Ο ΑΦΟΣΙΩΜΕΝΟΣ «βοτανολόγος» του άγνωστου Λυκαβηττού
Αφοσιωμένος «βοτανολόγος» του άγνωστου Λυκαβηττού
«Αντέχεις να πάμε από εδώ;» Ο Αντώνης Ζώης, γεννηθείς στο Φοινίκι Θεσπρωτίας το 1930, ανησυχεί για τον γράφοντα, κατά αρκετές δεκαετίες νεότερό του, τον οποίο ξεναγεί στις πλαγιές του Λυκαβηττού. Εχουμε βγει από το βατό μονοπάτι και έχουμε αρχίσει να ανηφορίζουμε προς ένα σημείο που ο κ. Ζώης αποκαλεί «κοιλάδα της χαρουπιάς». «Λένε ότι είναι έργο Πικιώνη», πληροφορεί την «Κ» όταν φτάνουμε σε ένα μαγευτικό μικρό ξέφωτο περιστοιχισμένο από χαρουπιές και αριές (αειθαλείς βελανιδιές), με τριών ειδών παπαρούνες να ματώνουν το τοπίο (ο ξεναγός μας ενθουσιάζεται όταν τις εντοπίζει και εξηγεί τις διαφορές μεταξύ τους) και την ευωδία του χαμομηλιού να διαπερνά τον ανοιξιάτικο αέρα.
Πρώην καθηγητής Αρχαιολογίας στα Πανεπιστήμια των Αθηνών και των Ιωαννίνων, γνώστης τεσσάρων ξένων γλωσσών, μονομανής λάτρης του Λυκαβηττού, στην καταγραφή της χλωρίδας του οποίου έχει αφιερώσει τα τελευταία 16 χρόνια της ζωής του, αλλά και ποιητής που εκδίδει ο ίδιος τα έργα του, ο Α. Ζώης είναι μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία. Κάτοικος Σκιστής Πέτρας –της περιοχής του Κολωνακίου μεταξύ της Σχολής του Κ. Δοξιάδη (στην εταιρεία του οποίου εργάστηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’70) και του Γαλλικού Ινστιτούτου– ζει στην περιοχή από το 1937. Πήγε δημοτικό στο 14ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών (προπολεμικά ήταν το 4ο), δημιούργημα Πικιώνη, και έκτοτε έχει λείψει μόνο για δύο περιόδους: το 1941-44, επί Κατοχής, όταν φυγαδεύθηκε στο χωριό του στην Ηπειρο, και μεταξύ 1959-64, όταν σπούδαζε με υποτροφία και εκπονούσε τη διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο του Tübingen στη Γερμανία.
Το διαμέρισμά του στην οδό Σταθά είναι γεμάτο αρχεία από τις ανασκαφές που διηύθυνε κατά τη δεκαετία του 1970 και του ’80 στη Βασιλική Ιεράπετρας και στις Βρύσες Κυδωνίας (Χανιά) της Κρήτης, αλλά και τις ποιητικές του συλλογές και τις αρχαιολογικές του δημοσιεύσεις. Εξίσου πολύτιμο, όμως, είναι το ψηφιακό αρχείο της φύσης του Λυκαβηττού που έχει συγκεντρώσει – 13.000 φωτογραφίες από τα 550 είδη χλωρίδας που ισχυρίζεται ότι έχει εντοπίσει στον λόφο από τον Ιανουάριο του 1998, όταν ξεκίνησε τη συστηματική τους καταγραφή. Από αυτά, όπως λέει, «τα 30 δεν τα έχω βρει πουθενά στη βιβλιογραφία. Ισως κάποια να μην υπάρχουν».
Υπάρχουν και ορχιδέες
Στον περίπατό μας –καθημερινή ρουτίνα για τον κ. Ζώη από τα τέλη του προηγούμενου αιώνα– γίνεται φανερή η εις βάθος εξοικείωσή του με κάθε σπιθαμή του λόφου. Υπό τον όρο της μη δημοσίευσης της ακριβούς τοποθεσίας, οδηγεί την «Κ» σε «ένα από τα δύο μοναδικά σημεία» όπου υπάρχουν ορχιδέες στον Λυκαβηττό. Τα θεσπέσια λουλούδια είναι καμουφλαρισμένα σε μία πολύχρωμη πανσπερμία ανθών, που θα ήταν δύσκολο να τα διακρίνει κανείς. Ο κ. Ζώης δεν παντρεύτηκε ποτέ και δεν έγινε πατέρας. Σε πολλά από τα φυτά του Λυκαβηττού έχει δώσει δικά του ονόματα και μιλάει γι’ αυτά σαν να είναι παιδιά του.
Στον δρόμο συναντάμε εργαζομένους του Δήμου, τους οποίους κατσαδιάζει ήπια επειδή κουρεύουν τη βλάστηση που εισβάλλει στα μονοπάτια. Ο κ. Ζώης, που μοιάζει να γνωρίζει για κάθε είδος πότε εμφανίζεται και πώς εξαπλώνεται στον λόφο, λέει ότι ο δήμος δεν έχει φροντίσει να περιορίσει ορισμένα επιθετικά είδη, όπως η ξυνήθρα και ο θάμνος medicago arborea, που αποτρέπουν την ανάπτυξη άλλων ειδών και πλήττουν τη βιοποικιλότητα του άλσους. Αργότερα στη βόλτα, δείχνει προς ένα σημείο όπου υπάρχουν τα τελευταία δείγματα θυμαριού στον Λυκαβηττό: «Παλαιά υπήρχε μέρος, ο “κήπος του θυμαριού” το αποκαλούσα, γεμάτος θυμάρι. Αλλά το κούρεψαν όλο».
