Μια περιήγηση στις λέξεις του 2011

 

Μια περιήγηση στις λέξεις του 2011
ΟΙ ΛΕΞΕΙΣ ΕΧΟΥΝ ΤΗ ΔΙΚΗ ΤΟΥΣ ΙΣΤΟΡΙΑ

του Νίκου Σαραντάκου

Κάθε χρόνο, τέτοιες μέρες, εφημερίδες και περιοδικά συνηθίζουν να δημοσιεύουν ανασκοπήσεις της χρονιάς που πέρασε, που τις υπογράφουν διάφοροι αρθρογράφοι, από τη σκοπιά του και στον δικό του τομέα ο καθένας, κι έτσι πιθανότατα θα διαβάσατε, τόσο στην Αυγή όσο και σε άλλα έντυπα, άρθρα για τα βιβλία ή τους δίσκους ή τις κινηματογραφικές ταινίες της χρονιάς. Λογικό είναι λοιπόν κι η στήλη η δική μας, που σχολιάζει κάθε μήνα τις λέξεις της επικαιρότητας, να επιχειρήσει να καταγράψει τις λέξεις της χρονιάς, μ’ άλλα λόγια τις λέξεις που σημάδεψαν το 2011, που συζητήθηκαν και ακούστηκαν πολύ, μερικές φορές που γεννήθηκαν μέσα στη χρονιά που πέρασε.
Βέβαια, πολλές από αυτές τις λέξεις έχουν ήδη αναλυθεί, ετυμολογικά και λεξικογραφικά, από αυτήν εδώ τη στήλη μέσα στη χρονιά, αφού είναι αναμενόμενο οι λέξεις της χρονιάς να έχουν προηγουμένως χαρακτηριστεί λέξεις του μήνα. Όχι όμως όλες. Μια από αυτές τις λέξεις του 2011 που δεν έτυχε να συζητήσουμε εδώ είναι η εφεδρεία, ο ευφημισμός που επιλέχτηκε για να μασκαρευτεί η απόλυση με αναστολή, ο αποδεκατισμός των δημόσιων υπηρεσιών ενόψει της πλήρους αποξήλωσης του δημόσιου τομέα. Η εφεδρεία, που είναι αρχαία λέξη, από την πρόθεση επί και την έδρα, δηλαδή το κάθισμα, είχε ως τώρα θετική απόχρωση, μια και σήμαινε τους έμψυχους πόρους ή τα μέσα που περιμένουν να χρησιμοποιηθούν σε κατάσταση ανάγκης — ενώ τώρα δηλώνει όσους θεωρούνται περιττό βάρος.
Ωστόσο, η λέξη της χρονιάς κατά τη γνώμη μου είναι οι αγανακτισμένοι, σε πληθυντικό, το αυθόρμητο κίνημα που πλημμύρισε την πλατεία Συντάγματος και τις άλλες πλατείες της χώρας στα μέσα της χρονιάς και που επηρέασε, σε απροσδιόριστον ακόμα βαθμό, τις εξελίξεις. Είχαμε αναφερθεί σ’ αυτή τη λέξη, και είχαμε πει ότι γραμματικά είναι ανυπόταχτη (αφού, σύμφωνα με τον κανόνα, το ρήμα αγανακτώ θα έδινε μετοχή *αγανακτημένοι), μένει όμως να δείξουν οι αγανακτισμένοι την εξεγερτική τους διάθεση και έξω από τη γραμματική.
Την τριάδα των λέξεων της χρονιάς τη συμπληρώνουν, θα έλεγα, άλλες δυο λέξεις που επίσης πολύ ακούστηκαν και που ίσως να είναι η πρώτη επιλογή για πολλούς. Καταρχάς, το κούρεμα, απόδοση του αγγλικού haircut, που σημαίνει την απομείωση της αξίας των ελληνικών ομολόγων, και που μας απασχόλησε όλη τη χρονιά που πέρασε, μαζί με κάποιες άλλες λογιότερες λέξεις όπως αναδιάρθρωση του χρέους, καθώς και με το αγγλικό ακρώνυμο PSI που ακούγεται πολύ τελευταία μια και πρέπει, υποτίθεται, να ολοκληρωθεί επιτυχώς για να μπορέσουμε έστω και να σκεφτούμε το ενδεχόμενο εκλογών (παρεμπιπτόντως, τα αρχικά PSI σημαίνουν private sector involvement, συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα).
