Ποια είναι τα φυτά του Παραδείσου

Η Μονή Καισαριανής και ο γύρω χώρος σε σχεδίασμα του 1745 
από τον ρώσο μοναχό-περιηγητή Βασίλειο Βάρσκι

Ο κήπος της προσευχής σύμφωνα με ένα σπάνιο βυζαντινό χειρόγραφο του 13ου αιώνα

Στον κήπο αυτόν η ελιά υποδηλώνει την ελεημοσύνη, η βάτος προτρέπει στην υπακοή, η ροδιά συσχετίζεται με το θάρρος και το σθένος και το κίτρο με τα ευώδη του αιθέρια έλαια δείχνει την αγνότητα και τη σωφροσύνη. Γιατί αυτός ο κήπος δεν είναι σαν τους άλλους. Κάθε φυτό έχει την ακριβή του θέση μέσα του. Οπως και κάθε αρετή στην ψυχή του ανθρώπου.

Πρόκειται για τον κήπο των αρετών, τον κήπο του Παραδείσου, τον κήπο της Εδέμ. Ετσι τον αναφέρει ένα σπάνιο βυζαντινό χειρόγραφο που βρίσκεται στην Οξφόρδη. Ενα ανώνυμο κείμενο του 13ου αιώνα συγκεκριμένα, που περιγράφει έναν κήπο κάπου στην Ανατολική Μεσόγειο, πραγματικό και συμβολικό ταυτόχρονα, τονίζοντας τη δισυπόστατη έννοια που είχε για τον βυζαντινό άνθρωπο: πνευματικός τόπος αρετών και ταυτόχρονα η απτή πραγματικότητα μιας φυσικής όασης.

«Η βίβλος αύτη τέρψιν παραδεισσίου / τω φιλομαθεί ψυχικού παρεισάγει, / εις τας νοήσεις κατά νουν παρεισφέρει». (Το βιβλίο αυτό θα εισαγάγει τον φιλομαθή αναγνώστη στη γοητεία και στις χάρες ενός παραδεισένιου κήπου, αν στρέψει προς αυτό όλη του τη σκέψη). Αυτό αναφέρεται στο προοίμιο του χειρογράφου. Ηταν ένα από τα στοιχεία που γοήτευσαν την καθηγήτρια κυρία Σοφία Ριζοπούλου για να σκύψει πάνω του, όταν τυχαία έπεσε στην αντίληψή της, καθώς μελετούσε στη Βοδληιανή Βιβλιοθήκη της Οξφόρδης βοτανικά κείμενα.

Δεκατέσσερα φυτά του μεσογειακού τοπίου συσχετίζονται στο χειρόγραφο με αντίστοιχο αριθμό πνευματικών αρετών. Καθένα από αυτά στηρίζει μια αρετή με στόχο όλες μαζί να δράσουν ανυψωτικά και επουλωτικά για την ψυχή του ανθρώπου. «Με οξυδερκή ματιά ο ανώνυμος συντάκτης του χειρογράφου αποκρυπτογραφεί τους κώδικες της φυτικής ζωής για να συνθέσει έναν κήπο των αρετών» λέει η κυρία Ριζοπούλου, εντυπωσιασμένη από την ακρίβεια και τη ζωντάνια των περιγραφών, όπως δηλώνει στη μικρή μελέτη της «Κήπος προσευχής» που εξέδωσε η Φιλοδασική Ενωση Αθηνών με τον εκδοτικό οίκο Καλειδοσκόπιο.

Η φύση

«Κορμοί, κλαδιά, φυλλώματα, άνθη και καρποί, μέσα από τα χρώματα, τους ήχους, τις μυρωδιές, τις γεύσεις και το άγγιγμα μιας φύσης γενναιόδωρης συνθέτουν ένα μοναδικό συνεχές ανάμεσα στο σωματικό και στο πνευματικό» σημειώνει η κυρία Ριζοπούλου, αφού, όπως αναλύει στη συνέχεια, «το κυριολεκτικό βρίσκεται εδώ σε εξαιρετική ισορροπία με το μεταφορικό σε μια ιδιαίτερα ευνοϊκή προσέγγιση - ακόμη και εξύμνηση - του φυσικού κόσμου μέσω των αισθήσεων».

Τρία είναι τα προπύλαια δέντρα στον κήπο των αρετών: ο κέδρος, το κυπαρίσσι και το πεύκο. Ολα είναι βραδυαυξή και αειθαλή. Και όλα εισηγούνται την ασκητική ζωή και την εγκράτεια: «Ωσπερ δε τα φυτά οι κατά τον αυτόν πάντα τον καιρόν καρποφορούσιν, ουδέ ανθούσιν, αλλ' ουδέ πεπαίνουσιν όλον τον καρπόν αθρόως, ουδέ συμπαραμένοντα τοις εσχάτοις έχουσιν τον πρώτον τα πάντα ούτω κανθάδε. Καιρός γαρ το παντί πράγματι, κατά τον Σολομώντα» (Οπως τα φυτά ούτε καρποφορούν ούτε ανθίζουν όλα την ίδια εποχή αλλά και στο καθένα δεν ωριμάζουν οι καρποί ταυτόχρονα, ούτε οι πρώτοι καρποί περιμένουν τους τελευταίους, έτσι κι εδώ. Υπάρχει σωστός καιρός για καθετί, όπως είπε ο Σολομώντας).