Κάθε φυτό αποτελεί το έναυσμα μιας ιστορίας – λαογραφικού, γαστρονομικού ή φαρμακευτικού ενδιαφέροντος. Το μικρόβιο της διδασκαλίας δεν τον έχει εγκαταλείψει. Οι ερωτήσεις προς την «Κ» –«Ποιο χόρτο είπαμε ότι είναι αυτό; Τι είναι αυτή η κίτρινη σκόνη εδώ;»– είναι διαρκείς, προς επιβεβαίωση ότι ο φοιτητής παρακολουθεί τη διάλεξη.
«Κάθε ένα-ενάμιση χρόνο λέω ότι θα σταματήσω, ότι έχω ολοκληρώσει το έργο. Και μετά κάτι καινούργιο προκύπτει και συνεχίζω», λέει ο κ. Ζώης. Η ομορφιά της φύσης, η χαρά της εξερεύνησής της, δεν έχουν τέλος. Ακόμη και σε ένα μικρό πνεύμονα πρασίνου πολιορκημένο από πολυκατοικίες, στο κέντρο της πολύβουης Αθήνας.
«Κάθε ένα-ενάμιση χρόνο λέω ότι θα σταματήσω, ότι έχω ολοκληρώσει το έργο. Και μετά κάτι καινούργιο προκύπτει και συνεχίζω», λέει ο κ. Ζώης. Η ομορφιά της φύσης, η χαρά της εξερεύνησής της, δεν έχουν τέλος. Ακόμη και σε ένα μικρό πνεύμονα πρασίνου πολιορκημένο από πολυκατοικίες, στο κέντρο της πολύβουης Αθήνας.
Μαθαίνει διαρκώς καινούργια φυτά
Ψηλά στον λόφο βλέπουμε μία κυρία που, εξοπλισμένη με τον φωτογραφικό φακό του έξυπνου κινητού της, απαθανατίζει κι αυτή τα λουλούδια του Λυκαβηττού. «Γεια σας, τι κάνετε;» τον χαιρετάει. «Oλα καλά πάνε», απαντάει ο Αντώνης Ζώης. Της δείχνει διάφορα εντυπωσιακά δείγματα κρυμμένα μες στην πρασινάδα, αλλά παρακολουθεί συνάμα να δει μην τυχόν κόψει κάτι που δεν πρέπει. Ως μόνιμη παρουσία στο άλσος, είναι γνωστός σε πολλούς τακτικούς επισκέπτες του, με τους οποίους ανταλλάσσει ιστορίες και μέσω των οποίων μαθαίνει συνεχώς νέα στοιχεία για τη χλωρίδα του λόφου.
Ψηλά στον λόφο βλέπουμε μία κυρία που, εξοπλισμένη με τον φωτογραφικό φακό του έξυπνου κινητού της, απαθανατίζει κι αυτή τα λουλούδια του Λυκαβηττού. «Γεια σας, τι κάνετε;» τον χαιρετάει. «Oλα καλά πάνε», απαντάει ο Αντώνης Ζώης. Της δείχνει διάφορα εντυπωσιακά δείγματα κρυμμένα μες στην πρασινάδα, αλλά παρακολουθεί συνάμα να δει μην τυχόν κόψει κάτι που δεν πρέπει. Ως μόνιμη παρουσία στο άλσος, είναι γνωστός σε πολλούς τακτικούς επισκέπτες του, με τους οποίους ανταλλάσσει ιστορίες και μέσω των οποίων μαθαίνει συνεχώς νέα στοιχεία για τη χλωρίδα του λόφου.
Μιλάει στην «Κ», για παράδειγμα, για την «κυρία κρι-κρι» («την έχω ονομάσει έτσι γιατί, παρά την ηλικία της, ανεβοκατεβαίνει την πλαγιά σαν αγριοκάτσικο»), η οποία μαζεύει χόρτα και η οποία του έδωσε το έναυσμα να εμβαθύνει τις γνώσεις του για ορισμένα είδη των λεγόμενων «κενταύριων» χορταρικών. «Με βλέπει μια μέρα έπειτα από καιρό, με φωνάζει από μακριά και μου λέει ότι θα μου δώσει σταμναγκάθι που μάζεψε», αφηγείται ο κ. Ζώης. «Εγώ ήξερα ότι δεν υπάρχει σταμναγκάθι στον Λυκαβηττό, αλλά μέχρι να βρω τι είδος χόρτου ήταν αυτό που μου έδωσε, πέρασαν δύο χρόνια και γέμισα άλλους τρεις δίσκους, με 500 φωτογραφίες τον καθένα».
Προς το τέλος της βόλτας, εντόπισε ένα φυτό το οποίο δεν είχε φωτογραφίσει στο συγκεκριμένο στάδιο ανάπτυξης και μου ζήτησε να το τραβήξω με τη δική μου κάμερα. Τελικά, όπως μου είπε, ανέβηκε ξανά την ίδια μέρα, να το φωτογραφίσει ο ίδιος.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
http://www.kathimerini.gr/762395/article/epikairothta/perivallon/afosiwmenos-votanologos-toy-agnwstoy-lykavhttoy
Σ Χ Ε Τ Ι Κ Α
Ο μαγικός μικρόκοσμος του Λυκαβηττού με τα μάτια του Αντώνη Ζώη
Ζούμε πάνω στην άσφαλτο και μέσα στο τσιμέντο.
