Η «διαλεκτική» του ολοκληρωτισμού


Arthur Koestler:''Darkness at Noon''

Αρθουρ Καίσλερ
«Το μηδέν και το άπειρο»
Μετάφραση: 
Ανδρέας Παππάς. Πατάκης, 2014, σελ. 341
Κυκλοφορεί 15 Δεκεμβρίου

Παρ’ όλο που ανάμεσα στο μηδέν και στο άπειρο παρεμβάλλεται πλήθος διαλόγων, το βασικό αξίωμα είναι πως το Κόμμα δεν επιδιώκει την πολυφωνία και την αντιπαράθεση. Κι ενώ ο κεντρικός ήρωας Νικολάι Σαλμάνοβιτς Ρουμπάσοφ βρίσκεται στο κέντρο μιας διαλεκτικής μεταξύ ηθικής και λογικής, ο ίδιος ο ολοκληρωτισμός τον οποίο μάχεται, μολονότι προηγουμένως τον υπερασπιζόταν, είναι αντιδιαλεκτικός και μονολιθικός.

Το μυθιστόρημα του Αρθουρ Καίσλερ (σε ρέουσα και ανάγλυφη μετάφραση του Ανδρέα Παππά) εξελίσσεται σε φυλακή της Πατρίδας της Επανάστασης, όπου κρατείται ο πρώην σύντροφος και υψηλό στέλεχος του Κόμματος, Ρουμπάσοφ. Ο πρωταγωνιστής, χωρίς βασανιστήρια αλλά μέσω της καλοσχεδιασμένης χειραγώγησής του, μετακινείται από την αμφισβήτηση των πρακτικών του Κόμματος στην αποδοχή της πολιτικής λογικής του τελευταίου και γι’ αυτό αποφασίζει να συνθηκολογήσει μαζί του. Οι διάλογοι με τους συγκρατούμενούς του -μέσω χτυπημάτων στον τοίχο- αλλά και οι αναίμακτες «ανακρίσεις» από τον Ιβανόφ και τον Γκλέτκιν τον οδηγούν στο να φιμώσει τις εσωτερικές του αντιστάσεις και να αποδεχτεί –στο πνεύμα μιας λογικής σκοπιμότητας– το απόλυτο δίκιο της συλλογικότητας και το άδικο της ατομικότητας. Η ομολογία, ακόμα και όσων εγκλημάτων δεν έχει διαπράξει, είναι εύλογη συνέπεια της σοφιστικής πειθούς που του ασκείται.

Το χειρότερο είναι πως οι ανακριτές του έχουν δίκιο! Η Ιστορία δεν γνωρίζει ανθρωπιστικές αναστολές και παλαιορομαντικές αντιλήψεις, πιστεύει στον σκοπό που αγιάζει τα μέσα και υποτάσσει το άτομο και τα δικαιώματά του στο σύνολο και στην αμείλικτη πρόοδό του. Χτυπάει αποφασιστικά και προχωρά, πολλές φορές σε βάρος των μαζών, που δεν είναι ώριμες να την ακολουθήσουν. Κι ακριβώς επειδή το Κόμμα εκφράζει απαρέγκλιτα την Ιστορία, δεν ανέχεται αντιπολιτεύσεις και συναισθηματισμούς. Ολο το έργο είναι μια φιλοσοφία της Ιστορίας, η οποία με μακιαβελικό τρόπο καταστρέφει ό,τι μπαίνει εμπόδιο στον δρόμο της, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει τον θάνατο χιλιάδων ανθρώπων. Εν ολίγοις αυτή κείται «πέρα από την ηθική».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ

