Στο μυαλό ενός αρχιτέκτονα
Τι ακριβώς συμβαίνει στο μυαλό ενός αρχιτέκτονα –αλλά και κάθε δημιουργικού καλλιτέχνη– όταν συλλαμβάνει ή σχεδιάζει νοητικά ένα πρωτότυπο έργο; Και πώς η πραγματικότητα επηρεάζει αλλά και επηρεάζεται από αυτήν την «αφηρημένη» διανοητική πράξη; Αυτά τα δυσαπάντητα ερωτήματα διερευνά με νέα και ίσως απρόσμενα γνωσιακά εργαλεία ο Τάσης Παπαϊωάννου, διακεκριμένος αρχιτέκτονας και καταξιωμένος πανεπιστημιακός δάσκαλος, στο πρόσφατο βιβλίο του «Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση».
Την ερχόμενη εβδομάδα θα παρουσιαστούν οι πρόσφατες θεωρητικές και καλλιτεχνικές αναζητήσεις του Τ. Παπαϊωάννου: τη Δευτέρα 25 Μαΐου στις 8 μ.μ. εγκαινιάζεται στο βιβλιοπωλείο-αίθουσα τέχνης «Το Ροδακιό» η ζωγραφική έκθεση «Αρχιτεκτονημένα Τοπία» με έργα του. Ενώ την Πέμπτη 28 Μαΐου στις 19.30 στο αμφιθέατρο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών θα μιλήσουν για το βιβλίο του οι Κ. Μωραΐτης, Δ. Σεβαστάκης και Ν. Παναγιωτόπουλος.
Με αφορμή αυτές τις δύο εκδηλώσεις ζητήσαμε από τον Τ. Παπαϊωάννου να μας ξεναγήσει ο ίδιος στον μαγικό κόσμο της αρχιτεκτονικής και καλλιτεχνικής δημιουργικότητας. Τον ευχαριστούμε θερμά τόσο για τη συνέντευξη που μας παραχώρησε όσο και για τα ζωγραφικά έργα του που τη συνοδεύουν.
Oι αστραπιαίες διαδρομές ή οι παύσεις, το μπέρδεμα και τα αδιέξοδα, που χαρακτηρίζουν τη δυναμική της σκέψης κατά τη διαδικασία της σύνθεσης, μοιάζουν με όσα περιγράφονται από τη θεωρία του χάους και την αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg
• Τα τελευταία χρόνια διαβάζουμε συχνά ότι η Αρχιτεκτονική βρίσκεται σε κρίση. Αυτή η κρίση είναι, όπως συχνά λέγεται, μόνο «επαγγελματική» ή μήπως πρόκειται για μια βαθύτερη κρίση ταυτότητας που οφείλεται στο διαζύγιο των γνωσιακών-αισθητικών αναγκών της Αρχιτεκτονικής από την ασφυκτική κοινωνική λειτουργία που της έχει επιβληθεί;
Είναι προφανές ότι μια μεγάλη κρίση μαστίζει την αρχιτεκτονική στη χώρα μας, απόρροια της οικονομικής λεγόμενης κρίσης, κι αυτό το γνωρίζουν πολύ καλά και το υφίστανται όλοι οι συνάδελφοι καθημερινά. Οπως όμως έχω γράψει παλιότερα στην «Εφ.Συν.», η κρίση αυτή δεν είναι μόνον οικονομικής φύσεως (ή μόνον ελληνική), τουναντίον είναι βαθύτατα πολιτισμική!
Κρίση αξιών, προτύπων, τρόπου ζωής, κρίση εν τέλει πολιτική, ενός νεοφιλελεύθερου καταστροφικού συστήματος με ανυπολόγιστες συνέπειες στη ζωή των ανθρώπων, όχι μόνον του παρόντος αλλά και του μέλλοντος.