Η κλοπή

Το χειρόγραφο αποτελείται από 34 φύλλα με 1.100 στίχους σε ελληνική μικρογράμματη γραφή και στην πραγματικότητα είναι έργο δύο συντακτών, αφού στο προοίμιο ο δεύτερος αναφέρεται στον πρώτο προσθέτοντας πέντε φυτά στα ήδη υπάρχοντα εννέα.

Προϊόν «κλοπής» όμως από το μεγάλο ταξίδι στην Ανατολή που έκανε ο άγγλος περιηγητής και ορυκτολόγος Edward Daniew Clarke (1768-1822) ήταν το χειρόγραφο. Η ακριβής προέλευσή του, άγνωστη, αφού είχε επισκεφθεί όλες τις μεγάλες μονές, αποσπώντας συνολικά 94 τόμους, από τους οποίους οι 38 ήταν στα ελληνικά. Με καθαρή τη συνείδηση μάλιστα, καθώς το αιτιολογικό του ήταν ότι έσωσε τα χειρόγραφα από τα ποντίκια και τα σκουλήκια των μοναστηριακών βιβλιοθηκών αλλά και από την άγνοια των μοναχών, τα πούλησε αντί 1.000 λιρών στη Βοδληιανή Βιβλιοθήκη.

Ο Παράδεισος

Ως «συμβολικός κήπος» ή «θεωρητικόν παραδείσσιον» αναφέρεται το χειρόγραφο στη διεθνή βιβλιογραφία. Αλλωστε η λέξη «παράδεισος», προερχόμενη από την αρχαία περσική pairi-daeza, που σήμαινε «άλσος» ή «κήπος ευχαρίστησης» (σύνθετη από τις λέξεις «pairi» και «daeza», δηλαδή «κήπος» και «τείχος») υποδηλώνει έναν υπαίθριο, τειχισμένο χώρο.

Ασφαλές περιβάλλον, ήπιο κλίμα, επάρκεια νερού, αφθονία και ποικιλία καρπών είναι τα στοιχεία που συνθέτουν τον Παράδεισο, σύμφωνα με την πρωτοχριστιανική αντίληψη, που άντλησε την έμπνευσή της από τη Γένεση και από την Αποκάλυψη. Ιχνη κήπων πάντως, που κοσμούσαν επαύλεις των πρώτων χριστιανικών χρόνων, έχουν εντοπισθεί σε πολλές περιοχές της Μέσης Ανατολής και στην ίδια την Κωνσταντινούπολη, ενώ στις γραπτές πηγές αναφέρονται συχνά δημόσια πάρκα, που δημιουργούνταν με δαπάνες του αυτοκράτορα.

«Και εφύτευσεν ο Θεός παράδεισον εν Εδέμ κατά ανατολάς και έθετο εκεί τον άνθρωπον, ον έπλασε, και εξανέτειλεν ο Θεός έτι εκ της γης παν ξύλον ωραίον εις όρασιν και καλόν εις βρώσιν και το ξύλον της ζωής εν μέσω του παραδείσου και το ξύλον του ειδέναι γνωστόν καλού και πονηρού» (Γέν. 2, 8-9). Ενας, μοναδικός και ανυπέρβλητος είναι έκτοτε ο στόχος του ανθρώπου: η αναζήτηση του Παραδείσου. Εστω κι αν δεν είναι ο ίδιος για τον καθένα, παρά τα γραφόμενα της Βίβλου, έστω κι αν ο Παράδεισος του ενός είναι αντίθετος από εκείνον του άλλου.

Η ελιά, η συκιά, η ροδιά και ο φοίνικας

• Αμπελος, πνευματική ευφροσύνη
• Βάτος, υπακοή
• Ελαία, ελεημοσύνη
• Κέδρος, Κυπάρισσος και Πεύκη, εγκράτεια
• Κίτριον, αγνότητα και σωφροσύνη
• Κρίνον, ακτημοσύνη
• Περσία (ροδακινιά), μετριοφροσύνη
• Ρόα (ροδιά), ανδρεία
• Σμίλαξ (σμιλάγγι), γνώση
• Στύραξ (υγράμβαρη), ευχή, προσευχή
• Συκή, πραότητα
• Φοίνιξ (το είδος της χουρμαδιάς), δικαιοσύνη

ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ

''ΒΗΜΑ''

5-1-2013