Η Παναγία των αρχαίων Ελλήνων ...
πιστό αντίγραφο σε μικρό μέγεθος του χρυσελεφάντινου αγάλματος
της θεάς Αθηνάς στον Παρθενώνα.
Πώς με το πέρασμα στον χριστιανικό κόσμο η θεά Αθηνά «αντικαταστάθηκε» στη θρησκευτική συνείδηση από την Παρθένο Μαρία.
Στρατηγός, προστάτις και παρθένος. Είναι η θεά Αθηνά ή η Παναγία; Προστάτις των γυναικών, των παιδιών και του τοκετού. Είναι η Αρτεμις Παιδοτρόφος και Λοχεία ή μήπως η Παναγία; Συνετή, κόσμια, καλόβουλη, μειλίχια και πολυεύσπλαχνη, που δοκίμασε αβάσταχτο πόνο και γνώρισε πολλά βάσανα. Είναι η θεά Ισις ή πρόκειται για την Παναγία, μητέρα του Χριστού;
της θεάς Αθηνάς στον Παρθενώνα.
Πώς με το πέρασμα στον χριστιανικό κόσμο η θεά Αθηνά «αντικαταστάθηκε» στη θρησκευτική συνείδηση από την Παρθένο Μαρία.
Στρατηγός, προστάτις και παρθένος. Είναι η θεά Αθηνά ή η Παναγία; Προστάτις των γυναικών, των παιδιών και του τοκετού. Είναι η Αρτεμις Παιδοτρόφος και Λοχεία ή μήπως η Παναγία; Συνετή, κόσμια, καλόβουλη, μειλίχια και πολυεύσπλαχνη, που δοκίμασε αβάσταχτο πόνο και γνώρισε πολλά βάσανα. Είναι η θεά Ισις ή πρόκειται για την Παναγία, μητέρα του Χριστού;
Εκεί, στο γύρισμα του ελληνικού κόσμου από τον πολυθεϊσμό στον χριστιανισμό, όταν ο δεύτερος άρχισε σιγά-σιγά να επικρατεί στη θρησκευτική συνείδηση και στη λατρευτική πρακτική, η μείξη στοιχείων του ειδωλολατρικού παρελθόντος με τη νέα θρησκεία όχι μόνο δεν θα τη μείωνε, αλλά θα συντελούσε σε μεγάλο βαθμό στην εδραίωσή της. Πρότυπα αιώνων, εξάλλου, ήταν δύσκολο να καταργηθούν. Αντιθέτως, η αφομοίωσή τους από τον χριστιανισμό υπήρξε ο συνδετικός κρίκος που χρειάζονταν οι άνθρωποι για να τον δεχθούν ευκολότερα. Αποτέλεσμα, πολλές από τις αρχαίες θεότητες και τελετουργίες να παραμείνουν στο χριστιανικό εορτολόγιο και να προσαρμοστούν στο τυπικό και στις παραδόσεις της νέας θρησκείας.
Είναι σύμπτωση ότι η μεγάλη γιορτή της Παναγίας τον Δεκαπενταύγουστο συμπίπτει με τα γενέθλια της θεάς Αθηνάς στις 28 του αρχαίου μήνα Εκατομβαιώνα (μέσα Ιουλίου - μέσα Αυγούστου), όταν τελούνταν τα Παναθήναια, η μεγαλύτερη γιορτή της αρχαίας Αθήνας; Ή μήπως είναι τυχαίο ότι ο ναός της παρθένου Αθηνάς στην Ακρόπολη μετατράπηκε σε ναό της Παναγίας Παρθένου; Αλλωστε δεν ήταν μόνον ο Παρθενώνας που έγινε χριστιανική εκκλησία, αφού σύμφωνα με το διάταγμα του Ιουστινιανού όλα τα αρχαία ιερά έπρεπε να μετατραπούν σε ναούς προκειμένου να εξαγνιστούν. Σε πολλά δε από αυτά, όπου λατρεύονταν γυναικείες, παγανιστικές θεότητες, χτίστηκαν ναοί αφιερωμένοι στην Παναγία, η οποία πολύ συχνά προσλάμβανε και τις ιδιότητες των αρχαίων θεοτήτων.
