ΚΡΑΤΟΣ ...ΕΛΛΗΝΙΚΟ
1.Η χώρα του «παρα-».
Κοσμογονία στις διεθνείς χρηματαγορές, τσουνάμι που σαρώνει τις αποταμιεύσεις μικροκαταθετών αλλά και μεγαλοκαρχαριών της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, ύφεση το μέγεθος της οποίας δεν έχουμε γνωρίσει εδώ και δεκαετίες στις προηγμένες οικονομίες του Δυτικού κόσμου. Και απεγνωσμένες προσπάθειες κυβερνήσεων και κεντρικών τραπεζών να αποφευχθούν τα χειρότερα, σπασμωδικές στην αρχή, περισσότερο προσεκτικές και συντονισμένες στη συνέχεια. Μαζί με αυτά, καταρρέει σαν ένας πύργος από τραπουλόχαρτα, η οικονομική ορθοδοξία που κυριαρχούσε από την εποχή των Ρέιγκαν και Θάτσερ περί ελεύθερων αγορών και ελάχιστου κράτους. Βγάζουν λοιπόν και πάλι οι πολιτικές ηγεσίες τα εγχειρίδια του Κέινς από τα χρονοντούλαπα, σε μια προσπάθεια να δώσουν το φιλί της ζωής σε οικονομίες που υπέστησαν βαρύ καρδιακό επεισόδιο, ενώ προσφέρουν αφειδώς κρατικές επιδοτήσεις –και κρατική προστασία γενικότερα– σε τράπεζες και άλλους κοινούς θνητούς.
Σίγουρα αλλάζουν οι σχέσεις κράτους και αγοράς με ευρύτερες πολιτικές προεκτάσεις, χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει το τέλος του καπιταλισμού. Οσοι διατηρούν αμφιβολίες (ή ευσεβείς πόθους) περί αυτού, καλό θα ήταν να ρωτήσουν τους Κινέζους κομμουνιστές, ή και τους πρώην Ρώσους συντρόφους τους. Αυτοί φαίνεται να έχουν πεισθεί επαρκώς. Το καπιταλιστικό σύστημα έχει πολλές αδυναμίες, χρειάζεται την εποπτεία και τον εξισορροπητικό ρόλο του κράτους μεταξύ άλλων. Αλλά αποδεικνύεται στην πράξη πολύ καλύτερο από όλα τα άλλα που έχουν, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, δοκιμαστεί.
Οσοι από τους συμπατριώτες μας (και είναι πολλοί) πανηγυρίζουν γι’ αυτήν την αλλαγή στις σχέσεις κράτους και αγοράς, ετοιμάζοντας και τις ιδεολογικές τους φαρέτρες για να αποτελειώσουν το νεο-φιλελεύθερο εχθρό, καλό θα ήταν να σκεφτούν λιγάκι (όσοι βεβαίως διαθέτουν την ικανότητα να σκέφτονται) με ποιο κράτος σκοπεύουν να φέρουν τη μεγάλη αλλαγή στον δικό μας τόπο. Γιατί άλλο το γαλλικό ή το βρετανικό κράτος και άλλο το ελληνικό, όπως άλλη η Λωζάννη και άλλη η Κοζάνη που λέει και το τραγούδι.
