Τι σημαίνει ανοιχτή γνώση;


Συνέντευξη με τον καθηγητή και ακαδημαϊκό Τζέφρι Μπόλτον για το «άνοιγμα» της πρόσβασης στα δεδομένα της επιστημονικής έρευνας
Χρειάζεται τελικά να ζήσει κανείς στιγμές απόλυτης αδυναμίας – όπως αυτές που έζησε ο λαός των Φιλιππίνων στο πέρασμα του τυφώνα – για να συλλάβει τη «φούσκα» της επιστημονικής και τεχνολογικής παντοδυναμίας του ανθρώπου; Πρός τι τα τόσα επιτεύγματά μας, τα τόσα εντυπωσιακά ίχνη μας σε τούτον τον πλανήτη ή σε επόμενους, αν δεν μπορούμε να συνασπίσουμε τις δυνάμεις μας απέναντι στην οργή της φύσης; Μήπως φταίει το ότι η επιστήμη και η τεχνολογία δεν ανήκουν σε όλους μας αλλά σε λιγοστούς πάτρωνές τους;
Τυπικά, το 3ο Διεθνές Συνέδριο Ανοιχτής Πρόσβασης που διοργάνωσε το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης (ΕΚΤ) στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, στις 16 - 18 Οκτωβρίου 2013, δεν προδιέγραφε τέτοιους «επαναστατικούς συλλογισμούς». Στόχος του ήταν να προβάλει τις εξελίξεις που έχουν συντελεστεί στην Ευρώπη τα τελευταία δύο χρόνια για την προώθηση της ανοικτής πρόσβασης στη δημόσια χρηματοδοτούμενη έρευνα και το άνοιγμα των δημοσίων δεδομένων. Όμως, οι εισηγήσεις των κύριων ομιλητών του – Ιωάννης Καλογήρου (ΕΜΠ), Χάρης Τσαβδάρης (ΓΓΠΣ), Φιλ Αρτσερ (W3C) και Τζέφρι Μπόλτον (Πανεπιστήμιο Εδιμβούργου) – πυροδότησαν γοργά τα ερωτήματα «για ποιόν μαζεύουμε τα στοιχεία;», «τι έννοια έχει η διασύνδεση των πληροφοριών;», «ποιός έχει τελικά πρόσβαση στη γνώση;» ή «σε ποιόν ανήκει η επιστήμη;»
Τέτοια ερωτήματα πυροδότησαν και τη σκέψη των επιστημόνων που ίδρυσαν το 2004 το Open Knowledge Foundation, έναν μη κερδοσκοπικό οργανισμό αφιερωμένο στην προώθηση ανοικτών δεδομένων και ανοιχτού περιεχομένου σε όλες τις μορφές τους. Από τις εργασίες του προέκυψαν πολύτιμα εργαλεία, όπως η ανοιχτή πλατφόρμα δεδομένων CKAN που χρησιμοποιείται από τις διαδικτυακές πύλες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και το εγχειρίδιο αξιοποίησης δεδομένων για τους δημοσιογράφους, Data Journalism Handbook. Η εκ μέρους αυτού του οργανισμού  δημοσίευση του ορισμού των Ανοιχτών Δεδομένων, το 2005, οδήγησε στην άνθιση κινημάτων ανοίγματος της πληροφορίας και της γνώσης σε κάθε χώρα, αλλά και στην έναρξη της συζήτησης για το υπερσύνολο όλων αυτών, την Ανοιχτή Επιστήμη.
Όπως έχουμε ήδη περιγράψει σε προ έτους άρθρο μας (βλ. «Επιστήμη, άνοιξε!») οι ζυμώσεις έφεραν την πρώτη μεγάλη σύγκρουση των επιστημόνων με το κατεστημένο των επιστημονικών εκδόσεων, το 2011. Αλλά το ζητούμενο του εφικτού ανάμεσα στο μαξιμαλιστικό «δώστε όλη τη γνώση στο λαό» και το μινιμαλιστικό «ανοίξτε την επιστημονική γνώση σε όλους τους ειδικούς του τομέα της», είναι μιά δυσεπίλυτη εξίσωση με πολλές παραμέτρους. Προκειμένου να διαφωτιστούμε σχετικά με αυτές τις παραμέτρους και το πόσο «μεγάλο μπορεί να είναι το άνοιγμα», απευθυνθήκαμε στον καθηγητή Γεωλογίας του Πανεπιστημίου του Εδιμβούργου, ακαδημαϊκό (μέλος της Royal Society) και εκπρόσωπο της Βρετανίας στην επιστημονική επιτροπή του ΟΗΕ για την κλιματική αλλαγή, Τζέφρι Μπόλτον (Geoffrey Boulton).

