντας, προμηθεύει μια σημαντική υπηρεσία μεταφοράς, αλλά είναι δύσκολο να κυβερνηθεί, είναι προσαρμοσμένο μόνο στις θαλάσσιες μεταφορές και καταναλώνει τεράστιες ποσότητες ορυκτών καυσίμων. Το ιστιοφόρο είναι εντελώς διαφορετικό. Είναι σίγουρα πιο μικρό, πιο ελαφρύ και κυβερνιέται πιο εύκολα, τροφοδοτείται από την ηλιακή ενέργεια με τη μορφή του ανέμου, έστω και αν δεν μπορεί βέβαια να ανταγωνιστεί το τάνκερ σε φορτίο και σε ταχύτητα. Μια κοινωνία περιοριστική μοιάζει με ιστιοφόρο. Αυτό σημαίνει ότι η προτεραιότητα πρέπει να είναι η ελαφράδα. Ολα τα προϊόντα πρέπει να είναι ελαφρά σε πόρους και να διαρκούν πολύ, από τα έπιπλα μέχρι τα αυτοκίνητα.

Η δεύτερη αρχή είναι εκείνη της οικολογικής συμβατότητας. Η τεχνική θα πρέπει να βασίζεται στις ροές της φύσης, όπως ο άνεμος, ο ήλιος, το νερό ή άλλες μορφές οργανικής εξέλιξης. Οι ηλιακές κυψέλες, τα «έξυπνα» ηλεκτρικά δίκτυα και η οικολογική γεωργία είναι παραδείγματα στα οποία η υψηλή τεχνολογία συνδυάζεται με τις δυνάμεις της φύσης. Υπάρχει και μια άλλη σημαντική πλευρά: ένα ιστιοφόρο είναι βέβαια ελαφρύ και συμβατό με την οικολογία, αλλά σε σύγκριση με ένα σκάφος με μηχανικό κινητήρα έχει μικρότερη απόδοση.

Αυτό σημαίνει ότι η τρίτη αρχή που πρέπει να ακολουθήσουμε είναι η αυτοσυγκράτηση, το μέτρο. Χρειάζεται να αναζητούμε τη βραδύτητα, την περιφερειακή οικονομία. Με δυο λόγια, την ολιγαρκή ευημερία. Με ένα διπλό πλεονέκτημα: την εξοικονόμηση πόρων και μια ζωή που θα είναι καλύτερη, επειδή θα είναι περισσότερο αυτόνομη.

● Η περιοριστική νεωτερικότητα θα είναι όμως αληθινά επιθυμητή από όλους, ακόμη και από τον λεγόμενο Νότο του κόσμου, που φαίνεται να έχει διαφορετικές προσδοκίες, επεκτατικού μάλλον και όχι περιοριστικού χαρακτήρα;

Είμαι πεισμένος ότι οι χώρες του Νότου θα έπρεπε να επωφεληθούν από την ευκαιρία να κάνουν το άλμα προς την ηλιακή οικονομία πολύ πριν και πολύ πιο στέρεα από τις οικονομίες του Βορρά. Γι’ αυτές θα ήταν αυτοτραυματισμός το να περάσουν από τις ίδιες φάσεις της βιομηχανικής εξέλιξης των χωρών του Βορρά.

Σήμερα πολλές χώρες είναι ακόμη σε θέση να μπορέσουν να αποφύγουν αυτήν την ανυπόφορη πορεία, επιλέγοντας χωρίς περαιτέρω καθυστερήσεις υποδομές που οδηγούν σε μια τροχιά διαφύλαξης των φυσικών πόρων και προστασίας του περιβάλλοντος. […]


25/8/2019