ΧΑΪΚΙ ΠΑΤΟΜΑΚΙ: «Η Γερμανία έχει μετατραπεί σε βάρος για την υπόλοιπη Ευρώπη»
Ο Φινλανδός καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι μιλάει για την αποτυχία της Ευρωζώνης, το αδιέξοδο των πολιτικών λιτότητας, τα περιορισμένα οράματα των Ευρωπαίων ηγετών, αλλά και τα οικονομικά συμφέροντα και τη νεοφιλελεύθερη παγκόσμια τάξη, η οποία πλέον δεν είναι βιώσιμη.
Η κρίση στην Ευρωζώνη συνεχίζεται ακάθεκτη, ενώ οι ελπίδες που δημιουργήθηκαν στο αρχικό στάδιο της κρίσης, για ριζικές μεταρρυθμίσεις στην αρχιτεκτονική της Ευρωχώρας, ματαιώνονται. Παρά ταύτα, η επιβίωση της Ευρωζώνης εναπόκειται στη μεταρρύθμιση του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού συστήματος και την εμβάθυνση της δημοκρατίας, υπογραμμίζει ο Χάικι Πατομάκι, καθηγητής Διεθνούς Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι και ένας από τους σημαντικότερους Φινλανδούς διανοουμένους, στο πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο του με τον τίτλο «Η μεγάλη αποτυχία της ευρωζώνης».
Η «Κ.Ε.» συνομίλησε με τον Χάικι Πατομάκι για την κρίση στην Ευρωζώνη και τις προοπτικές διεξόδου από την ύφεση, στο πλαίσιο της δημοσίευσης του προαναφερθέντος βιβλίου, το οποίο μεταφράστηκε ήδη στα ελληνικά και κυκλοφορεί από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο».
Υπάρχει σχεδόν μια γενική συναίνεση ότι η παγκόσμια χρηματοοικονομική κρίση του 2008 είχε τις ρίζες της στη διαδικασία της χρηματιστικοποίησης που ξεκίνησε στη δεκαετία του 1970. Ωστόσο, ενώ η αμερικανική οικονομία έχει ανακάμψει, αν και με λιγότερο από επιθυμητούς ρυθμούς ανάπτυξης, σχεδόν όλη η Ευρώπη, και ειδικότερα η ζώνη του ευρώ, παραμένει σε ύφεση και οι υπερχρεωμένες χώρες αντιμετωπίζουν ξεκάθαρα οικονομική και κοινωνική κατάρρευση.
* Πώς εξηγείτε τη συνεχιζόμενη κρίση στη ζώνη του ευρώ;
- Η ευρωκρίση είναι, στην ουσία, μια δεύτερη φάση της επικής ύφεσης που ξεκίνησε το 2008-9. Πίσω από κάθε χρηματοπιστωτική κρίση βρίσκεται η αύξηση του χρέους και των κερδοσκοπικών κεφαλαίων. Ο δισεκατομμυριούχος επενδυτής Τζορτζ Σόρος έχει γράψει για το φαινόμενο της υπερφούσκας, ισχυριζόμενος πως βρισκόταν υπό εξέλιξη εδώ και δεκαετίες. Με την πάροδο του χρόνου, η ποιότητα του αυξανόμενου χρέους γίνεται όλο και χειρότερη και στην τελική της φάση απαιτεί πολλά δάνεια μόνο για την εξυπηρέτηση των τόκων. Η εξέλιξη αυτή καθιστά το σύστημα πιο εύθραυστο και χαοτικό. Ακόμα και σχετικά μικρά προβλήματα αποπληρωμής του χρέους μπορεί να κλιμακωθούν σε συστημικές κρίσεις. Αυτό είναι που συνέβη από τα τέλη του 2007 και μετά. Ξαφνικά έγινε σαφές ότι η αγορά ενυπόθηκων δανείων στις ΗΠΑ ήταν κορεσμένη με ομόλογα-σκουπίδια. Πολλά νοικοκυριά έλαβαν στεγαστικά δάνεια υψηλού κινδύνου, παρά το γεγονός ότι δεν διέθεταν κανένα μέσο για την αποπληρωμή τους. Ακολούθησε πανικός και το ένα πράγμα οδήγησε στο άλλο. Στα τέλη του 2008 και αρχές του 2009, ο κόσμος ήταν στα πρόθυρα μιας Μεγάλης Υφεσης.