Οι ιδιότητες
Οι επαναλαμβανόμενοι εποχικοί κύκλοι του θανάτου και της αναγέννησης και τα λατρευτικά έθιμα που σχετίζονται με τη γη, τη βλάστηση και την καλή σοδειά συνδέθηκαν και με την Παναγία, όπως έχει γράψει ο μεγάλος λαογράφος Γεώργιος Μέγας. Τα Εισόδια της Θεοτόκου συνδέονται με τη σπορά και η Παναγία λαμβάνει τα χαρακτηριστικά της θεάς Δήμητρας αποκτώντας άλλοτε το προσωνύμιο Αποσπορίτισσα και άλλοτε Μεσοσπορίτισσα. Παραμένει μάλιστα και το αρχαίο έθιμο της πανσπερμίας, τα πολυσπόρια, όπως το λέμε σήμερα.
Αειπάρθενος, όπως οι αρχαίες θεές Αθηνά και Αρτεμη, ονομάστηκε η Παναγία από τον 6ο αιώνα. Ταυτόχρονα όμως είναι η προστάτις των εγκύων γυναικών που για να έχουν καλό τοκετό κρατούν ένα φυλαχτό-φυτό, «της Παναγίας το χορτάρι», όπως λέγεται. Αρχαίες μητρικές θεότητες ήταν και άλλες: η Αστάρτη, η Λητώ, η Γαία, η Ισις, με ρίζες που χάνονται στο βάθος της Νεολιθικής εποχής. Αρχέτυπο όλων όμως θεωρείται η Μεγάλη Μητέρα ή Μητέρα Γη ή Μεγάλη Μητέρα Θεά, που κατά τον Γιουνγκ πρόκειται για ένα μητριαρχικό μοντέλο που ενυπάρχει στον άνθρωπο πριν και από την κύηση.
Η Μεγάλη Μητέρα ήταν άλλωστε η κύρια θεότητα στη Μινωική Κρήτη, από κάποια εποχή μάλιστα παράλληλα με τον «νεαρό θεό» (είτε ως «θείο βρέφος» είτε ως σύζυγό της). Σύμφωνα με τον κύκλο της φύσης για τον θάνατο και την αναγέννηση η Μεγάλη Μητέρα παντρεύεται διαρκώς τον νεαρό θεό που γεννιέται και πεθαίνει κάθε χρόνο.
Προστάτις
Στρατηγός των στρατηγών, η Παναγία προστατεύει τους πιστούς της - όπως και η θεά Αθηνά τους Αθηναίους - σε κάθε δύσκολη στιγμή. Το 626, στην πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από Αβαρους και Πέρσες, οι πιστοί που έχουν συγκεντρωθεί στη Μεγάλη Εκκλησία θα δουν ξαφνικά μπροστά τους την Παναγία να έχει απλώσει προστατευτικά το πέπλο της πάνω από την πόλη (θυμηθείτε τον πέπλο της Αθηνάς στα Παναθήναια). Και η μεγαλύτερη απόδειξη: «Τη υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια» ψάλλουν οι πολιορκημένοι χριστιανοί στην τελευταία λειτουργία της Αγίας Σοφίας, το 1453.
Ο Ακάθιστος Υμνος ωστόσο μοιάζει κάπως με τις «ισιακές αρεταλογίες», τους ύμνους δηλαδή προς τη θεά Ισιδα, όπως λέει ο καθηγητής Αρχαιολογίας κ. Μιχάλης Τιβέριος. Πολλά από τα χαρακτηριστικά της αιγύπτιας θεάς, που είχε εξελληνιστεί, πέρασαν και στην Παναγία. «Οπως η Παναγία, έτσι και η θεά αυτή απέκτησε μύριες προσωνυμίες, ήταν δηλαδή μυριώνυμη, όπως "παντοκράτειρα" και "βασίλισσα του ουρανού, της γης και του κάτω κόσμου"» σημειώνει ο κ. Τιβέριος.