Η συνέντευξη
Κατά την ομιλία του υπό τον τίτλο «Η Επιστήμη ως Ανοικτό Εγχείρημα» – που συστήνουμε με θέρμη να παρακολουθήσετε διαδικτυακά – ο καθηγητής Μπόλτον (εικοιζόμενος αριστερά)  εξήγησε το πώς φθάσαμε στο τωρινό αίτημα «Αναγέννησης της Επιστήμης» μέσω ανοίγματος των στεγανών της, αλλά και τον κίνδυνο ασφυξίας της αν επιβάλουμε την γνωστοποίηση σε όλους – ειδήμονες και μη – κάθε στοιχείου και κάθε λεπτομέρειας της κάθε έρευνας. Κατέληξε με το όραμά του για επίτευξη ενός «έξυπνου ανοίγματος της επιστήμης» μέσα από τον διάλογο όλων των παραγόντων της. Αμέσως μετά, τον ρωτήσαμε:
- Κύριε καθηγητά, ποιο είναι το ακροατήριό σας; Μόνον οι επιστήμονες; Ποιος θα υλοποιήσει αυτά που προτείνετε; Εφόσον τα κονδύλια της έρευνας προέρχονται όλο και περισσότερο από τον ιδιωτικό τομέα, ποιοι και γιατί θα συμφωνήσουν μαζί σας;
« Αυτά που προτείνω δεν γίνεται – κατά τη γνώμη μου – να επιβληθούν από υπερεθνικούς φορείς. Χρειάζεται να προκύψουν ως συμφωνία των επιμέρους συντελεστών της επιστημονικής έρευνας. Το πρόβλημα βέβαια είναι ότι η επιστήμη είναι πλέον μια διεθνής επιχείρηση – δεν υπάρχει αγγλική ή ελληνική επιστήμη. Γι’ αυτό χρειάζεται πολλή δουλειά τόσο τοπικά, ανά έθνος, όσο και στη διεθνή συνεργασία».
- Και η χρηματοδότηση όλων αυτών από πού θα προκύψει;
«Αυτό που λέω εγώ και όσοι συμφωνούν με τις θέσεις μου είναι ότι χρειάζεται αλλαγή στόχευσης στις χρηματοδοτήσεις, με εξοικονόμηση πόρων από «έξυπνες επενδύσεις». Για παράδειγμα, τα πανεπιστήμια ξοδεύουν παραδοσιακά τεράστιους πόρους για τη διατήρηση των βιβλιοθηκών τους. Όμως, στην τωρινή ψηφιακή εποχή, αυτή η επένδυση δεν χρειάζεται πλέον να είναι τόσο μεγάλη».
- Όταν οι «New York Times» έγραψαν στις 13 Αυγούστου 2013 ένα άρθρο για ‘σας, ο αρθρογράφος χρησιμοποίησε το λογοπαίγνιο «η γνώση θέλει να είναι δωρεάν και... ακριβή». Τι έχετε να πείτε γι’ αυτό;
«Αν αυτοί που υπηρετούν την επιστήμη έχουν και τον έλεγχο των δεδομένων της έρευνάς τους, τότε αυτή γίνεται φθηνή. Όταν όμως κοινοποιείς δωρεάν το αποτέλεσμα της έρευνας αλλά κρατάς τα στοιχεία για όποιον τα ακριβοπληρώνει – όπως κάνουν ως τώρα οι εκδότες επιστημονικών περιοδικών – τότε η γνώση καταλήγει πανάκριβη».