* Τι συνέβη στη συνέχεια;
- Το 2010 φάνηκε ότι η παγκόσμια οικονομία ανακάμπτει χάρη στους αυτόματους κεϊνσιανικούς μηχανισμούς και τις σκόπιμες δημόσιες παρεμβάσεις. Τότε είναι που ξεκινά η ευρωκρίση. Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση ανάγκασε το δημόσιο τομέα να καταφύγει σε πολιτικές διάσωσης και σε πακέτα τόνωσης, σε μια εποχή που οι κρατικές δαπάνες ήδη αυξάνονταν και τα φορολογικά έσοδα μειώνονταν. Τα χρήματα έπρεπε να έρθουν από κάπου. Και εδώ είναι που οι αδυναμίες του σχεδιασμού της ΟΝΕ άρχισαν να παίζουν ρόλο. Δεν διαθέτουμε μια ευρωπαϊκή δημοσιονομική πολιτική ή κάποιο μηχανισμό για την εξισορρόπηση των πλεονασμάτων στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών ή για τα ελλείμματα. Για όλες τις συμμετέχουσες χώρες στην Ευρωζώνη, το ευρώ είναι ένα ξένο νόμισμα. Ούτε η προσφορά χρήματος ούτε τα επιτόκια είναι υπό τον έλεγχό τους. Οι ευρωχώρες πρέπει να στραφούν στις παγκόσμιες χρηματοπιστωτικές αγορές και σε επενδυτές, οι οποίοι αδιαφορούν για τη μοίρα των ανθρώπων και των εθνών. Οταν το χρέος ως ποσοστό του ΑΕΠ αυξάνει με ταχείς ρυθμούς, ένας φαύλος κύκλος μπορεί εύκολα να ξεκινήσει, όπως έχει γίνει ξανά και ξανά κατά τη διάρκεια των τριών τελευταίων ετών. Η ζήτηση για τα ασφάλιστρα κινδύνου έναντι ενδεχόμενης χρεοκοπίας αυξάνει, η πιστοληπτική ικανότητα μειώνεται, τα επιτόκια αυξάνονται, τα υψηλά επιτόκια επιδεινώνουν το πρόβλημα του χρέους και το μετατρέπουν σε μια οξεία κρίση και ούτω καθεξής. Ξαφνικά στα τέλη του 2009 και το 2010, πολλές ευρωχώρες -και ιδιαίτερα οι ελλειμματικές χώρες- βρέθηκαν αντιμέτωπες με μια κρίση δημόσιου χρέους, αν και το βασικό πρόβλημα βρισκόταν στο ιδιωτικό χρέος και τη μακροπρόθεσμη διαδικασία χρηματιστικοποίησης.
* Οι όροι διάσωσης για χώρες όπως η Ελλάδα, η Ιρλανδία, η Πορτογαλία, η Ισπανία και η Κύπρος δεν ήταν τίποτα λιγότερο από ταπεινωτικοί για την εθνική τους κυριαρχία και οικονομικά καταστροφικοί. Δεν θα ήταν σε καλύτερη μοίρα αν είχαν επιλέξει τη στάση πληρωμών;
- Ναι, οι χώρες αυτές θα ήταν σε πολύ καλύτερη κατάσταση τώρα αν είχε υπάρξει αναδιάρθρωση του χρέους τους και όσο νωρίτερα είχε γίνει αυτό τόσο το καλύτερο. Η ελληνική καταστροφή θα είχε αποφευχθεί. Ενας τρόπος για να αναγκαστούν οι δανειστές και οι άλλοι σημαντικοί παράγοντες να πάνε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων είναι η στάση πληρωμών, αλλά αυτό είναι δύσκολο χωρίς έξοδο από το ευρώ. Ομως υπάρχει μια πολύ καλύτερη λύση, δηλαδή ένας μηχανισμός διευθέτησης του χρέους, ένας νομικά δεσμευτικός μηχανισμός για την αναδιάρθρωση των δυσβάστακτων χρεών, ο οποίος θα εφαρμόζει τον κανόνα δικαίου και θα διασφαλίζει την ισότητα όλων των εταίρων.