Το «πράσινο», όπως συνηθίσαμε να το λέμε (λες και η όλη του σημασία εξαντλείται στη συμβολή του στη χρωματική παλέτα της καθημερινότητάς μας), πανταχού απόν.
Κι αν οι πνεύμονές μας συνήθισαν στην έλλειψή του, το βλέμμα μας, συχνά, αναζητεί ακόμη τα λιγοστά δείγματά του, να ακουμπήσει πάνω τους, ν’ αναπαυθεί. Δέντρα στα πεζοδρόμια και σε όσες αυλές πολυκατοικιών δεν έγιναν ακόμη χώροι στάθμευσης, λίγες σπιθαμές από γκαζόν και φανταχτερά λουλούδια στις πλατείες, πικροδάφνες (οι παρεξηγημένες των ρεμάτων και των εθνικών οδών) και φοίνικες (μάρτυρες λανθάνοντος εξωτισμού και ψευδαισθήσεων μεγαλείου) στις διαχωριστικές νησίδες των μεγάλων λεωφόρων, γεράνια (χωρίς πολλές απαιτήσεις) και γιούκα (λόγω όγκου) στα μπαλκόνια, ιδού το μερίδιο που παραχώρησε το άστυ στη φύση για την παραμυθία των ματιών μας. Συμπέρασμα πρώτο, προσωρινό: Δεν υπάρχει αυτοφυής βλάστηση στην πόλη.
Δεν υπάρχει; Ή δεν την βλέπουμε;
Κάποιοι την βλέπουν, άρα υπάρχει. Ο Αντώνης Ζώης είναι ένας από αυτούς. Δεν ξέρω άλλους, αλλά χρησιμοποιώ πληθυντικό ελπίζοντας ότι δεν είναι ο μόνος.
Ο Αντώνης Ζώης είναι ένας ιδιαίτερος άνθρωπος. Είναι επιστήμονας, όχι της φυσικής κληρονομιάς αλλά της πολιτιστικής: είναι αρχαιολόγος. Μετράει χρόνια πολλά σκυμμένος πάνω από τη γη και την ιστορία, να ψάχνει, να διακρίνει, να διαπιστώνει. Τα τελευταία χρόνια έχει στρέψει και αλλού το βλέμμα των ματιών και της ψυχής του: στις πέτρες και τα χώματα του Λυκαβηττού, στις ραφές των πλακών των πεζοδρομίων, στις ρωγμές των τοίχων, στα χέρσα οικόπεδα. Κι εκεί ανακάλυψε το θαύμα της ζωής: χωρίς φροντίδα, συχνά χωρίς χώμα και νερό και πάντα χωρίς φιλοθεάμον κοινό, φυτρώνουν, μεγαλώνουν και αναπαράγονται φυτά που ανθίζουν άνθη λιλιπούτειου μεγέθους και μεγαλειώδους ομορφιάς.
Ο Αντώνης Ζώης τα εντοπίζει. Παρακολουθεί τον κύκλο της ζωής τους και καταγράφει την εξέλιξή τους. Τα αναζητεί στη βιβλιογραφία. Τα φωτογραφίζει. Η τρυφεράδα της ματιάς του περνάει μέσα από τον φακό της μηχανής και τα αιχμαλωτίζει σε μερικές χιλιάδες πίξελ. Κι έτσι τα κάνει ορατά και σε μας, που η βιασύνη και η συνήθεια μάς έχουν κάνει τυφλούς σε ο,τιδήποτε κάτω του ενός εκατοστού.
Για το πρώτο τεύχος του MOnuMENTA ο Αντώνης Ζώης μάς έκανε ένα πολύτιμο δώρο: τις θαυμάσιες φωτογραφίες τριών από τις πιο πρόσφατες «ανακαλύψεις» του. Οι δύο αφορούν λουλούδια. Η τρίτη ένα … ζουζούνι. Και οι τρεις είναι μάθημα: μην προσπερνάς, άνοιξε τα μάτια σου και κοίτα. Η ομορφιά είναι παντού, η φύση είναι παντού, κάνε της χώρο.