Η βασιλική του Παρθενώνα
Είναι άγνωστο πότε ακριβώς μετατράπηκε ο Παρθενώνας σε χριστιανικό ναό, το βέβαιο όμως είναι ότι επί Ιουστινιανού (482-565) καθαγιάστηκε και ορίστηκε ως η «καθολική εκκλησία των Αθηνών». Η λατρεία της ειδωλολατρικής παρθένου έδωσε έτσι τη θέση της στη χριστιανή Παρθένο και ο ναός πήρε το όνομα Παναγία Αθηνιώτισσα. Για τον σκοπό αυτόν μάλιστα και προκειμένου να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της νέας λατρείας ο Παρθενώνας υπέστη πολλές επεμβάσεις και μετατράπηκε σε τρίκλιτη βασιλική.
Το κύρος του ναού ήταν μεγάλο, αφού ακόμη και ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος γιόρτασε τη νίκη του κατά των Βουλγάρων στην Παναγία Αθηνιώτισσα. Επρόκειτο άλλωστε για περίλαμπρο ναό, με τη χρυσή εικόνα της Παναγίας και θαυμάσια ψηφιδωτά. Μόνο 188 ψηφίδες διασώθηκαν από αυτά και μεταφέρθηκαν το 1848 στο Βρετανικό Μουσείο, ενώ σήμερα διακρίνονται ελάχιστα ίχνη των αρχικών παραστάσεων. Εκείνο όμως που διασώζεται είναι τα εκατοντάδες χαράγματα με ονόματα στρατηγών, επισκόπων κ.λπ., αλλά και απλές αναγραφές ονομάτων, θανάτων, τίτλοι και επαγγέλματα, προσευχές και συμβολικές παραστάσεις που αναγράφηκαν μέσα στους αιώνες στους κίονες του ναού. Κατά την Αλωση των Αθηνών από τους Λατίνους όμως η εκκλησία συλήθηκε και μετατράπηκε σε καθολική με την ονομασία «Σάντα Μαρία ντι Ατένε», ενώ αργότερα έγινε τζαμί.
Στην υποτιθέμενη ομοιότητα της παράστασης μιας μαρμάρινης μετόπης του Παρθενώνα με τη σκηνή του Ευαγγελισμού οφείλεται εξάλλου η διάσωσή της κατά τον Μεσαίωνα από φανατικούς της νέας θρησκείας που κατέστρεψαν τον αρχαίο διάκοσμο του ναού. Η μετόπη βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Ακρόπολης.
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Τοῦ Σπύρου Βασιλείου
1.
Τ.Κ. Παπατσώνης: Ο Ρεμβασμός Δεκαπενταύγουστου.
Ἄλαλα τά χείλη τῶν ὅσων δέν κοπιάσαν
γιά ν’ ἀκουμπήσουν τά ξαναμμένα κεφάλια τους
στά γόνατά σου τά μητρικά, πού καταλύουν τό μαῦρο πάθος.
Ἄλαλα τά χείλη τῶν ὅσων δέν διακρίναν, πῶς
συντρίβεις μέ τό πόδι σου καί συνθλᾶς τήν κεφαλή
τοῦ πανάρχαιου δράκοντα, πού κέρδισε παίζοντας
κι’ ὕστερα τόχασε τό μῆλο. Ἄλαλα τά χείλη
τῶν ὅσων δέν ποθῆσαν τό ξαπόσταμα τῆς ἁρμογῆς
καί τήν ἀσφάλεια, τό ἀπάγγειασμα τῆς νηνεμίας.
Εἶσαι ἕνα λιμανάκι ἑλληνικοῦ νησιοῦ ὅλο κατάρτια
περήφανα ὑψωμένα· φτωχά καΐκια ἀραγμένα,
φτωχά, ἀλλά πού γνωρίσαν τήν ἀντάρα καί τήν τρομάρα,
πού φορτωθῆκαν μόχθο καί μεταφέραν πλοῦτος.