Ενός αυτοκαταστροφικού υπερκαταναλωτισμού δίχως όρια, δίχως μέτρο, δίχως έγνοια για το φυσικό περιβάλλον ή για τις γενιές που θα έρθουν έπειτα από εμάς. Μια κοινωνική κρίση που αναπόφευκτα επιδρά και στην αρχιτεκτονική.
Φαινόμενα πολιτισμικής παγκοσμιοποίησης και υπέρμετρου καταναλωτισμού έχουν οδηγήσει τη διεθνή αρχιτεκτονική του star system σε οριστική απομάκρυνση από την προαιώνια αποστολή της, που είναι η ικανοποίηση της ανθρώπινης ανάγκης. Δίπλα στα πανάκριβα αστραφτερά κτίρια των μορφολογικών ακροβασιών, τεράστιες μάζες ανθρώπων συνωθούνται ζώντας σε τρώγλες.
Αυτό που πλέον προωθείται και επιβάλλεται από την περιβόητη «ελεύθερη αγορά» είναι αρχιτέκτονες καλά καταρτισμένοι πάνω σ’ έναν πολύ συγκεκριμένο και εξειδικευμένο τομέα.
Δεν τους χρειάζονται αρχιτέκτονες που θα σκέφτονται, με ικανότητες στην αρχιτεκτονική σύνθεση, στην πολεοδομία, στην κατασκευή, στη στρατηγική σκέψη, που αντιλαμβάνονται το αρχιτεκτόνημα ως ολότητα, αλλά αντίθετα πειθήνια «καλογρασαρισμένα γρανάζια» που θα στελεχώσουν τα μεγάλα γραφεία (πολυεθνικά πια, όπως οι πολυεθνικές εταιρείες) των σταρ αρχιτεκτόνων.
Πράγματι, η «κρίση ταυτότητας» που επισημάνατε και την οποία επιχειρώ να περιγράψω είναι ο πιο επικίνδυνος και ο πιο ύπουλος υπονομευτής της Αρχιτεκτονικής όπως την ξέραμε μέχρι σήμερα.
Το αρχιτεκτονικό έργο κρίνεται κυρίως από τους ανθρώπους που το κατοικούν και από τον χρόνο που κυλάει και αποτελεί αλάνθαστο κριτή
• Ποια είναι σήμερα ή ποια θα έπρεπε, κατά τη γνώμη σας, να είναι τα κριτήρια για την αξιολόγηση ενός αρχιτεκτονικού έργου; Πρέπει να είναι πρωτίστως αισθητικά, λειτουργικά, οικονομικά-πρακτικά ή οικολογικά;
Αυτή η ερώτηση στριφογυρνάει συχνά στο μυαλό μου και φυσικά δεν απασχολεί μόνον εμένα. Θα έλεγα ότι ακολουθεί το αρχιτεκτονικό έργο από τη γέννηση μέχρι τον θάνατό του, ίσως και μετά απ’ αυτόν. Ποιος, τελικά, κρίνει και πώς την αρχιτεκτονική; Οσο και να έχω σκεφτεί, καταλήγω πάντα στο ίδιο συμπέρασμα: το αρχιτεκτονικό έργο κρίνεται κυρίως από τους ανθρώπους που το κατοικούν και από τον χρόνο που κυλάει και αποτελεί αλάνθαστο κριτή. Οταν, με άλλα λόγια, βρίσκεται μόνο του, μακριά από τις μόδες του καιρού του που το συντροφεύουν. Δεν είναι ζήτημα αισθητικής, αλλά πρωτίστως βιώματος!
Από την άλλη, κάθε εποχή, κάθε κοινωνία, αλλά και κάθε κοινωνική ομάδα θέτει τα δικά της κριτήρια, έχει διαμορφώσει –και διαρκώς διαμορφώνει– τους δικούς της κώδικες αντίληψης και κατανόησης της αρχιτεκτονικής και της τέχνης γενικότερα. Ορίζει, συνεπώς, τι είναι ωραίο ή άσχημο, χρήσιμο ή άχρηστο, οικείο ή ανοίκειο κ.ο.κ.