- Δεν θα μπορούσε η επιστημονική κοινότητα να απαιτήσει τη θεσμοθέτηση νέων κανόνων, ένα είδος «παγκόσμιου επιστημονικού συντάγματος», που θα επιβάλει τη δωρεάν διάδοση των ευρημάτων και, τελικά, της γνώσης;
«Τυπικά, υπάρχει ήδη ένα πλαίσιο που θα μπορούσε να προωθήσει κάτι τέτοιο και αυτό είναι η παγκόσμια ένωση ακαδημιών (ICSU). Αλλά στην πράξη δεν υπάρχει μία «παγκόσμια φωνή για την επιστήμη». Η μόνη στιγμή που κάτι τέτοιο εκδηλώθηκε ήταν όταν στη συνάντηση των G8 ψηφίστηκε η μη κατοχύρωση πατεντών στο ανθρώπινο DNA. Όμως, σημειώστε ότι η Ε.Ε. δεν ένοιωσε ευτυχής με αυτή την εξέλιξη και δεν προσυπέγραψε το ψήφισμα. Κι αυτό συνέβη διότι στην Ε.Ε. είναι παντοδύναμο το λόμπι των βιομηχάνων».
- Αν αυτά τα λόμπι κατορθώνουν να φιμώνουν την επιστήμη εν καιρώ δημοκρατίας, τότε... μήπως νιώθετε ιδιαίτερη νοσταλγία για την κατά Πλάτωνα διακυβέρνηση του κόσμου από κυβερνήτες-επιστήμονες; Ακόμη πιο αιχμηρά μάλιστα, θα σκεπτόταν κανείς ότι ανά την ιστορία η επιστήμη γνώρισε ιδιαίτερη πρόοδο σε περιόδους πεφωτισμένων τυράννων-πατρώνων της... 
«Αν ο σκοπός της ζωής είναι να επιτελούμε επιστήμη, τότε το σκεπτικό αυτό είναι σωστό. Όμως, κατ’ εμέ, ο σκοπός της ζωής είναι να προάγει την καλή διαβίωση των ανθρώπων, με την επιστήμη αρωγό. Και θα σας θυμίσω αυτό που είχε πει ο Τσόρτσιλ: «Η δημοκρατία που έχουμε είναι ένα απαίσιο σύστημα, αλλά είναι το καλύτερο που έχουμε». Από την άλλη πλευρά, το άνοιγμα της επιστήμης σημαίνει και άνοιγμα της δημοκρατίας. Οπότε αν λαχταρούμε το ένα οφείλουμε να παλέψουμε και για το άλλο».
- Δεν φοβάστε ότι, στο μεταξύ, ο διαδικτυακός Πύργος της Βαβέλ που ορθώνουμε θα καταρρεύσει;
«Αν κοιτάξουμε προς τα πίσω, στα τελευταία 300 χρόνια πολιτισμού, θα δούμε ότι ο κύριος ρόλος της επιστήμης ήταν εκείνος της δόμησης γνώσης και κατανόησης. Και οι ύψιστες διακρίσεις σε επιστήμονες δόθηκαν σε εκείνους που κατόρθωσαν να εξάγουν απλότητα από την πολυπλοκότητα. Αυτό, στον τωρινό μας κόσμο της αυξανόμενης πολυπλοκότητας, επιτάσσει την υπεράσπιση της διαύγειας και της απλότητας ακριβώς με την δημοσίευση των δεδομένων πάνω στα οποία στηρίζονται οι νέες επιστημονικές ανακαλύψεις. Το οικοδόμημα της επιστήμης δεν θα πέσει αν αυτή ξεφύγει από τις «αγκάλες» εκείνων που τη θέλουν κλειστή».
ΥΓ: Για την πλήρη κατανόηση του θέματος «Η Επιστήμη ως Ανοικτό Εγχείρημα» θα πρέπει να διαβάσει κανείς το πόρισμα της μελέτης που δημοσίευσε η Royal Society το 2012, στο http://royalsociety.org/policy/projects/science-public-enterprise/report/.