Εἶσαι ἄσπρο ἑλληνικό ἐρημοκκλήσι δαρμένο
ἀπό τήν ἀντηλιά. Γύρω-γύρω ἀμπέλια, μποστάνια,
καρποφόρες συκιές καί κάπου κάπου μοναχική
καί κάποια ἐλιά. Χρυσοφρυγανισμένα τά χορτάρια
ἀχνίζουνε, ἄχυρο πιά· κι’ ἀντίς γι’ ἀγγέλους, τά τζιτζίκια,
σοῦ κανοναρχοῦνε τό κάθε ἀπομεσήμερο ἕως ἀργά
μέ τό δικό τους τρόπο τόν Παρακλητικό Κανόνα.
Ἀναστραμμένο σου θρονί, ὅλο αὐτό τό γαλάζιο
ἑνός ἁπλοῦ οὐρανοῦ, πού πάλαι γίνηκε τό Μέτρο τῶν Δωριέων
καί πού ἀναπαύεται στεριωμένος στά χρυσάφια
τοῦ εὐλογημένου μας πελάγους.
Ἄλαλα τά χείλη τους ‒ καί τί μποροῦν ν’ ἀρθρώσουν,
πού τή φωνή τους κουκουλώνει ἡ τύρβη μερονυχτίς,
ἐνῶ σειέται ἀπ’ τίς βουές ὁ Μέγιστος Ἱππόδρομος
καί πλημμυράει ἀπ’ τά αἵματα τῶν Μαρτύρων
κι’ ἀπ’ τή μανία τῶν Μονομάχων.
Αὐτό τό αἷμα εἶναι πού βοᾶ, αὐτό εἶναι πού ρυπαίνει.
Ἐδῶ χρειάζεται ἡ βακτηρία τοῦ γίγαντα Ἀσκητῆ
τοῦ λευκοπώγωνα νά ἐπιβληθεῖ νά τούς σκορπίσει,
ὅλους τούς ἵππους καί τούς ἀναβάτες τους.
Ἐδῶ χρειάζεται κοντύλι τοῦ Ζωγράφου, στή μοναξιά,
στήν προσευχή καί στήν προσήλωση, μέ τά ζωογόνα
τά χρώματα τά πρῶτα νά ξαναγαλουχήσει
τό βρέφος-Θεό, νά ξαναγράψει τίς πληγές τῆς Ἀγάπης,
νά ξαναδροσίσει τή ρίζα τή συμπονετική,
ν’ ἀποδείξει τί ἀπέραντη εἶναι ἡ ἀγκαλιά τῆς μητέρας,
νά συναθροίσει πάλι ἐκ περάτων ὅλους ἐκείνους,
πού μέ σέβας πολύ θά σταυρώσουν τά χέρια τῆς Κόρης
μέ συνοδεία τῶν ἀγγέλων, μέ ἠχητικές ἁρμονίες
καί θά ἐνεργήσουν ὅπως ἀξίζει τήν ταφή της,
ἀνοίγοντας τό δρόμο γιά τήν καθέδρα τ’ οὐρανοῦ,
ὅπου ἡ ἀδιάκοπη Παράκληση. Ἐνῶ τά δέντρα
τά εὐσκιόφυλλα στή λιτάνευση, καθώς τό Σῶμα
περνάει τῆς Βασίλισσας, ριγοῦντα καί φρίττοντα,
θά συγκλίνουν γιά προσκύνηση σκορπώντας
τή δροσιά τους μέ τό ἀνέμισμα, ριπίδια τῆς λατρείας,
ἀναστυλώνοντας ὅσους μαραίνονται κι’ ἀσθμαίνουν
στίς τροπικές τίς λαῦρες τοῦ καλοκαιριοῦ μας,
μισοκαμένες θημωνιές κοντά στό ἁλώνι,
καπνοί, πού διαλύουν
τίς αὐγουστιάτικες τίς ἁμαρτίες μας.
Τότε μονάχα τ’ ἄλαλα τά χείλη,
ἴσως ἐρθεῖ στιγμή
καί λαλήσουν.
2.
Νίκος Καρούζος:
Η αντίκρουση του χειμώνα
...