Η αντιμετώπιση χρέους
* Πώς θα λειτουργούσε;
- Παρά το γεγονός ότι ένας τέτοιος μηχανισμός, αν υπήρχε, δεν θα εξάλειφε τις ανεπάρκειες και τις εσωτερικές αντιφάσεις της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης, είναι πολύ πιθανό ότι θα άλλαζε την πορεία των εξελίξεων που διαμορφώθηκαν στις αρχές της δεκαετίας: θα περιόριζε τις χειρότερες επιπτώσεις των αδυναμιών της ευρωπαϊκής νομισματικής ένωσης και ίσως να απέτρεπε την εκτίναξη των επιπέδων του χρέους. Αλλά επειδή η εκστρατεία για την αντιμετώπιση του χρέους στον Τρίτο Κόσμο ήταν ανεπιτυχής στη δημιουργία νέων παγκόσμιων θεσμών, η Ευρώπη έχει γίνει επίσης πλέον στόχος του δόγματος διαρθρωτικής προσαρμογής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Με άλλα λόγια, η απουσία ενός καλού παγκόσμιου θεσμού έχει προκαλέσει έμμεσα την υπανάπτυξη σε μέρη της Ευρώπης.
* Οι βόρειες χώρες της Ευρωζώνης είναι θερμοί υποστηρικτές της λιτότητας για τις νότιες χώρες, αν και το πείραμα της βίαιης δημοσιονομικής προσαρμογής έχει αποτύχει παταγωδώς, όπως παραδέχθηκε δημοσίως το ΔΝΤ. Ποια συμφέροντα εξυπηρετούνται σήμερα στην Ευρώπη με τα σκληρά μέτρα λιτότητας που επιβάλλονται σε καταρρέουσες οικονομίες;
- Εχουμε να κάνουμε με ένα πολύπλοκο μείγμα ιδεών, περιορισμένων οραμάτων και πολιτικοοικονομικών συμφερόντων. Η πιο γενική εξήγηση για τις πολιτικές λιτότητας έχει να κάνει με τη χρηματιστικοποίηση. Αυτό σημαίνει ότι οι χρηματοοικονομικές αγορές, τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και οι ελίτ που εμπλέκονται με το χρηματιστικό κέρδος αυξάνουν τον έλεγχο και την εξουσία τόσο πάνω από τις ιδιωτικές οικονομικές διαδικασίες όσο και στη χάραξη οικονομικής πολιτικής. Είναι προς το συμφέρον εκείνων που δραστηριοποιούνται σε χρηματοπιστωτικές αγορές να διατηρούν τον πληθωρισμό σε όσο το δυνατόν χαμηλότερα επίπεδα. Οι δανειστές επίσης επωφελούνται από το χαμηλό πληθωρισμό και, σε κάθε περίπτωση, θέλουν να δουν τα δάνειά τους να επιστρέφονται στο ακέραιο, ανεξαρτήτως των κοινωνικών συνεπειών. Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία 20-30 χρόνια σχεδόν όλα τα κράτη έχουν υιοθετήσει ως κύριους οικονομικούς στόχους τη διατήρηση χαμηλών ποσοστών πληθωρισμού και την προώθηση της ανταγωνιστικότητας αντί για την πλήρη απασχόληση. Η ευρωπαϊκή νομισματική ένωση επίσης ενσωματώνει αυτούς τους στόχους.