Μια μαργαρίτα τόση δα
Από τα πιο γνωστά αυτοφυή λουλούδια της πόλης, οι μαργαρίτες, κάθε άνοιξη πλημμυρίζουν χέρσα οικόπεδα και εγκαταλελειμμένα σπίτια. Αυτές είναι μεγάλες και τις βλέπουμε όλοι. Υπάρχουν κι άλλες, μικρότατες, που χρειάζεται το ζουμ της φωτογραφικής μηχανής για να αποκαλυφθούν. Ο φωτογραφικός φακός του Αντώνη Ζώη έσκυψε πάνω από μια πεισματάρα πρασινάδα που φύτρωσε στο καθαρό τσιμέντο, σε μια από τις γνωστότερες γωνιές του αθηναϊκού κέντρου. Αντιγράφουμε από το ημερολόγιό του:
«Παρασκευή, 28 Ιουλίου 2006
… Επιστρέφοντας περνάω από τη διασταύρωση Χερσώνος, Λυκαβηττού, Στρατιωτικού Συνδέσμου, ανάμεσα στα δύο κτήρια Δοξιάδη. Λίγο πιο κάτω από την κεντρική είσοδο του μικρότερου κτηρίου, κοντά στη γωνία του, όπου μερικά σκαλιά τσιμεντένια στο πεζοδρόμιο, εκεί, χωρίς ίχνος χώματος, χωρίς ραφές ανάμεσα στα σκαλιά και στα τσιμεντένια τούβλα του πεζοδρομίου, βλέπω το νέο φυτό, τρία ή τέσσερα φυτά, να έχει αρχίσει ίσως σήμερα, ίσως πριν από μια-δυο μέρες, την ανθοφορία του. Δυνατή σκιά, καθαρό τσιμέντο, ευγενικά και πανέμορφα μικρά φυτά, μέγεθος-διάμετρος περίπου 5 χιλιοστά. … το φυτό ανήκει στο μέγα πλήθος της κατηγορίας των “συνθέτων” φυτών … . … έχει το τυπικό γνώρισμα της “Μαργαρίτας”: Στην περίμετρο του άνθους είναι τα πέταλα, στο κέντρο του τα μικροσκοπικά ανθίδια. … »
Ένα μικρό μπλε θαύμα
Σε μια στενή βεράντα του τρίτου ορόφου, στις γλάστρες του Αντώνη Ζώη, οι … επισκέπτες, αν και απρόσκλητοι, είναι ευπρόσδεκτοι. Η φιλοξενία του ανταμείβεται με μικρά θαύματα χρωμάτων και σχημάτων. Παρακολουθούμε τη μαγεία της ανακάλυψης στις σελίδες του ημερολογίου του:
«Δευτέρα, 19 Ιουνίου 2006
Σε μια σχετικώς μεγάλη γλάστρα … άρχισε να φαίνεται εδώ και δέκα μέρες περίπου ένα νέο και απολύτως άγνωστο φυτό … Το νέο αυτό φυτό αφήνεται στη γλάστρα, είναι και τώρα, στην αρχή της ανάπτυξής του, εντυπωσιακό, με φύλλα αρκετά μεγάλα, λογχοειδή-κισσοειδή, μήκους 6 και πλάτους 2 εκ. μ. …
Πέμπτη, 22 Ιουνίου 2006
Σήμερα, λοιπόν, σωστή εθνική γιορτή, να δω εντελώς τυχαία να έχει … δύο άνθη ανοιχτά, γαλανά και παράξενα. Εκτός από το δυνατό γαλανό, έχουν στα πέταλα και στα σέπαλά τους και το δυνατό λευκό … . … το άνθος … βγαίνει από μια χλωρή κάψα-θήκη, της οποίας η μορφή είναι … σαν ένα κισσόφυλλο κομμένο στη μέση … »
Ένα ζουζούνι-βασιλιάς
Τα αγριολούλουδα είναι αγαπημένο στέκι μικρών εντόμων. Ένα από αυτά έγινε τακτικός θαμώνας στις γλάστρες του Αντώνη Ζώη. Το μέγεθός του δεν ξεπερνά τα 5 χιλιοστά αλλά η πλάτη του θα μπορούσε να είναι η παλέτα του Πόλλοκ. Βαθύ πράσινο φόντο με τόνους κιτρινωπούς, μαύρα στίγματα και περιγράμματα, κηλίδες και σχηματισμοί σε χρώμα ροδί, πορτοκαλί και υπόλευκο, και στο κέντρο να δεσπόζουν δυο μεγάλα μοτίβα στο χρώμα της αυτοκρατορικής πορφύρας. «Πόρφυρα» το βάφτισε ο Αντώνης Ζώης και νομίζω ότι του ταιριάζει. Ο ενθουσιασμός της ημερολογιακής του περιγραφής είναι μεταδοτικός:
«Τετάρτη, 23 Αυγούστου 2006
… έχει ανεπτυγμένα τα στολίδια του σε απίστευτο βαθμό … Εκτός από το λευκό και το μαύρο έχει μια σειρά δισκάκια πορφυρά –το χρώμα είναι το πιο γνήσιο αυτοκρατορικό πορφυρό από όσα έχω δει και φωτογραφήσει στην άγρια φύση– και μερικά ακόμη στολίδια με καθαρό και δυνατό πορτοκαλί. …
Πέμπτη, 24 Αυγούστου 2006
… Παράξενο είναι το πορφυρό θέμα, δύο φορές στο κέντρο της περιοχής με το μαύρο φόντο: δεν είναι παρά δύο κοχύλια, ζωγραφική απόδοση επαγγελματία ζωγράφου. καθώς το ζωγράφιζε, στο νου του η ίδια η πορφύρα. Θα μπορούσα να πω, ζωγράφος η μάνα φύση, αν στις χιλιάδες θραύσματα της πορφύρας, στις ανασκαφές μου στο Σπίτι Φ, είχα βρει και μερικά ολόκληρα και μάλιστα πορφυρά. Αλλά τα κοχύλια της πορφύρας δεν είναι πορφυρά, … γίνονται πορφυρά στο χέρι με το πινέλο … Δεν αποκλείεται … να είναι ο “Πόρφυρας” το πιο μικρό και το πιο παράξενο σκαθάρι… »
Άνθη και ζουζούνια λίγων χιλιοστών στα πεζοδρόμια που καθημερινά περπατάμε βιαστικοί και στα μπαλκόνια που αιωρούνται μεταξύ νέφους και ασφάλτου. Συμπέρασμα δεύτερο, οριστικό: Δίπλα μας, ερήμην μας, ζει και αναπνέει ένας μαγικός μικρόκοσμος.