Κρατώντας την εσθήτα της Παναγίας
ο Έσχατος τ' Ουρανού με χιλιάδες έντομα στην όραση
μ' αξεθύμαστα γιασεμιά στο νυμφώνα
μ' άλλα θεάματα της αγάπης από μέσα
και μ' άλλα γεγονότα σπιθοβολώντας
αγγίζει τους ραχιτικούς και θεραπεύει την αρθρίτιδα
μαλάζει τους πρησμένους αστραγάλους
αφήνει τρυφερά την αλήθεια πάνω σ' όλες τις αρρώστιες
και κείνες χάνονται καθώς τα ευδιάλυτα νέφη.
Σιγά-σιγά ρυθμίζεται κι ο θάνατος
αρχίζει το νταούλι μεσ' στα πανηγύρια
κι ολούθε πια σηκώνεται στο στήθος η ρωμιοσύνη
και μας αρωματίζει μ' ανείπωτο μοσχολίβανο.
Καίγονται τότε τα φωτερά κοντάκια μεσ' στους ύμνους
κι ανασαίνουμε πέλαγα σε μικρή κολυμβήθρα
κι αποσπούμε τα καρφιά της Σταυρώσεως ...
1.
Τ.Κ. Παπατσώνης: Ο Ρεμβασμός Δεκαπενταύγουστου.
Ἄλαλα τά χείλη τῶν ὅσων δέν κοπιάσαν
γιά ν’ ἀκουμπήσουν τά ξαναμμένα κεφάλια τους
στά γόνατά σου τά μητρικά, πού καταλύουν τό μαῦρο πάθος.
Ἄλαλα τά χείλη τῶν ὅσων δέν διακρίναν, πῶς
συντρίβεις μέ τό πόδι σου καί συνθλᾶς τήν κεφαλή
τοῦ πανάρχαιου δράκοντα, πού κέρδισε παίζοντας
κι’ ὕστερα τόχασε τό μῆλο. Ἄλαλα τά χείλη
τῶν ὅσων δέν ποθῆσαν τό ξαπόσταμα τῆς ἁρμογῆς
καί τήν ἀσφάλεια, τό ἀπάγγειασμα τῆς νηνεμίας.
Εἶσαι ἕνα λιμανάκι ἑλληνικοῦ νησιοῦ ὅλο κατάρτια
περήφανα ὑψωμένα· φτωχά καΐκια ἀραγμένα,
φτωχά, ἀλλά πού γνωρίσαν τήν ἀντάρα καί τήν τρομάρα,
πού φορτωθῆκαν μόχθο καί μεταφέραν πλοῦτος.
Εἶσαι ἄσπρο ἑλληνικό ἐρημοκκλήσι δαρμένο
ἀπό τήν ἀντηλιά. Γύρω-γύρω ἀμπέλια, μποστάνια,
καρποφόρες συκιές καί κάπου κάπου μοναχική
καί κάποια ἐλιά. Χρυσοφρυγανισμένα τά χορτάρια
ἀχνίζουνε, ἄχυρο πιά· κι’ ἀντίς γι’ ἀγγέλους, τά τζιτζίκια,
σοῦ κανοναρχοῦνε τό κάθε ἀπομεσήμερο ἕως ἀργά
μέ τό δικό τους τρόπο τόν Παρακλητικό Κανόνα.
Ἀναστραμμένο σου θρονί, ὅλο αὐτό τό γαλάζιο
ἑνός ἁπλοῦ οὐρανοῦ, πού πάλαι γίνηκε τό Μέτρο τῶν Δωριέων
καί πού ἀναπαύεται στεριωμένος στά χρυσάφια
τοῦ εὐλογημένου μας πελάγους.
Ἄλαλα τά χείλη τους ‒ καί τί μποροῦν ν’ ἀρθρώσουν,
πού τή φωνή τους κουκουλώνει ἡ τύρβη μερονυχτίς,
ἐνῶ σειέται ἀπ’ τίς βουές ὁ Μέγιστος Ἱππόδρομος
καί πλημμυράει ἀπ’ τά αἵματα τῶν Μαρτύρων
κι’ ἀπ’ τή μανία τῶν Μονομάχων.