Ο γερμανικός παράγοντας
* Η Γερμανία;
- Ισως η πιο ειρωνική πτυχή της τρέχουσας κρίσης είναι η θέση της Γερμανίας. Οι ενέργειες της Γερμανίας και των άλλων πλεονασματικών χωρών κατά τη διάρκεια της κρίσης υπενθυμίζουν τη μεταχείριση που επιφυλάχθηκε στη Γερμανία από τους νικητές του Μεγάλου Πολέμου από το 1919 έως το 1932. Αντιθέτως, το 1953, οι διαπραγματεύσεις για το γερμανικό χρέος στόχευαν στη βιωσιμότητα του χρέους, κάτι που συνέβαλε σημαντικά στο λεγόμενο «οικονομικό θαύμα» της Γερμανίας και στον εκδημοκρατισμό της χώρας. Στις δεκαετίες που ακολούθησαν, η Δυτική Γερμανία είχε μια πλεονασματική οικονομία χάρη στις εξαγωγές και η αποπληρωμή του χρέους δεν προκάλεσε δυσκολίες. Ετσι, η ομαλοποίηση της Γερμανίας συνδυάστηκε με τη λειτουργία μιας πλεονασματικής οικονομίας και με χαμηλά επίπεδα χρέους. Επιπλέον, ο υπερπληθωρισμός της δεκαετίας του 1920, που συνέβαλε στην άνοδο του ναζισμού, έχει ληφθεί ως υπόδειξη για την αναγκαιότητα μιας αντιπληθωριστικής πολιτικής. Η γερμανική οικονομική ανάπτυξη και τα πλεονάσματα ωφέλησαν διάφορα μέρη έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980, αλλά από τότε η γερμανική στάση έχει μετατραπεί σταδιακά σε αυξανόμενο βάρος για την υπόλοιπη Ευρώπη και σε κάποιο βαθμό για το σύνολο της παγκόσμιας οικονομίας. Είναι προφανές ότι τα γερμανικά ιστορικά ηθικά διδάγματα ταυτίζονται αρκετά καλά με τις απαιτήσεις της χρηματιστικοποίησης. Ετσι, το ένα τείνει να ενισχύει το άλλο στην Ευρώπη.
* Και ποια είναι η θέση της Φινλανδίας;
- Οσον αφορά τη Φινλανδία, η επικρατούσα άποψη είναι ότι η «έχουμε παίξει με βάση τους κανόνες, οπότε γιατί θα πρέπει να πληρώσουμε για τα χρέη εκείνων που δεν έκαναν το ίδιο;». Το φινλανδικό όραμα περιορίζεται όχι μόνο από αυτό το είδος αυτοθεωρούμενης εθνικής υπερηφάνειας και ηθικού πουριτανισμού, αλλά και από την εμμονή με την ιδεολογία του νεοφιλελευθερισμού που έχει επικρατήσει στη χώρα από την εποχή της βαθιάς ύφεσης τη δεκαετία του 1990. Εξυπηρετεί τα φινλανδικά συμφέροντα η επιβολή των μέτρων λιτότητας στις χώρες της περιφέρειας της Ευρωζώνης; Δεν νομίζω. Η Φινλανδία είναι απόλυτα συνυφασμένη με τις εξελίξεις στην ευρωπαϊκή και την παγκόσμια πολιτική οικονομία.