Η συλλογή του Αντώνη Ζώη αριθμεί χιλιάδες φωτογραφίες αυτοφυών φυτών. τα περισσότερα τα έχει εντοπίσει στα περπατήματά του στη Σκιστή Πέτρα και στον λόφο του Λυκαβηττού, το «βουνό των λωτοφάγων», όπως προτιμά να το λέει ο ίδιος... Ο λόφος του Λυκαβηττού, ευτυχώς, δεν έχει ακόμη χτιστεί ώς την κορφή του. Τον πλούσιο κόσμο που ζει και αναπτύσσεται στα χώματα και στα βράχια του δεν τον απειλεί μόνον η ανοικοδόμηση αλλά και, ενίοτε, οι «αισθητικές επεμβάσεις / αναπλάσεις». Κι όμως, ο κόσμος αυτός δεν ζητεί φροντίδα, μόνο λίγο χώρο. Ας του τον αφήσουμε. Τον χρειαζόμαστε. Κάπου πρέπει και το πέλμα μας να μπορεί να πατάει απευθείας στο χώμα…
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΟΣ
http://www.kathimerini.gr/762395/article/epikairothta/perivallon/afosiwmenos-votanologos-toy-agnwstoy-lykavhttoy
Σ Χ Ε Τ Ι Κ Α
Ο μαγικός μικρόκοσμος του Λυκαβηττού με τα μάτια του Αντώνη Ζώη
Ζούμε πάνω στην άσφαλτο και μέσα στο τσιμέντο.
Το «πράσινο», όπως συνηθίσαμε να το λέμε (λες και η όλη του σημασία εξαντλείται στη συμβολή του στη χρωματική παλέτα της καθημερινότητάς μας), πανταχού απόν.
Κι αν οι πνεύμονές μας συνήθισαν στην έλλειψή του, το βλέμμα μας, συχνά, αναζητεί ακόμη τα λιγοστά δείγματά του, να ακουμπήσει πάνω τους, ν’ αναπαυθεί. Δέντρα στα πεζοδρόμια και σε όσες αυλές πολυκατοικιών δεν έγιναν ακόμη χώροι στάθμευσης, λίγες σπιθαμές από γκαζόν και φανταχτερά λουλούδια στις πλατείες, πικροδάφνες (οι παρεξηγημένες των ρεμάτων και των εθνικών οδών) και φοίνικες (μάρτυρες λανθάνοντος εξωτισμού και ψευδαισθήσεων μεγαλείου) στις διαχωριστικές νησίδες των μεγάλων λεωφόρων, γεράνια (χωρίς πολλές απαιτήσεις) και γιούκα (λόγω όγκου) στα μπαλκόνια, ιδού το μερίδιο που παραχώρησε το άστυ στη φύση για την παραμυθία των ματιών μας. Συμπέρασμα πρώτο, προσωρινό: Δεν υπάρχει αυτοφυής βλάστηση στην πόλη.
Δεν υπάρχει; Ή δεν την βλέπουμε;
Κάποιοι την βλέπουν, άρα υπάρχει. Ο Αντώνης Ζώης είναι ένας από αυτούς. Δεν ξέρω άλλους, αλλά χρησιμοποιώ πληθυντικό ελπίζοντας ότι δεν είναι ο μόνος.
Ο Αντώνης Ζώης είναι ένας ιδιαίτερος άνθρωπος. Είναι επιστήμονας, όχι της φυσικής κληρονομιάς αλλά της πολιτιστικής: είναι αρχαιολόγος. Μετράει χρόνια πολλά σκυμμένος πάνω από τη γη και την ιστορία, να ψάχνει, να διακρίνει, να διαπιστώνει. Τα τελευταία χρόνια έχει στρέψει και αλλού το βλέμμα των ματιών και της ψυχής του: στις πέτρες και τα χώματα του Λυκαβηττού, στις ραφές των πλακών των πεζοδρομίων, στις ρωγμές των τοίχων, στα χέρσα οικόπεδα. Κι εκεί ανακάλυψε το θαύμα της ζωής: χωρίς φροντίδα, συχνά χωρίς χώμα και νερό και πάντα χωρίς φιλοθεάμον κοινό, φυτρώνουν, μεγαλώνουν και αναπαράγονται φυτά που ανθίζουν άνθη λιλιπούτειου μεγέθους και μεγαλειώδους ομορφιάς.
Ο Αντώνης Ζώης τα εντοπίζει. Παρακολουθεί τον κύκλο της ζωής τους και καταγράφει την εξέλιξή τους. Τα αναζητεί στη βιβλιογραφία. Τα φωτογραφίζει. Η τρυφεράδα της ματιάς του περνάει μέσα από τον φακό της μηχανής και τα αιχμαλωτίζει σε μερικές χιλιάδες πίξελ. Κι έτσι τα κάνει ορατά και σε μας, που η βιασύνη και η συνήθεια μάς έχουν κάνει τυφλούς σε ο,τιδήποτε κάτω του ενός εκατοστού.
