Η κόλαση του χρεωμένου ανθρώπου

 Σκίτσο του ΣΤΑΘΗ

Σκίτσα του Γ.ΙΩΑΝΝΟΥ

Το χρέος, ιδιωτικό και δημόσιο, φαίνεται να είναι σήμερα μια κεφαλαιώδης ανησυχία όλων των οικονομικών και πολιτικών υπευθύνων. Ωστόσο, αντί εκ πρώτης όψεως να αποτελεί απειλή, μοιάζει να είναι το κυριότερο εργαλείο επέκτασης του νεοφιλελεύθερου και άκρως επιθετικού σύγχρονου καπιταλισμού.

Στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο «Η κατασκευή του χρεωμένου ανθρώπου» (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) ο Ιταλός κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και ακτιβιστής Maurizio Lazzarato υποστηρίζει ότι το χρέος είναι πριν από όλα μια πολιτική κατασκευή και η σχέση πιστωτή-οφειλέτη μια θεμελιώδης κοινωνική σχέση του κόσμου μας. Οι βιβλιογραφικές αναφορές που υποστηρίζουν το βιβλίο βασίζονται κυρίως σε κείμενα του Νίτσε (βλ. Γενεαλογία της Ηθικής), αλλά επίσης σε κείμενα των Καρλ Μαρξ, Ντελέζ, Γκουαταρί και Φουκό.

Ο Lazzarato υποστηρίζει ότι «το χρέος» δεν ανάγεται απλώς σε έναν οικονομικό μηχανισμό, αλλά αποτελεί μια τεχνική διακυβέρνησης και ελέγχου ατομικών και συλλογικών υποκειμένων. Το χρέος επιδιώκει να περιορίσει αφ' ενός την αβεβαιότητα του μελλοντικού χρόνου, αφ' ετέρου τη συμπεριφορά τω ν κυβερνωμένων. Ο χρεωμένος άνθρωπος αισθάνεται ότι δεν έχει μέλλον και προκειμένου να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του καλείται να γίνει επιχειρηματίας του εαυτού του, διαχειριστής της ζωής του, με αποτέλεσμα να ανατρέπεται όλος ο φυσικός, ψυχοδιανοητικός και συναισθηματικός μας ορίζοντας.

Μέσα από την ανάλυση του Lazzarato αναζητούνται οι ρίζες της σχέσης εξουσίας πιστωτή-οφειλέτη στην ενοχικότητα της προτεσταντικής ηθικής. Με τη γέννηση δεν μας κληροδοτείται πλέον το προπατορικό αμάρτημα, αλλά το χρέος των προηγούμενων γενεών. Αν άλλοτε ήμασταν υπόχρεοι στους θεούς, στους προγόνους, στο εξής είμαστε υπόχρεοι στον «Μέγα Πιστωτή» ή «Θεό Κεφάλαιο». Το χρέος παράγει μια δική του ηθική, διαφορετική από την ηθική της εργασίας. Στο ζεύγος «προσπάθεια-ανταμοιβή» της ιδεολογίας της εργασίας προστίθεται η ηθική της υπόσχεσης (να ξεπληρώσω το χρέος) και της ενοχής (γιατί το απέκτησα). Η νέα ηθικολογία του χρέους οδηγεί σε μια επικίνδυνη ηθικοποίηση του ανέργου, του υποστηριζόμενου, του χρήστη του κράτους προνοίας. Για παράδειγμα, η κατευθυνόμενη εκστρατεία του γερμανικού Τύπου εναντίον των τεμπέληδων και παρασιτικών Ελλήνων μαρτυρεί τη βία της ενοχής που εκλύει η οικονομία του χρέους. Τα ΜΜΕ, οι πολιτικοί και οι οικονομολόγοι δεν μεταδίδουν αυτές τις εποχές παρά μονάχα ένα μήνυμα: «εσείς φταίτε». Οι Μεσογειακοί τεμπελιάζουν κάτω από τον ήλιο, ενώ την ίδια στιγμή οι Γερμανοί, υπέρμαχοι της προτεσταντικής ηθικής, μοχθούν και εργάζονται σκληρά για το καλό της Ευρώπης και της ανθρωπότητας.

Ο συγγραφέας παραθέτει δήλωση νεαρής Αμερικανίδας (η οποία μέσω φοιτητικού δανείου σπούδασε τη νομική επιστήμη στις ΗΠΑ) στην ιταλική εφημερίδα «Repubblica» το 2008: «Σκέπτομαι ότι δεν θα καταφέρω να αποπληρώσω τις δόσεις του δανείου που είχα πάρει για να σπουδάσω, μερικές φορές σκέπτομαι ότι θα πεθάνω και θα χρωστάω ακόμη πολλές δόσεις. Σήμερα έχω ένα πλάνο αποπληρωμής 28 ετών, αλλά παραείναι φιλόδοξο διότι το επιτόκιο είναι μεταβλητό και καταφέρνω να πληρώνω ένα μέρος. Σημειώνω προσεκτικά όλα μου τα έξοδα σε τετράδιο, ακόμη και τον καφέ και τα εισιτήρια του λεωφορείου. Αυτό που με στοιχειώνει όμως είναι ότι δεν μπορώ να κάνω καθόλου αποταμίευση». Στις ΗΠΑ το 80% όσων κάνουν νομικές σπουδές μαζεύουν ένα χρέος περίπου 77.000 δολαρίων αν έχουν σπουδάσει σε ιδιωτικό πανεπιστήμιο και περίπου 50.000 δολαρίων αν έχουν σπουδάσει σε δημόσιο πανεπιστήμιο. Για ιατρικές σπουδές στις ΗΠΑ το χρέος ανέρχεται σε περίπου 140.000 δολάρια.

Αφού διάβασα το εξαίσιο βιβλίο του Lazzarato, έφερα άμεσα στη μνήμη μου τα σκληρά λόγια του Shylock, του Εβραίου δανειστή τοκογλύφου, στον «Εμπορο της Βενετίας» του Σέξπιρ, που δέχεται να δανείσει τον Antonio χρήματα με μια αυστηρή προϋπόθεση: αν δεν μπορέσει να ανταποκριθεί στη συμφωνία και να αποπληρώσει τα συμφωνηθέντα στο χρόνο που θα ορισθεί, τότε ο Shylock θα έχει το δικαίωμα να πάρει κομμάτι από τη σάρκα του. Ο χρεωμένος άνθρωπος της εποχής μας βιώνει την απελπισία της κόλασης όχι μετά θάνατον, αλλά στη διάρκεια της ζωής του.

 ΘΑΝΑΣΗΣ ΔΡΙΤΣΑΣ, 

Καρδιολόγος, συνθέτης και συγγραφέας

http://www.enet.gr/?i=arthra-sthles.el.home&id=451966