* Θα επιβιώσει το ευρώ σε περίπτωση που καταρρεύσει η Ιταλία;
- Η Ε.Ε. έχει οδηγηθεί σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: διάλυση της Ευρωζώνης ή ανάπτυξη ενός ομοσπονδιακού συστήματος. Κάποιο είδος κατακερματισμού της Ευρωζώνης ή της ίδιας της Ε.Ε. ή και των δύο είναι πιθανό, αλλά το βασικό σενάριό μου είναι ότι το ευρώ θα επιβιώσει. Αλλά η ερώτησή σας είναι σημαντική: τι θα συμβεί αν καταρρεύσει η Ιταλία; Το δημόσιο χρέος της Ιταλίας είναι της τάξης των δύο τρισ. ευρώ, περίπου πέντε φορές περισσότερο από αυτό της Ελλάδας, με καλές προοπτικές να εκτιναχθεί σε ακόμα υψηλότερα επίπεδα. Αυτό που έχει σημασία δεν είναι μόνο το οικονομικό σοκ, αλλά η ίδια η πολιτική απάντηση των άλλων χωρών της Ευρωζώνης, κυρίως της Γερμανίας. Υπάρχουν ήδη πολλές εκκλήσεις στη Γερμανία να εγκαταλείψει το ευρώ. Μια οξεία κρίση στην Ιταλία θα μπορούσε κάλλιστα να είναι το σημείο καμπής. Το ενδεχόμενο αυτό θα πρέπει να αποτελεί καμπανάκι προειδοποίησης για την Ευρώπη. Η χάραξη μιας νέας πορείας είναι άκρως απαραίτητη!
Μη βιώσιμη η παγκόσμια τάξη
* Στο βιβλίο σας «Η μεγάλη αποτυχία της ευρωζώνης» προβάλλετε ένα ισχυρό επιχείρημα για την αναβίωση του κεϊνσιανισμού σε παγκόσμιο επίπεδο. Αποτελεί αυτό μια ρεαλιστική επιλογή με δεδομένη την απουσία μιας ηγεμονικής πρωτοκαθεδρίας στην παγκόσμια οικονομία;
- Η νεοφιλελεύθερη παγκόσμια τάξη δεν είναι βιώσιμη. Είναι ρεαλισμός υπό όλες τις πιθανές έννοιες του όρου να υποστηρίξουμε τον παγκόσμιο κεϊνσιανισμό. Ο παγκόσμιος κεϊνσιανισμός προσφέρει μια λογική και ρεαλιστική εναλλακτική λύση στο νεοφιλελευθερισμό, αλλά δεν θα πρέπει να εκληφθεί ως πανάκεια για τα πάντα ή ώς το τέλος της ιστορίας. Ναι, κατανοώ πολύ καλά ότι με την έννοια «ρεαλισμό» εννοείτε αν το εγχείρημα είναι εφικτό μέσα στα επόμενα λίγα χρόνια ή ίσως και μέσα στην επόμενη δεκαετία. Αν δούμε την ιστορία των κοινών παγκόσμιων θεσμικών οργάνων μας, όπως τα Ηνωμένα Εθνη, τους θεσμούς του Bretton Woods, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, ή το φόρο επί των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών που βρίσκεται τώρα υπό σύσταση, αντιλαμβανόμαστε ότι περνάει πολύς χρόνος για την υλοποίηση ιδεών. Συχνά απαιτείται και μια μεγάλη κρίση πριν εμφανιστεί ένα παράθυρο ευκαιρίας, αλλά ακόμη και τότε η ευκαιρία αυτή πρέπει να αξιοποιηθεί αποφασιστικά από ηγέτες και κινήματα.
Δεν αντιλαμβάνομαι την παγκόσμια αλλαγή με όρους ηγεμονικής πρωτοκαθεδρίας, ειδικά αν με τον όρο ηγεμόνα εννοούμε ένα ηγετικό κράτος. Η θεσμική αλλαγή απορρέει από τη συλλογική μάθηση, η οποία κάνει επίσης την εμφάνισή της μέσω πολιτικών και κοινωνικών αγώνων. Οι αντιφάσεις της πολιτικής οικονομίας επιφέρουν κρίσεις, οι οποίες με τη σειρά τους μάς διδάσκουν πράγματα που οδηγούν στην αύξηση των μετασχηματιστικών κινημάτων που ανταποκρίνονται στα προβλήματα και τις αντιφάσεις της παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας με τη δημιουργία νέων παγκόσμιων θεσμών.
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΣΤΟΝ Χ.Ι. ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ
www.enet.gr
14-7-2013