Με αυτήν την έννοια η αξιολόγηση ενός αρχιτεκτονικού έργου πρέπει να λάβει πρωτίστως υπ’ όψιν της τους ανθρώπους που το κατοικούν διαχρονικά, δηλαδή τη βιωματική σχέση τους με τον χώρο, κι αυτό είναι κάτι που δύσκολα εξηγείται. Θα μπορούσε κανείς να κάνει έναν μεγάλο κατάλογο κριτηρίων, σαν αυτά που αναφέρατε, ή να προσθέσει και άλλα ακόμη, όμως μπορεί ο αρχιτεκτονικός χώρος (ανάλογα με τη λειτουργία που επιτελεί) να κριθεί μόνον απ’ αυτά;
Πώς, για παράδειγμα, μπορεί να μετρηθεί ή να αξιολογηθεί η αίσθηση του χώρου ή τα συναισθήματα που μας προξενεί; Κάθε κάτοικος μιας πόλης, κάθε επισκέπτης πρέπει να συμμετέχει ενεργά στον διάλογο και στην κριτική των αρχιτεκτονικών έργων. Είναι δικαίωμα και υποχρέωση μαζί. Δεν είναι, δηλαδή, θέμα μόνο των ειδικών επιστημόνων αλλά ολόκληρης της κοινωνίας.
Μάλιστα, όπως συχνά επισημαίνω τόσο στις πανεπιστημιακές παραδόσεις όσο και στα βιβλία μου, η αρχιτεκτονική (και κατ’ επέκταση ο αρχιτέκτονας) έχει απόλυτη ανάγκη απ’ αυτήν την κριτική. Από αυτή, άλλωστε, δεν εξαρτάται και η στάθμη του πολιτιστικού μας παρόντος; Και δεν είναι άδικο και κατάντια, όπως κατά κανόνα συμβαίνει στην Ελλάδα, να εξαρτάται η αρχιτεκτονική από γραφειοκρατικά γρανάζια που συνθλίβουν όνειρα και ζωές νέων συναδέλφων, οι οποίοι βλέπουν την αρχιτεκτονική που έμαθαν, αγαπούν και θέλουν να κτίσουν να μπαίνει στην προκρούστεια κλίνη του Τίποτα;
Η αξιολόγηση ενός αρχιτεκτονικού έργου πρέπει να λάβει πρωτίστως υπ’ όψιν της τους ανθρώπους που το κατοικούν διαχρονικά, δηλαδή τη βιωματική σχέση τους με τον χώρο, κι αυτό είναι κάτι που δύσκολα εξηγείται
• Στο βιβλίο σας «Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση», που κυκλοφόρησε πρόσφατα, δεν αρκείστε στη διερεύνηση των πρακτικών-κοινωνικών πτυχών κάθε αρχιτεκτονικής δημιουργίας, αλλά επιχειρείτε να διαφωτίσετε τόσο τις καλλιτεχνικές όσο και τις επιστημονικές προϋποθέσεις της. Ποια ήταν τα κίνητρα και κυρίως ποιους στόχους θέσατε στον εαυτό σας κατά τη συγγραφή του;
Στόχος του βιβλίου είναι να συμβάλει στη συζήτηση για το πιο μυστηριώδες, ανεξερεύνητο και μύχιο χαρακτηριστικό της δουλειάς μας, που είναι το αρχικό στάδιο της αρχιτεκτονικής σύνθεσης. Πώς ξεκινάς όταν βρίσκεσαι μπροστά στο λευκό χαρτί, αλλά και πώς συνεχίζεις όταν κάποιες ιδέες έχουν καταγραφεί έστω και ακροθιγώς;
Ολοκληρώνεται η αρχιτεκτονική σύνθεση όταν απεικονιστεί με σαφήνεια η ιδέα του έργου ή συνεχίζεται μέχρις ότου αυτό ολοκληρωθεί; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που επιχειρείται να απαντηθούν. Το βιβλίο ακολουθεί, με άλλα λόγια, βήμα προς βήμα τα στάδια της αρχιτεκτονικής εργασίας, φωτίζοντας μικρές και φαινομενικά ασήμαντες πτυχές της, που είναι όμως εξαιρετικά καίριες και ουσιαστικές για την ολοκλήρωση του αρχιτεκτονικού έργου.
