Στο newsroom των ψευδών ειδήσεων



Στο νέο βιβλίο του Ουμπέρτο Εκο παίρνουν αφηγηματική μορφή όσα είπε ο συγγραφέας από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 στα δοκίμιά του σχετικά με τη λειτουργία και την εξαχρείωση του κίτρινου Τύπου

Ουμπέρτο Εκο
''Φύλλο μηδέν''
Μετάφραση Εφη Καλλιφατίδη. 
Εκδόσεις Ψυχογιός, 2015, 
σελ. 248, τιμή 14,40 ευρώ

Οσοι γνωρίζουν εκτός από το μυθιστορηματικό και το θεωρητικό έργο του Ουμπέρτο Εκο θα διαπιστώσουν πως στο νέο του μυθιστόρημα Φύλλο μηδέν τα όσα είπε, από τα τέλη της δεκαετίας του 1960 ακόμη, στα δοκίμιά του σχετικά με τη λειτουργία και την εξαχρείωση του κίτρινου Τύπου παίρνουν εδώ αφηγηματική μορφή. Αυτό είναι όμως το ένα θεματικό πεδίο. Το δεύτερο το συνιστούν οι θεωρίες συνωμοσίας και το σύστημα εξουσίας (εξαχρειωμένο και αυτό) μέσα στο οποίο αναπτύσσονται, θέμα το οποίο είχε χειριστεί αριστοτεχνικά στο προηγούμενο μυθιστόρημά του, Το κοιμητήριο της Πράγας. Οσο για την τεχνική, ο ιδιοφυής Ιταλός χρησιμοποιεί και εδώ την αντίστοιχη της μυθιστορηματικής επιφυλλίδας - με μία διαφορά: εδώ δεν έχουμε τον λαϊκό συγγραφέα αλλά τον ευφυή διανοούμενο που μολονότι αξιοποιεί τα δομικά στοιχεία του λαϊκού μυθιστορήματος τα ανάγει στο πεδίο των ιδεών και της κοινωνικής κριτικής.
Ο Εκο άρχισε να γράφει το Φύλλο μηδέν το 1992, δύο χρόνια προτού εκδώσει Το νησί της προηγούμενης μέρας. Το άφησε και το συνέχισε πολλά χρόνια αργότερα, μετά την έκδοση του Κοιμητηρίου της Πράγας. Θα μπορούσε λοιπόν να πει κανείς ότι το νέο του βιβλίο ήταν προδρομικό του Κοιμητηρίου ή αντιστρόφως προέκταση και συμπλήρωμά του.
Για το θέμα της εξαχρείωσης στον Τύπο έχουμε βέβαια δύο σημαντικά μυθιστορήματα: το πρώτο τον 19ο αιώνα, τον Φιλαράκο του Μοπασάν (όπου ο πρωταγωνιστής του εξαχρειώνεται μέσα στο σύστημα εξουσίας του Τύπου). Το δεύτερο τον επόμενο αιώνα, τηΧαμένη τιμή της Καταρίνα Μπλουμ του Χάινριχ Μπελ, όπου ο κίτρινος Τύπος καταστρέφει τη ζωή της αθώας πρωταγωνίστριάς του.

Το «μαγειρείο» του κίτρινου Τύπου

Στο νέο μυθιστόρημα του Εκο ωστόσο τα πράγματα είναι διαφορετικά. Ο πρωταγωνιστής (και αφηγητής) Κολόνα, ένας αποτυχημένος πενηντάρης συγγραφέας που για να επιβιώσει μεταφράζει από τα γερμανικά, γράφει σποραδικά σε εφημερίδες, δίνει ιδιαίτερα μαθήματα ή γράφει βιβλία για άλλους (ghost writer), συναντά το 1992 στο Μιλάνο κάποιον Σιμέι ο οποίος τού προτείνει να γράψει για λογαριασμό του ένα βιβλίο με τίτλο Αύριο: χθες. Πρόκειται για την ιστορία ενός χρόνου μιας εφημερίδας που πρόκειται να εκδοθεί. Θα τη διευθύνει ο Σιμέι, θα έχει τον τίτλο «Αύριο» και χρηματοδότης της θα είναι κάποιος Βιμερκάτε, ιδιοκτήτης περιοδικών, επαρχιακών τηλεοπτικών καναλιών, ξενοδοχείων και οίκων ευγηρίας. (Πρόκειται φυσικά για ευθεία αναφορά στον Μπερλουσκόνι. Αλλωστε το 1992 είναι η χρονιά που σηματοδοτεί την άνοδό του στο κοινωνικό και στο πολιτικό στερέωμα.)
Ο Εκο μάς μεταφέρει στο newsroom (ψευδεπίγραφο, βέβαια), όπου παρακολουθούμε τους διαλόγους ανάμεσα στους έξι συντάκτες (πέντε άνδρες και μία γυναίκα) σχετικά με το πώς κατασκευάζεται μια ανύπαρκτη είδηση, πώς εξευτελίζεται ένας άνθρωπος, πώς από ένα αληθινό γεγονός «μαγειρεύεται» ένα ψέμα και γενικά τα τερτίπια που χρησιμοποιεί ο κίτρινος Τύπος.
Ο Μπενίτο Μουσολίνι (δεξιά) και η ερωμένη του Κλάρα Πετάτσι κρεμασμένοι ανάποδα σε πλατεία του Μιλάνου, ύστερα από την εκτέλεσή τους τον Απρίλιο του 1945