Οι πιο πολλοί ονειρεύονται τη χαλάρωση του Ευρωπαϊκού Συμφώνου Σταθερότητας που θα μας επιτρέψει, λένε, να αυξήσουμε τις κοινωνικές και άλλες δαπάνες εν όψει της κρίσης που έρχεται και στην Ελλάδα. Ειλικρινά πιστεύουν ότι το μόνο που μας σταματά από μια μεγάλη αύξηση των δημόσιων δαπανών, άρα και των δημοσιονομικών ελλειμμάτων εφόσον δεν προβλέπεται αντίστοιχη αύξηση των εσόδων, είναι οι ανάλγητοι γραφειοκράτες των Βρυξελλών; Δεν έχουν κάνει τον κόπο να δουν πόσο μεγάλο είναι το δημόσιο χρέος που συσσωρεύσαμε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες – και που συνέχισε να αυξάνει τα τελευταία χρόνια παρά τους σχετικά υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της οικονομίας και τις επανειλημμένες εξαγγελίες περί του αντιθέτου; Και αν προσθέσουν σε αυτό το τεράστιο χρέος κρυμμένα ελλείμματα δημόσιων οργανισμών και νοσοκομείων, μαζί με τις κρατικές δεσμεύσεις για την πληρωμή των συντάξεών μας στο μέλλον, θα έχουν μπροστά τους μια καταχρεωμένη χώρα που διαθέτει ελάχιστα, έως καθόλου, περιθώρια περαιτέρω δανεισμού. Το έχουν καταλάβει αυτό πολύ καλά οι αγορές, γι’ αυτό και απαιτούν ολοένα και υψηλότερα επιτόκια για τα νέα ομόλογα του ελληνικού Δημοσίου. Φαίνεται να μην το έχουν καταλάβει ακόμη πολλοί από τους δικούς μας πολιτικούς. Θα μου πείτε τώρα, ποιο δημαγωγό σταμάτησαν ποτέ οι ψυχροί αριθμοί, ή απλώς οι περιορισμοί που επιβάλλει η πεζή πραγματικότητα;
Δει δη χρημάτων λοιπόν, αλλά όχι μόνον. Σε αυτό το τέλος εποχής που ζούμε σήμερα, στη δύσκολη και ιδιαίτερα επικίνδυνη περίοδο στην οποία εισέρχεται η ελληνική οικονομία, θα θέλαμε σίγουρα ένα κράτος που μπορεί να λειτουργήσει ως ρυθμιστής, επόπτης αλλά και καταλύτης για ένα ποιοτικά αναβαθμισμένο πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης. Τέτοιο κράτος δυστυχώς δεν διαθέτουμε, ούτε και θα είναι εύκολο να αποκτήσουμε στο ορατό μέλλον. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται η μεγάλη αδυναμία των προτάσεων για έναν άμεσα παρεμβατικό ρόλο του κράτους στην ελληνική οικονομία.
Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη, το συνθετικό παρα- σε ορισμένες περιπτώσεις προσδίδει στη λέξη που ακολουθεί το χαρακτηριστικό του περιθωριακού, του παράνομου, του μη σύμφωνου με τους καθιερωμένους κανόνες. Εχουμε λοιπόν (επισήμως τουλάχιστον) δωρεάν παιδεία στη χώρα μας, αλλά ταυτόχρονα ένα τεράστιο και εξαιρετικά δαπανηρό σύστημα παρα-παιδείας που ανθεί λόγω ακριβώς της ανεπάρκειας των παρεχομένων υπηρεσιών από το Δημόσιο. Ο όρος παρα-υγεία δεν είναι ακόμη αρκετά δόκιμος, αν και η κατάσταση που περιγράφει απολύτως υπαρκτή και εξόχως οδυνηρή.
Εχουμε δικαστική εξουσία ανεξάρτητη, αλλά και παρα-δικαστικά κυκλώματα που ασελγούν στο σώμα της, σε αγαστή συνεργασία με άλλα παρα-εκκλησιαστικά κυκλώματα, όπως ανακαλύψαμε με τρόμο τα τελευταία χρόνια. Παλιά υπέφερε η χώρα πολύ από διάφορες παρα-στρατιωτικές οργανώσεις, καθώς και ένα ισχυρότατο παρα-κράτος. Αυτά φαίνεται ευτυχώς να αποτελούν πλέον παρελθόν, αλλά το παρα- του περιθωρίου και της παρα-νομίας δεν εξέλιπε. Και η οσμή που βγαίνει από όλα αυτά είναι σαν από θειάφι, όπως θα έλεγε ο ποιητής, ή μάλλον από υπόνομο.
Μια ισχυρή παρα-οικονομία και πολλοί παρα-τρεχάμενοι που αναπτύσσονται σαν παρά-σιτα στο πελατειακό σύστημα εξουσίας. Και ο απλός κόσμος ασχολείται με παρα-πολιτικά κουτσομπολιά, διότι ξέρει ότι πολλές αποφάσεις παίρνονται στο πλάι και όχι στα επίσημα όργανα. Σαν την περίφημη παράγκα που λειτουργούσε για χρόνια στο ποδόσφαιρο. Προφανώς, υπάρχουν και άλλες πολλές παράγκες ως παρα-θεσμικά κέντρα εξουσίας στην Ελλάδα. Γιατί ακριβώς οι θεσμοί είναι αδύναμοι.