Τρίτη λέξη της χρονιάς, το χαράτσι, που προφητικά (ή άκαιρα) το είχαμε συζητήσει από αυτήν εδώ τη στήλη πολύ νωρίς, τον Φεβρουάριο του 2010, οπότε θα αναφερθώ σ’ αυτήν λίγο εκτενέστερα. Να θυμίσω ότι ετυμολογικά το χαράτσι είναι δάνειο από τα τουρκικά (haraç), η δε τουρκική λέξη έχει αραβική αρχή (kharadj). Το πιθανότερο όμως είναι η αραβική λέξη να έχει απώτερη ελληνική αρχή, να ανάγεται δηλαδή στην αρχαία χορηγία, που ήταν ένας από τους θεσμούς της αρχαίας Αθήνας. Η λέξη πέρασε στα συριακά ή στα αραμαϊκά, ίσως μέσω του χριστιανικού λεξιλογίου, και από εκεί στα αραβικά, όπου αρχικά σήμαινε τον φόρο της εγγείου ιδιοκτησίας που έπρεπε να πληρώνουν οι μη μουσουλμανικοί πληθυσμοί της Συρίας, της Παλαιστίνης, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου, αλλά όταν στον 8ο αιώνα οι πληθυσμοί των περιοχών αυτών είχαν πια εξισλαμισθεί, ο φόρος γενικεύτηκε και έπαψε πια να σημαίνει τον φόρο της γης αλλά σήμαινε τον φόρο γενικώς. Η λέξη περνάει στα τουρκικά και μετά στα ελληνικά, ως χαράτζιον και χαράτσιον και μετά χαράτσι, είναι δηλαδή αντιδάνειο.
Βέβαια, το ότι το χαράτσι έχει ελληνική αρχή ελάχιστα μας παρηγορεί και καθόλου δεν το κάνει πιο ευκολοχώνευτο. Πάντως, πρέπει να πούμε ότι ενώ χαράτσι γενικώς λέγεται κάθε επαχθής ή/και αδικαιολόγητος φόρος, ειδικότερα χαράτσι ονόμασε ο λαός μας το νέο τέλος στα ηλεκτροδοτούμενα ακίνητα, το οποίο πράγματι έχει έναν χαρακτήρα κεφαλικού φόρου, αφού τον πληρώνουν δίκαιοι και άδικοι -εκτός από την εκκλησία και τους επιτήδειους. Και αυτή η ονομασία έχει πια επικρατήσει — περιμένω να δω τη στιγμή που θα κολληθεί και σε κρατικές υπηρεσίες η ειδοποίηση «Για το χαράτσι στον 2ο όροφο» ή κάτι ανάλογο. Πάντως, αρκετά ακούστηκε και η επίσημη ονομασία του χαρατσιού, δηλαδή το τέλος ακινήτων ή ειδικό τέλος (ή και ΕΕΤΗΔΕ όπως είναι σε όλη του τη γραφειοκρατική μεγαλοπρέπεια).
Μια άλλη λέξη της χρονιάς που είναι και νεολογισμός και έχει και διεθνή διάσταση, είναι ο Μερκοζί ή οι Μερκοζί ή το Μερκοζί, λέξη που δηλώνει το ντουέτο των ηγετών Μέρκελ και Σαρκοζί, που έχει πάρει στα χέρια του τα ηνία της ευρωζώνης. Πρέπει βέβαια να πούμε ότι η λέξη είναι δάνειο από το διεθνές Merkozy, διότι η ελληνική γλώσσα δεν συνηθίζει να κατασκευάζει τέτοιες «τηλεσκοπικές» σύνθετες λέξεις, κόβοντας την ουρά της πρώτης λέξης και το κεφάλι της δεύτερης όπως εδώ. Εμείς διατηρούμε συνήθως άθικτα τα συνθετικά, ενδεχομένως γεφυρώνοντάς τα με ένα πρόσθετο όμικρον, π.