Για το πρώτο τεύχος του MOnuMENTA ο Αντώνης Ζώης μάς έκανε ένα πολύτιμο δώρο: τις θαυμάσιες φωτογραφίες τριών από τις πιο πρόσφατες «ανακαλύψεις» του. Οι δύο αφορούν λουλούδια. Η τρίτη ένα … ζουζούνι. Και οι τρεις είναι μάθημα: μην προσπερνάς, άνοιξε τα μάτια σου και κοίτα. Η ομορφιά είναι παντού, η φύση είναι παντού, κάνε της χώρο.
Μια μαργαρίτα τόση δα
Από τα πιο γνωστά αυτοφυή λουλούδια της πόλης, οι μαργαρίτες, κάθε άνοιξη πλημμυρίζουν χέρσα οικόπεδα και εγκαταλελειμμένα σπίτια. Αυτές είναι μεγάλες και τις βλέπουμε όλοι. Υπάρχουν κι άλλες, μικρότατες, που χρειάζεται το ζουμ της φωτογραφικής μηχανής για να αποκαλυφθούν. Ο φωτογραφικός φακός του Αντώνη Ζώη έσκυψε πάνω από μια πεισματάρα πρασινάδα που φύτρωσε στο καθαρό τσιμέντο, σε μια από τις γνωστότερες γωνιές του αθηναϊκού κέντρου. Αντιγράφουμε από το ημερολόγιό του:
«Παρασκευή, 28 Ιουλίου 2006
… Επιστρέφοντας περνάω από τη διασταύρωση Χερσώνος, Λυκαβηττού, Στρατιωτικού Συνδέσμου, ανάμεσα στα δύο κτήρια Δοξιάδη. Λίγο πιο κάτω από την κεντρική είσοδο του μικρότερου κτηρίου, κοντά στη γωνία του, όπου μερικά σκαλιά τσιμεντένια στο πεζοδρόμιο, εκεί, χωρίς ίχνος χώματος, χωρίς ραφές ανάμεσα στα σκαλιά και στα τσιμεντένια τούβλα του πεζοδρομίου, βλέπω το νέο φυτό, τρία ή τέσσερα φυτά, να έχει αρχίσει ίσως σήμερα, ίσως πριν από μια-δυο μέρες, την ανθοφορία του. Δυνατή σκιά, καθαρό τσιμέντο, ευγενικά και πανέμορφα μικρά φυτά, μέγεθος-διάμετρος περίπου 5 χιλιοστά. … το φυτό ανήκει στο μέγα πλήθος της κατηγορίας των “συνθέτων” φυτών … . … έχει το τυπικό γνώρισμα της “Μαργαρίτας”: Στην περίμετρο του άνθους είναι τα πέταλα, στο κέντρο του τα μικροσκοπικά ανθίδια. … »
Ένα μικρό μπλε θαύμα
Σε μια στενή βεράντα του τρίτου ορόφου, στις γλάστρες του Αντώνη Ζώη, οι … επισκέπτες, αν και απρόσκλητοι, είναι ευπρόσδεκτοι. Η φιλοξενία του ανταμείβεται με μικρά θαύματα χρωμάτων και σχημάτων. Παρακολουθούμε τη μαγεία της ανακάλυψης στις σελίδες του ημερολογίου του:
«Δευτέρα, 19 Ιουνίου 2006
Σε μια σχετικώς μεγάλη γλάστρα … άρχισε να φαίνεται εδώ και δέκα μέρες περίπου ένα νέο και απολύτως άγνωστο φυτό … Το νέο αυτό φυτό αφήνεται στη γλάστρα, είναι και τώρα, στην αρχή της ανάπτυξής του, εντυπωσιακό, με φύλλα αρκετά μεγάλα, λογχοειδή-κισσοειδή, μήκους 6 και πλάτους 2 εκ. μ. …
Πέμπτη, 22 Ιουνίου 2006
Σήμερα, λοιπόν, σωστή εθνική γιορτή, να δω εντελώς τυχαία να έχει … δύο άνθη ανοιχτά, γαλανά και παράξενα. Εκτός από το δυνατό γαλανό, έχουν στα πέταλα και στα σέπαλά τους και το δυνατό λευκό … . … το άνθος … βγαίνει από μια χλωρή κάψα-θήκη, της οποίας η μορφή είναι … σαν ένα κισσόφυλλο κομμένο στη μέση … »
Ένα ζουζούνι-βασιλιάς
Τα αγριολούλουδα είναι αγαπημένο στέκι μικρών εντόμων. Ένα από αυτά έγινε τακτικός θαμώνας στις γλάστρες του Αντώνη Ζώη. Το μέγεθός του δεν ξεπερνά τα 5 χιλιοστά αλλά η πλάτη του θα μπορούσε να είναι η παλέτα του Πόλλοκ. Βαθύ πράσινο φόντο με τόνους κιτρινωπούς, μαύρα στίγματα και περιγράμματα, κηλίδες και σχηματισμοί σε χρώμα ροδί, πορτοκαλί και υπόλευκο, και στο κέντρο να δεσπόζουν δυο μεγάλα μοτίβα στο χρώμα της αυτοκρατορικής πορφύρας. «Πόρφυρα» το βάφτισε ο Αντώνης Ζώης και νομίζω ότι του ταιριάζει. Ο ενθουσιασμός της ημερολογιακής του περιγραφής είναι μεταδοτικός:
«Τετάρτη, 23 Αυγούστου 2006
… έχει ανεπτυγμένα τα στολίδια του σε απίστευτο βαθμό … Εκτός από το λευκό και το μαύρο έχει μια σειρά δισκάκια πορφυρά –το χρώμα είναι το πιο γνήσιο αυτοκρατορικό πορφυρό από όσα έχω δει και φωτογραφήσει στην άγρια φύση– και μερικά ακόμη στολίδια με καθαρό και δυνατό πορτοκαλί. …
Πέμπτη, 24 Αυγούστου 2006