Δεν τα αξίζουμε όλα αυτά, τουλάχιστον οι περισσότεροι. Και το χειρότερο είναι ότι δεν διαφαίνεται φως στον ορίζοντα. Πόσο ακόμη θα πρέπει να χειροτερέψουν τα πράγματα πριν αρχίσουν να καλυτερεύουν;
Κοσμογονία στις διεθνείς χρηματαγορές, τσουνάμι που σαρώνει τις αποταμιεύσεις μικροκαταθετών αλλά και μεγαλοκαρχαριών της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας, ύφεση το μέγεθος της οποίας δεν έχουμε γνωρίσει εδώ και δεκαετίες στις προηγμένες οικονομίες του Δυτικού κόσμου. Και απεγνωσμένες προσπάθειες κυβερνήσεων και κεντρικών τραπεζών να αποφευχθούν τα χειρότερα, σπασμωδικές στην αρχή, περισσότερο προσεκτικές και συντονισμένες στη συνέχεια. Μαζί με αυτά, καταρρέει σαν ένας πύργος από τραπουλόχαρτα, η οικονομική ορθοδοξία που κυριαρχούσε από την εποχή των Ρέιγκαν και Θάτσερ περί ελεύθερων αγορών και ελάχιστου κράτους. Βγάζουν λοιπόν και πάλι οι πολιτικές ηγεσίες τα εγχειρίδια του Κέινς από τα χρονοντούλαπα, σε μια προσπάθεια να δώσουν το φιλί της ζωής σε οικονομίες που υπέστησαν βαρύ καρδιακό επεισόδιο, ενώ προσφέρουν αφειδώς κρατικές επιδοτήσεις –και κρατική προστασία γενικότερα– σε τράπεζες και άλλους κοινούς θνητούς.
Σίγουρα αλλάζουν οι σχέσεις κράτους και αγοράς με ευρύτερες πολιτικές προεκτάσεις, χωρίς βεβαίως αυτό να σημαίνει το τέλος του καπιταλισμού. Οσοι διατηρούν αμφιβολίες (ή ευσεβείς πόθους) περί αυτού, καλό θα ήταν να ρωτήσουν τους Κινέζους κομμουνιστές, ή και τους πρώην Ρώσους συντρόφους τους. Αυτοί φαίνεται να έχουν πεισθεί επαρκώς. Το καπιταλιστικό σύστημα έχει πολλές αδυναμίες, χρειάζεται την εποπτεία και τον εξισορροπητικό ρόλο του κράτους μεταξύ άλλων. Αλλά αποδεικνύεται στην πράξη πολύ καλύτερο από όλα τα άλλα που έχουν, μέχρι σήμερα τουλάχιστον, δοκιμαστεί.
Οσοι από τους συμπατριώτες μας (και είναι πολλοί) πανηγυρίζουν γι’ αυτήν την αλλαγή στις σχέσεις κράτους και αγοράς, ετοιμάζοντας και τις ιδεολογικές τους φαρέτρες για να αποτελειώσουν το νεο-φιλελεύθερο εχθρό, καλό θα ήταν να σκεφτούν λιγάκι (όσοι βεβαίως διαθέτουν την ικανότητα να σκέφτονται) με ποιο κράτος σκοπεύουν να φέρουν τη μεγάλη αλλαγή στον δικό μας τόπο. Γιατί άλλο το γαλλικό ή το βρετανικό κράτος και άλλο το ελληνικό, όπως άλλη η Λωζάννη και άλλη η Κοζάνη που λέει και το τραγούδι.
Οι πιο πολλοί ονειρεύονται τη χαλάρωση του Ευρωπαϊκού Συμφώνου Σταθερότητας που θα μας επιτρέψει, λένε, να αυξήσουμε τις κοινωνικές και άλλες δαπάνες εν όψει της κρίσης που έρχεται και στην Ελλάδα. Ειλικρινά πιστεύουν ότι το μόνο που μας σταματά από μια μεγάλη αύξηση των δημόσιων δαπανών, άρα και των δημοσιονομικών ελλειμμάτων εφόσον δεν προβλέπεται αντίστοιχη αύξηση των εσόδων, είναι οι ανάλγητοι γραφειοκράτες των Βρυξελλών; Δεν έχουν κάνει τον κόπο να δουν πόσο μεγάλο είναι το δημόσιο χρέος που συσσωρεύσαμε τις τελευταίες τρεις δεκαετίες – και που συνέχισε να αυξάνει τα τελευταία χρόνια παρά τους σχετικά υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης της οικονομίας και τις επανειλημμένες εξαγγελίες περί του αντιθέτου; Και αν προσθέσουν σε αυτό το τεράστιο χρέος κρυμμένα