χ. μαχαιροπίρουνα, πορτοπαράθυρα, λεμονοπορτόκαλα, σαντουροβιόλια, ακόμα και Κυρκοφλωράκηδες όπως, αν θυμάστε, συνήθιζαν ν’ αποκαλούν τους ηγέτες του ενιαίου τότε Συνασπισμού οι αυριανιστές, την εποχή του «βρώμικου 89». Στην περίπτωση βέβαια του Μερκοζί, το δάνειο είναι εύλογο -και να πούμε παρεμπιπτόντως ότι ο γλωσσικός δανεισμός, σε αντίθεση με τον χρηματικό, είναι πράγμα ευλογημένο: στη γλώσσα, όποιος δανείζεται γίνεται πλούσιος· ούτε τόκους πληρώνει, ούτε σπρεντ έχει να φοβηθεί.
Πολύ ακούστηκε μέσα στη χρονιά και η δόση, με αφορμή βέβαια την πέμπτη και ύστερα την έκτη δόση του δανείου, και τις επαχθείς απαιτήσεις των δανειστών μας, και τους συνεχείς εκβιασμούς, που κόντεψαν να μας μετατρέψουν σε εξαρτημένους, σε τζάνκια του χρέους -το χειρότερο είναι πως κατά πάσα πιθανότητα το έργο θα το ξαναδούμε και τον χρόνο που μόλις άρχισε, όπως άλλωστε τη χρονιά που μας πέρασε ακούστηκαν αρκετά και κάποιες λέξεις της προπέρσινης χρονιάς, ας πούμε μνημόνιο, τρόικα, σπρεντ ή ΔΝΤ. Και βέβαια η χρεοκοπία θα πλανιέται και τον επόμενο χρόνο πάνω από την Ελλάδα και την Ευρώπη, όσο κι αν είχε προσπαθήσει να την ξορκίσει ο υπουργός Οικονομικών που συνιστούσε σε αυστηρό ύφος να αποφεύγουμε ακόμα και να προφέρουμε την αποτρόπαια λέξη, και να την μνημονεύουμε μόνο στα αγγλικά, ως selective default. Με τον ίδιο τρόπο, δεν αλλάζουν οι απολύσεις αν τις μασκαρέψουμε σε «μη εκούσιες αποχωρήσεις», όπως είχε πρόσφατα νεολογίσει ένας εκπρόσωπος της τρόικας.
Ένα από τα κλισέ της χρονιάς ήταν το πολιτικό προσωπικό. Παλιότερα, με τις λέξεις αυτές δηλώνονταν οι μη ένστολοι εργαζόμενοι των ενόπλων δυνάμεων, τώρα όμως χρησιμοποιείται για τους πολιτικούς της χώρας. Φτάνοντας προς το τέλος να σημειώσουμε μερικούς ευτράπελους νεολογισμούς, που ακούστηκαν την περυσινή χρονιά, όπως παπαδημοκρατία (το καθεστώς που έχουμε, με τον μη εκλεγμένο και μη υπηρεσιακό πρωθυπουργό Λ. Παπαδήμο), συναντιπολίτευση (λέξη που περιγράφει τη στάση της Νέας Δημοκρατίας, που συγκυβερνά αλλά είναι και στην αντιπολίτευση) ή τραπεζοτσολιάς (το αντίστοιχο του γερμανοτσολιά, βεβαίως). Πολύ πιθανό εσείς να έχετε ακούσει πιο πετυχημένους, τουλάχιστον το χιούμορ δεν μας έχει ακόμα λείψει.
Από την άλλη πλευρά, λέξεις όπως κεκτημένα ή δικαιώματα ή εργασιακή ασφάλεια ή αξιοπρέπεια ή ωράριο ή δημόσιος τομέας θα δεχτούν μεγάλη επίθεση και την επόμενη χρονιά — ας αντιτάξουμε λοιπόν λέξεις όπως ενότητα, αγώνας, συλλογικότητα, κουράγιο, αλληλεγγύη!

Ο Νίκος Σαραντάκος είναι συγγραφέας, μεταφραστής και κατοικοεδρεύει στα sarantakos.wordpress.com και http://www.sarantakos.com/
 
ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΤΗΚΕ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ:
7-1-2012