… Παράξενο είναι το πορφυρό θέμα, δύο φορές στο κέντρο της περιοχής με το μαύρο φόντο: δεν είναι παρά δύο κοχύλια, ζωγραφική απόδοση επαγγελματία ζωγράφου. καθώς το ζωγράφιζε, στο νου του η ίδια η πορφύρα. Θα μπορούσα να πω, ζωγράφος η μάνα φύση, αν στις χιλιάδες θραύσματα της πορφύρας, στις ανασκαφές μου στο Σπίτι Φ, είχα βρει και μερικά ολόκληρα και μάλιστα πορφυρά. Αλλά τα κοχύλια της πορφύρας δεν είναι πορφυρά, … γίνονται πορφυρά στο χέρι με το πινέλο … Δεν αποκλείεται … να είναι ο “Πόρφυρας” το πιο μικρό και το πιο παράξενο σκαθάρι… »
Άνθη και ζουζούνια λίγων χιλιοστών στα πεζοδρόμια που καθημερινά περπατάμε βιαστικοί και στα μπαλκόνια που αιωρούνται μεταξύ νέφους και ασφάλτου. Συμπέρασμα δεύτερο, οριστικό: Δίπλα μας, ερήμην μας, ζει και αναπνέει ένας μαγικός μικρόκοσμος.
Η συλλογή του Αντώνη Ζώη αριθμεί χιλιάδες φωτογραφίες αυτοφυών φυτών. τα περισσότερα τα έχει εντοπίσει στα περπατήματά του στη Σκιστή Πέτρα και στον λόφο του Λυκαβηττού, το «βουνό των λωτοφάγων», όπως προτιμά να το λέει ο ίδιος... Ο λόφος του Λυκαβηττού, ευτυχώς, δεν έχει ακόμη χτιστεί ώς την κορφή του. Τον πλούσιο κόσμο που ζει και αναπτύσσεται στα χώματα και στα βράχια του δεν τον απειλεί μόνον η ανοικοδόμηση αλλά και, ενίοτε, οι «αισθητικές επεμβάσεις / αναπλάσεις». Κι όμως, ο κόσμος αυτός δεν ζητεί φροντίδα, μόνο λίγο χώρο. Ας του τον αφήσουμε. Τον χρειαζόμαστε. Κάπου πρέπει και το πέλμα μας να μπορεί να πατάει απευθείας στο χώμα…
Ελένη Παπαθωμά,
ιστορικός-λαογράφος
.jpg)
Το Βουνό των Λωτοφάγων
Ο άγνωστος Λυκαβηττός και οι κρυµµένοι θησαυροί της Αθήνας µέσα από τη φωτογραφική µατιά του Αντώνη Α. Ζώη
Σίγουρα δεν περνάει από το µυαλό κανενός ότι στην «καρδιά» της Αθήνας βρίσκουν πρόσφορο έδαφος για να ανθίσουν, σε πείσµα της υποβάθµισης και της ρύπανσης, περίπου 530 είδη και υποείδη αγρίων ανθέων - φυτών. Και σίγουρα ο Λυκαβηττός θα έκρυβε για πάντα τους θησαυρούς του από τα βλέµµατα των πολυάσχολων κατοίκων της, αν ο κ. Αντώνης Ζώης, οπλισµένος µε τη φωτογραφική του µηχανή, δεν επέµενε επί 14 χρόνια να ανακαλύπτει και «συλλαµβάνει» την άγρια ζωή, την άγρια οµορφιά της Αθήνας. Πάµε λοιπόν να γνωρίσουµε το Βουνό των Λωτοφάγων, όπως ο ίδιος ο επίµονος αρχαιολόγος ονοµάζει τον Λυκαβηττό λόγω του φυτού Μίνι - Λωτός, που βρήκε καταφύγιο στις πλαγιές του.
Ο άγνωστος Λυκαβηττός και οι κρυµµένοι θησαυροί της Αθήνας µέσα από τη φωτογραφική µατιά του Αντώνη Α. Ζώη
«Έκρηξη» άγριας ζωής
Ο κ. Αντώνης Ζώης είναι ίσως ο µοναδικός άνθρωπος στην Ελλάδα που γνωρίζει σπιθαµή προς σπιθαµή τον Λυκαβηττό και το θαύµα της φύσης που συντελείται στα βράχια του. Και όπως ο ίδιος λέει, «το κυριότερο αποτέλεσµα της αγάπης µου και της οικείωσής µου µε την περιοχή επί οχτώ δεκαετίες και των συστηµατικών εργασιών µου τα τελευταία δεκατέσσερα έτη είναι η διαπίστωση του µεγάλου πλούτου των αγρίων ανθέων - φυτών στη Σκιστή Πέτρα και στον Λυκαβηττό, που από τις ώς τώρα γνώσεις µου, µπορώ να θεωρήσω την περιοχή αυτή ως µια από τις πλουσιότερες όχι µόνο της Αθήνας, αλλά ολοκλήρου του πλανήτη Γη». Ο κ. Ζώης δεν υπερβάλλει, αλλά κυριολεκτεί, αφού τα στοιχεία µιλούν από µόνα τους. ∆υο από τα πλουσιότερα µέρη του κόσµου στη χλωρίδα εν γένει, εποµένως και στα άγρια φυτά, είτε έχουν άνθη είτε δεν έχουν, όπως οι Φτέρες και τα Βρύα, είναι ο Όλυµπος, στην Ελλάδα, και το Γιοσέµιτι, ένα από τα εθνικά πάρκα στις Ηνωµένες Πολιτείες. «Ο Όλυµπος έχει περίπου 1.500 είδη και υποείδη φυτών, το Γιοσέµιτι έχει 1.400 είδη φυτών. Στη δική µας περιοχή, στο Βουνό των Λωτοφάγων, έχουµε βρει, έχουµε φωτογραφίσει και µελετήσει περίπου 530 είδη και υποείδη αγρίων ανθέων - φυτών», µας επισήµανε ο κ. Ζώης.