Μια σατανική πλεκτάνη

Με λιτότητα και αδρότητα ο Εκο μάς δίνει τους χαρακτήρες των συντακτών, από τους οποίους ξεχωρίζουν, εκτός από τον Κολόνα, η Μάια Φρέζια (με την οποία ο Κολόνα συνάπτει ερωτικό δεσμό), η οποία διατηρεί κάποια ψήγματα ηθικής, και ο Μπραγκαντότσο, ο οποίος υποτίθεται ότι έχει ανακαλύψει το μεγάλο «λαβράκι» και το εκμυστηρεύεται στον Κολόνα: ο Μουσολίνι δεν εκτελέστηκε αλλά στη θέση του εξετέλεσαν τον σωσία του. Ο δικτάτορας είχε καταφύγει στο Μπουένος Αϊρες μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ενας επιπλέον λόγος βέβαια (συγγραφικό τέχνασμα, θα το έλεγα) που τα «ξερνάει» είναι και το ότι μας τα αφηγείται ο Κολόνα. Ετσι η διαλογική αφήγηση μεταφέρει τον αναγνώστη στο παρόν της ιστορίας, καθιστώντας τη συναρπαστικότερη.
Και εδώ ο Εκο με αφορμή αυτό το ανύπαρκτο γεγονός βρίσκει την ευκαιρία να γράψει αφηγηματικά ένα, ας πούμε, αλληγορικό δοκίμιο. Γύρω από το πτώμα του ψευδο-Μουσολίνι στήνεται ο ιστός μιας σατανικής πλεκτάνης στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, όπου εμπλέκονται η παραστρατιωτική ακροδεξιά οργάνωση Gladio, η μασονική στοά Ρ2, το αποτυχημένο πραξικόπημα του πρίγκιπα Τζούνιο Βαλέριο Μποργκέζε, η CIA, το ΝΑΤΟ, η Μαφία και ένα διόλου ευκαταφρόνητο τμήμα του πολιτικού συστήματος. Ο λόγος είναι απλός: έπρεπε με κάθε μέσον να αποτραπεί η άνοδος της Αριστεράς στην Ιταλία (κατά συνέπεια και στην υπόλοιπη Ευρώπη) - και αυτή τη βρώμικη δουλειά θα την έκανε η Ακροδεξιά προβαίνοντας μάλιστα σε εγκληματικές ενέργειες για τις οποίες θα κατηγορούνταν η Αριστερά, ώστε να αποφευχθεί η «διείσδυση» της Σοβιετικής Ενωσης στην Ευρώπη.
Ο Εκο υφαίνει στην αφήγησή του γεγονότα τεσσάρων δεκαετιών δίνοντάς τους τα χαρακτηριστικά αστυνομικού μυθιστορήματος μέσω των κάποτε αληθοφανών - αλλά συνήθως παρανοϊκών - ερμηνειών του Μπραγκαντόσο. Ωστόσο αστυνομική αφήγηση χωρίς δολοφονία είναι περίπου αδιανόητη. Υπάρχει και εδώ φυσικά, αλλά δεν είναι σωστό να αποκαλύψουμε στον αναγνώστη το θύμα, ειδικά στο βιβλίο ενός συγγραφέα που κατά κανόνα τον διαβάζεις ανυπομονώντας να γυρίσεις σελίδα.

Ηρεμη δυσπιστία

Το Φύλλο μηδέν είναι σύντομο (για μυθιστόρημα του Εκο) βιβλίο. Δεν θα το έλεγα εφάμιλλο του Κοιμητηρίου της Πράγας και του Ονόματος του Ρόδου. Είναι όμως βιβλίο του Εκο. Ευφυές, σπινθηροβόλο, με αίσθηση του χώρου και του χρόνου, ατμοσφαιρικό σε πολλά, ειρωνικό (όπως ειρωνικό ήταν και το Κοιμητήριο της Πράγας), όχι όμως απαλλαγμένο από στερεότυπα. Γραμμένο με πάθος (εντυπωσιακό για συγγραφέα που βρίσκεται στην τρίτη ηλικία) αποπνέει ταυτοχρόνως και μια μελαγχολία για τον κόσμο που μας περιβάλλει και για τη σήψη που έχει διαποτίσει τον κοινωνικό ιστό όχι μόνο στην Ιταλία αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ενδεχομένως πολλοί αναγνώστες του Εκο θα προτιμούσαν ένα βιβλίο μεγαλύτερο σε όγκο, σε σχέση μάλιστα με τη μείζονα υπόθεση που πραγματεύεται, και αντίστοιχη ανάπτυξη των γεγονότων που εδώ δίνονται συνοπτικά. Ακόμη, ο ερωτικός δεσμός του Κολόνα και της Μάια Φρέζια παρουσιάζεται κάπως σχηματικά. Ας κρατήσουμε όμως μια φράση από το τέλος που συνιστά κατάφαση στη ζωή, όπως συνέβαινε στα παλιά λαϊκά μυθιστορήματα:«Η Μάια μου ξανάφερε τη γαλήνη, την εμπιστοσύνη στον εαυτό μου ή τουλάχιστον την ήρεμη δυσπιστία απέναντι στον κόσμο που με περιβάλλει».

Το βιβλίο έχει μεταφραστεί εξαίρετα από την Εφη Καλλιφατίδη.

 Βιστωνίτης Αναστάσης 
17-5-2015
http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=704695