Οι ανακρίσεις θέτουν μπροστά στα μάτια μας τις δύο αντίπαλες νοοτροπίες που συγκρούονται στην πολιτική ζυγαριά. Από τη μία βρίσκεται η λογική, όπως έχει διαμορφωθεί από τις αρχές του κράτους, κι από την άλλη η ηθική, που υπαγορεύει δεύτερες σκέψεις και ανθρωπιστικές αντιλήψεις, δηλαδή αποτελεί τη συνείδηση με την οποία ο κομματικός άνθρωπος δεν πρέπει κάνει συμβιβασμούς. Από τη μία, τα μαθηματικά των αριθμών κι από την άλλη οι ανθρώπινες ανάγκες. Από τη μία, ο ψυχρός υπολογισμός κι από την άλλη η τιμή και η αξιοπρέπεια. Στην ουσία όλα αυτά συνοψίζονται στο δίπολο αφενός του πολιτικού ντετερμινισμού, που επιβάλλει μονολιθικές πρακτικές, και αφετέρου του ανθρώπινου παράγοντα, που θέλει την ατομική βούληση να μην υποτάσσεται στην τυφλή μαζικότητα του συνόλου.

Ο Ρουμπάσοφ περνά από τη μία όχθη στην άλλη, δηλαδή από τη θέση του κομματικού στελέχους, που τον έκανε ώς τώρα θύτη και εκφραστή των αυταρχικών λογικών του κράτους, στη θέση του θύματος, που κυοφορούσε καιρό τώρα αμφιβολίες για όλα αυτά. Εντέλει όμως συνθηκολογεί, όχι για να σώσει τη ζωή του, αλλά επειδή αποδέχεται ότι η αντικειμενικότητα ορίζεται βάσει των κυρίαρχων δομών, οι οποίες δεν αλλάζουν με ατομικές, μεμονωμένες, πρωτοβουλίες. Είναι μάταιη η επαναστατική αντίταξη όσο όλα σκηνοθετούνται με γνώμονα το Κράτος και την ισοπεδωτική λογική του. Γι’ αυτό ο μελλοθάνατος ήρωας βιώνει την τραγικότητα της Ιστορίας και συνθηκολογεί αναπόφευκτα με την αναγκαιότητά της: ενώ δεν πιστεύει απόλυτα στις πολιτικές του Κόμματος, αναγκάζεται να υποτάσσεται σ’ αυτό, ενώ μέσα του έχει κλονιστεί η έννοια του δικαίου, αποδέχεται να δηλώνει δημόσια νομιμοφροσύνη και ενοχή, αλλά παρ’ όλο που δεν είναι πλέον ένθερμος υποστηρικτής της εξουσιαστικής λογικής, δεν αποφασίζει ποτέ να προσχωρήσει ενεργά στην αντιπολίτευση. Το άτομο συνθλίβεται στις μυλόπετρες της Ιστορίας.

Το βιβλίο γράφεται μετά τις περίφημες δίκες της Μόσχας, όπου καταδικάστηκαν πολλοί αντιπολιτευόμενοι το καθεστώς του Στάλιν, και αντικατοπτρίζει τον αναπόδραστη μετατροπή της σοσιαλιστικής δημοκρατίας στην ΕΣΣΔ σε δικτατορία. Εντέλει η μεγάλη λογοτεχνία γράφεται από αντιφρονούντες που ορθώνουν έναν άλλο πόλο στην αδιαλλαξία της εξουσίας και της μονοφωνικής ιδεολογίας της. Την ίδια εποχή το έκαναν με ανάλογο τρόπο ο Μανές Σπέρμπερ, ο Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, ο Μπόρις Πάστερνακ, ο Βίκτορ Σερζ, ενώ αργότερα, στα ελληνικά γράμματα, ορθώθηκαν ανάλογες λογοτεχνικές φωνές, όπως ο Στρατής Τσίρκας, ο Αρης Αλεξάνδρου και η Μάρω Δούκα. Οσο επικρατεί η λογική του ενός, τόσο η όποια διαλεκτική οδηγείται σε μονοδιάστατες αποφάσεις, όσο τα πάντα υποτάσσονται σε έναν κυρίαρχο σκοπό, τόσο τα άτομα σκύβουν το κεφάλι και υπακούουν.

07.12.2014 
Γιώργος Ν. Περαντωνάκης
http://www.efsyn.gr/arthro/i-dialektiki-toy-oloklirotismoy