Η µοναδική αξία, όµως, του Λυκαβηττού έγκειται στο γεγονός ότι πρόκειται για έναν µοναδικό βιότοπο στο κέντρο της Αθήνας. «Αν λάβοµε υπόψη το γεγονός ότι το 97% περίπου από τα 530 άγρια άνθη - φυτά τα έχοµε βρει στο κέντρο της µεγάλης τσιµεντούπολης, στη Σκιστή Πέτρα και στον Λυκαβηττό της Αθήνας, είναι φανερό ότι µε την απλούστερη αναλογική σύγκριση, δηλαδή αν εκτός από τον αριθµό των αγρίων ανθέων - φυτών συνυπολογίσοµε και το µέγεθος των τόπων της σύγκρισης, είναι φανερό ότι ο Λυκαβηττός, η καρδιά της Αθήνας, είναι εκατοντάδες φορές πιο πλούσιος από τα πιο πλούσια µέρη της Γης».
Πολυδάπανες και καταστροφικές «αναπλάσεις»
Ο ∆ήµος Αθηναίων αντιµετωπίζει αυτό το µικρό θαύµα της φύσης ως αδαής και «αγράµµατος». Όπως µας λέει ο κ. Ζώης, πολυδάπανες «αναπλάσεις» απέβησαν καταστροφικές για την άγρια ζωή του Βουνού των Λωτοφάγων. «Με τη λεγόµενη “ανάπλαση” του Λυκαβηττού το 2005 φυτεύθηκαν πολλοί θάµνοι, γνωστοί και άγνωστοι. Κανονική καταστροφή, από πολλές απόψεις: Καµιά προσπάθεια δεν έγινε να βοηθηθούν οι αρχαίοι θάµνοι του Λυκαβηττού να αναπτυχθούν περισσότερο από τα υπάρχοντα πολύ λίγα άτοµα - φυτά». Όµως η καταστροφή συνεχίζεται, αφού ακόµα και γι’ αυτή την ανάπλαση σε εισαγωγικά, δεν επιδείχθηκε στη συνέχεια καµιά φροντίδα. «Η περισπούδαστη και πολυδάπανη ‘‘ανάπλαση’’ του Λυκαβηττού έχει καταστραφεί σε ποσοστό 95% ή µεγαλύτερο. Κ αυτό γιατί τα έργα του αυτόµατου ποτισµού µε χιλιόµετρα σωλήνων πλαστικών κατεστράφησαν όλα, αφού φροντίδα διατήρησης, έστω µε έναν τεχνίτη µε ένα µεροκάµατο κάθε µήνα, δεν υπήρχε. Τα πιο πολλά φυτευθέντα φυτά ξεράθηκαν».
Ο κ. Ζώης έχει καταγράψει αναλυτικά την καταστροφή που υπέστησαν τα αρχαία φυτά του Λυκαβηττού από τον ∆ήµο της Αθήνας, όπως η Κοιµηθιά, ο Σκόλυµνος και ο Ισπανικός Σκόλυµος, ο ∆ευτεριάνος, η αρχαία Λαδανιά, ο κήπος του Θυµαριού.
Οι ανόητες αναπλάσεις, όπως τις χαρακτηρίζει ο κ. Ζώης, είναι και εξαιρετικά αντιφατικές, αφού «ο ίδιος δήµος πραγµατοποίησε προσφάτως το θεάρεστο έργο να φυτεύσει µερικές Λαδανιές, άλλων ποικιλιών, σε άλλες θέσεις. Γιατί σκοτώνει πενήντα αρχαίες γηγενείς και τις αντικαθιστά µε εφτά νέες και ωραίες αγριοπούλες;».
Ο κ. Ζώης όλα αυτά τα 14 χρόνια έχει συγκεντρώσει 30.000 φωτογραφίες και διαφάνειες, όπου καταγράφεται η άγρια χλωρίδα του Βουνού των Λωτοφάγων. Μια εργασία ζωής που, όπως ο ίδιος λέει, αν και τράβηξε το ενδιαφέρον δυο µουσείων (Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας και Μουσείο Μπενάκη) και δυο εκδοτικών οίκων (Μίλητος και Ελευθερουδάκης), τελικά δεν βρήκε τον δρόµο προς τη δηµοσιότητα και τη γνωριµία µε το ευρύ κοινό.