ελλείμματα δημόσιων οργανισμών και νοσοκομείων, μαζί με τις κρατικές δεσμεύσεις για την πληρωμή των συντάξεών μας στο μέλλον, θα έχουν μπροστά τους μια καταχρεωμένη χώρα που διαθέτει ελάχιστα, έως καθόλου, περιθώρια περαιτέρω δανεισμού. Το έχουν καταλάβει αυτό πολύ καλά οι αγορές, γι’ αυτό και απαιτούν ολοένα και υψηλότερα επιτόκια για τα νέα ομόλογα του ελληνικού Δημοσίου. Φαίνεται να μην το έχουν καταλάβει ακόμη πολλοί από τους δικούς μας πολιτικούς. Θα μου πείτε τώρα, ποιο δημαγωγό σταμάτησαν ποτέ οι ψυχροί αριθμοί, ή απλώς οι περιορισμοί που επιβάλλει η πεζή πραγματικότητα;
Δει δη χρημάτων λοιπόν, αλλά όχι μόνον. Σε αυτό το τέλος εποχής που ζούμε σήμερα, στη δύσκολη και ιδιαίτερα επικίνδυνη περίοδο στην οποία εισέρχεται η ελληνική οικονομία, θα θέλαμε σίγουρα ένα κράτος που μπορεί να λειτουργήσει ως ρυθμιστής, επόπτης αλλά και καταλύτης για ένα ποιοτικά αναβαθμισμένο πρότυπο οικονομικής ανάπτυξης. Τέτοιο κράτος δυστυχώς δεν διαθέτουμε, ούτε και θα είναι εύκολο να αποκτήσουμε στο ορατό μέλλον. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται η μεγάλη αδυναμία των προτάσεων για έναν άμεσα παρεμβατικό ρόλο του κράτους στην ελληνική οικονομία.
Σύμφωνα με το λεξικό του Μπαμπινιώτη, το συνθετικό παρα- σε ορισμένες περιπτώσεις προσδίδει στη λέξη που ακολουθεί το χαρακτηριστικό του περιθωριακού, του παράνομου, του μη σύμφωνου με τους καθιερωμένους κανόνες. Εχουμε λοιπόν (επισήμως τουλάχιστον) δωρεάν παιδεία στη χώρα μας, αλλά ταυτόχρονα ένα τεράστιο και εξαιρετικά δαπανηρό σύστημα παρα-παιδείας που ανθεί λόγω ακριβώς της ανεπάρκειας των παρεχομένων υπηρεσιών από το Δημόσιο. Ο όρος παρα-υγεία δεν είναι ακόμη αρκετά δόκιμος, αν και η κατάσταση που περιγράφει απολύτως υπαρκτή και εξόχως οδυνηρή.
Εχουμε δικαστική εξουσία ανεξάρτητη, αλλά και παρα-δικαστικά κυκλώματα που ασελγούν στο σώμα της, σε αγαστή συνεργασία με άλλα παρα-εκκλησιαστικά κυκλώματα, όπως ανακαλύψαμε με τρόμο τα τελευταία χρόνια. Παλιά υπέφερε η χώρα πολύ από διάφορες παρα-στρατιωτικές οργανώσεις, καθώς και ένα ισχυρότατο παρα-κράτος. Αυτά φαίνεται ευτυχώς να αποτελούν πλέον παρελθόν, αλλά το παρα- του περιθωρίου και της παρα-νομίας δεν εξέλιπε. Και η οσμή που βγαίνει από όλα αυτά είναι σαν από θειάφι, όπως θα έλεγε ο ποιητής, ή μάλλον από υπόνομο.
Μια ισχυρή παρα-οικονομία και πολλοί παρα-τρεχάμενοι που αναπτύσσονται σαν παρά-σιτα στο πελατειακό σύστημα εξουσίας. Και ο απλός κόσμος ασχολείται με παρα-πολιτικά κουτσομπολιά, διότι ξέρει ότι πολλές αποφάσεις παίρνονται στο πλάι και όχι στα επίσημα όργανα. Σαν την περίφημη παράγκα που λειτουργούσε για χρόνια στο ποδόσφαιρο. Προφανώς, υπάρχουν και άλλες πολλές παράγκες ως παρα-θεσμικά κέντρα εξουσίας στην Ελλάδα. Γιατί ακριβώς οι θεσμοί είναι αδύναμοι.
Δεν τα αξίζουμε όλα αυτά, τουλάχιστον οι περισσότεροι. Και το χειρότερο είναι ότι δεν διαφαίνεται φως στον ορίζοντα. Πόσο ακόμη θα πρέπει να χειροτερέψουν τα πράγματα πριν αρχίσουν να καλυτερεύουν;
Του Λουκά Τσούκαλη, καθηγητή Πανεπιστημίου Αθηνών,προέδρου του ΕΛΙΑΜΕΠ. Καθημερινή 30/11/2008