Αὐτό τό αἷμα εἶναι πού βοᾶ, αὐτό εἶναι πού ρυπαίνει.
Ἐδῶ χρειάζεται ἡ βακτηρία τοῦ γίγαντα Ἀσκητῆ
τοῦ λευκοπώγωνα νά ἐπιβληθεῖ νά τούς σκορπίσει,
ὅλους τούς ἵππους καί τούς ἀναβάτες τους.
Ἐδῶ χρειάζεται κοντύλι τοῦ Ζωγράφου, στή μοναξιά,
στήν προσευχή καί στήν προσήλωση, μέ τά ζωογόνα
τά χρώματα τά πρῶτα νά ξαναγαλουχήσει
τό βρέφος-Θεό, νά ξαναγράψει τίς πληγές τῆς Ἀγάπης,
νά ξαναδροσίσει τή ρίζα τή συμπονετική,
ν’ ἀποδείξει τί ἀπέραντη εἶναι ἡ ἀγκαλιά τῆς μητέρας,
νά συναθροίσει πάλι ἐκ περάτων ὅλους ἐκείνους,
πού μέ σέβας πολύ θά σταυρώσουν τά χέρια τῆς Κόρης
μέ συνοδεία τῶν ἀγγέλων, μέ ἠχητικές ἁρμονίες
καί θά ἐνεργήσουν ὅπως ἀξίζει τήν ταφή της,
ἀνοίγοντας τό δρόμο γιά τήν καθέδρα τ’ οὐρανοῦ,
ὅπου ἡ ἀδιάκοπη Παράκληση. Ἐνῶ τά δέντρα
τά εὐσκιόφυλλα στή λιτάνευση, καθώς τό Σῶμα
περνάει τῆς Βασίλισσας, ριγοῦντα καί φρίττοντα,
θά συγκλίνουν γιά προσκύνηση σκορπώντας
τή δροσιά τους μέ τό ἀνέμισμα, ριπίδια τῆς λατρείας,
ἀναστυλώνοντας ὅσους μαραίνονται κι’ ἀσθμαίνουν
στίς τροπικές τίς λαῦρες τοῦ καλοκαιριοῦ μας,
μισοκαμένες θημωνιές κοντά στό ἁλώνι,
καπνοί, πού διαλύουν
τίς αὐγουστιάτικες τίς ἁμαρτίες μας.
Τότε μονάχα τ’ ἄλαλα τά χείλη,
ἴσως ἐρθεῖ στιγμή
καί λαλήσουν.
Η Παναγιά των κοιμητηρίων - Αφροδίτη Μάνου (Oδυσσέας Ελύτης),
2.
Νίκος Καρούζος:
Η αντίκρουση του χειμώνα
...
Κρατώντας την εσθήτα της Παναγίας
ο Έσχατος τ' Ουρανού με χιλιάδες έντομα στην όραση
μ' αξεθύμαστα γιασεμιά στο νυμφώνα
μ' άλλα θεάματα της αγάπης από μέσα
και μ' άλλα γεγονότα σπιθοβολώντας
αγγίζει τους ραχιτικούς και θεραπεύει την αρθρίτιδα
μαλάζει τους πρησμένους αστραγάλους
αφήνει τρυφερά την αλήθεια πάνω σ' όλες τις αρρώστιες
και κείνες χάνονται καθώς τα ευδιάλυτα νέφη.
Σιγά-σιγά ρυθμίζεται κι ο θάνατος
αρχίζει το νταούλι μεσ' στα πανηγύρια
κι ολούθε πια σηκώνεται στο στήθος η ρωμιοσύνη
και μας αρωματίζει μ' ανείπωτο μοσχολίβανο.
Καίγονται τότε τα φωτερά κοντάκια μεσ' στους ύμνους
κι ανασαίνουμε πέλαγα σε μικρή κολυμβήθρα
κι αποσπούμε τα καρφιά της Σταυρώσεως ...