Τι εστί Ανοιχτή Γνώση;
Θεωρώντας ως γνώση οτιδήποτε περιλαμβάνει περιεχόμενο (μουσική, κινηματογραφικές ταινίες, βιβλία...), δεδομένα (επιστημονικά, ιστορικά, γεωγραφικά ή άλλης μορφής) ή πληροφορίες (κρατικές ή άλλες διοικητικές πληροφορίες) αλλά όχι ακόμη το λογισμικό, και ως άδεια την νόμιμη άδεια υπό την οποία διατίθεται ένα έργο γνώσης, τότε ένα έργο γνώσης θεωρείται ανοιχτό εφόσον:
•        είναι διαθέσιμο στο σύνολό του και σε κόστος όχι μεγαλύτερο από ένα εύλογο κόστος αντιγραφής - κατά προτίμηση για δωρεάν λήψη μέσω του Διαδικτύου.
•        η άδειά του δεν θέτει περιορισμούς για την πώληση ή δωρεάν διανομή του έργου, είτε αφ’ εαυτού είτε ως μέρους δέσμης αποτελούμενης από έργα προερχόμενα από διαφορετικές πηγές. Η άδεια δεν απαιτεί καταβολή πνευματικών δικαιωμάτων ή άλλου τέλους για τέτοιου τύπου πώληση ή διανομή.
•        η άδεια προβλέπει τη δυνατότητα τροποποιήσεων και δευτερογενών έργων και επιτρέπει αυτά να διανέμονται υπό τους ίδιους όρους με το πρωτότυπο έργο. Η άδεια μπορεί να επιβάλλει κάποια μορφή προϋποθέσεων απόδοσης και ακεραιότητας.
•        το έργο παρέχεται σε τέτοια μορφή ώστε να μην τίθενται τεχνολογικά εμπόδια στην πραγματοποίηση των παραπάνω δραστηριοτήτων. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την προσφορά του έργου σε ανοιχτή μορφή δεδομένων, δηλαδή σε κάποια της οποίας οι προδιαγραφές είναι δημόσια και ελεύθερα διαθέσιμες και δεν υπάρχουν χρηματικοί ή άλλοι περιορισμοί για τη χρήση της.
•        η άδεια προϋποθέτει ως όρο για αναδιανομή και επαναχρησιμοποίηση την απόδοση στους συντελεστές και δημιουργούς του έργου (Ο όρος αυτός δεν μπορεί να είναι επαχθής. Π.χ. εάν απαιτείται απόδοση, θα πρέπει να συνοδεύεται το έργο από έναν κατάλογο όλων όσοι χρήζουν αποδόσεως).
•        η άδεια μπορεί να προϋποθέτει ως όρο για αναδιανομή του έργου σε τροποποιημένη μορφή το τελικό έργο να έχει διαφορετικό τίτλο ή διαφορετικό αριθμό έκδοσης από το πρωτότυπο έργο.
•        η άδεια δεν μεροληπτεί εναντίον προσώπου ή ομάδας προσώπων.
•        η άδεια δεν περιορίζει τη χρήση του έργου σε συγκεκριμένο πεδίο δραστηριότητας. Παραδείγματος χάριν, δεν μπορεί να εμποδίζει τη χρήση του έργου στο εμπόριο ή για στρατιωτική έρευνα.
•        τα δικαιώματα που συνδέονται με το έργο ισχύουν για όλους αυτούς στους οποίους αναδιανέμεται το έργο χωρίς ανάγκη εκτελέσεως περαιτέρω άδειας.
•        τα δικαιώματα που συνδέονται με το έργο δεν εξαρτώνται από το εάν το έργο αποτελεί μέρος συγκεκριμένης δέσμης. Εάν το έργο αποσπάται από αυτήν τη δέσμη και χρησιμοποιείται ή διανέμεται εντός των όρων της άδειάς του, όλοι αυτοί στους οποίους το έργο αναδιανέμεται θα έπρεπε να έχουν τα ίδια δικαιώματα με εκείνα που παραχωρούνται σε σύνδεση με την πρωτότυπη δέσμη.
•        η άδεια δεν θέτει περιορισμούς σε άλλα έργα που διανέμονται μαζί με το εξουσιοδοτημένο έργο. Παραδείγματος χάριν, η άδεια δεν μπορεί να απαιτεί να είναι ανοιχτά και όλα τα υπόλοιπα έργα που διανέμονται με το ίδιο μέσο.
ΤΑΣΟΣ ΚΑΦΑΝΤΑΡΗΣ
27-11-2014
ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ:
http://www.tovima.gr/science/article/?aid=543369