Ενα άλλο ζήτημα που θέλησα να διερευνήσω ήταν αν η «σύνθεση» ως έννοια, αλλά και ως διαδικασία, είναι κάτι που αφορά μόνον την Αρχιτεκτονική ή αν υπάρχουν ομοιότητες με τις τέχνες και τις επιστήμες. Και όπως επιχειρώ να εξηγήσω, κάθε δημιουργική δραστηριότητα είναι αποτέλεσμα του τρόπου λειτουργίας του εγκεφάλου μας, εξ ου και οι ομοιότητες ή οι διαφορές.
Ολοι οι αρχιτέκτονες –και όχι μόνον– ιδίως όταν είναι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι, έρχονται αντιμέτωποι με τα διαχρονικά-θεμελιώδη ερωτήματα που σχετίζονται με το πώς σκεφτόμαστε την αρχιτεκτονική, αλλά και πώς τη διδάσκουμε. Ερωτήματα που, κατά τη γνώμη μου, θα παραμένουν πάντα ανοικτά, περιμένοντας την απάντηση κάθε γενιάς, κάθε εποχής.
Πολλές απαντήσεις σε σοβαρά ζητήματα δίδονται από τις πρωτοποριακές έρευνες του Semir Zeki και άλλων σημαντικών νευροεπιστημόνων οι οποίες αφορούν όχι μόνον τη ζωγραφική αλλά –σχεδόν εξίσου– και την αρχιτεκτονική
• Σημαντικό μέρος του βιβλίου σας επικεντρώνεται στις εγκεφαλικές προϋποθέσεις της δημιουργικότητας του αρχιτέκτονα. Μια πρωτότυπη και ιδιαιτέρως προκλητική επιλογή που «αδειάζει» όσους –και δεν είναι λίγοι!– υποστηρίζουν ελιτίστικες αισθητικές προσεγγίσεις της τέχνης σας. Τι σας έκανε να υιοθετήσετε μια τόσο ανοίκεια και «αντισυντεχνιακή» προσέγγιση της αρχιτεκτονικής σύνθεσης;
Εδώ και χρόνια με απασχολούσε σοβαρά το ζήτημα της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, την οποία όμως δεν την ξεχώριζα από την καλλιτεχνική ή την επιστημονική δημιουργία. Με ενοχλούσε πάντοτε αυτός ο διαχωρισμός τέχνης-επιστήμης και, κατά συνέπεια, η υποχρέωση να απαντήσει κανείς στο αν η αρχιτεκτονική είναι τέχνη ή επιστήμη, λες και άμα έμπαινε σε κάποιο «ραφάκι» θα αποκτούσε λιγότερη ή περισσότερη αξία.
Παράλληλα, υπήρχαν ερωτήματα που ζητούσαν επιτακτικά απάντηση, τόσο σε σχέση με τις εργασίες των φοιτητών μου όσο και με τη δική μου δουλειά. Πώς σκέφτεται π.χ. κανείς κατά τη διαδικασία της αρχιτεκτονικής σύνθεσης; Αν γνωρίζεις την απάντηση σε αυτό το ερώτημα, τότε δεν είναι πιο εύκολο να πλησιάσεις τον σπουδαστή ή τη σπουδάστρια και να τον βοηθήσεις στον δύσκολο δρόμο της αρχιτεκτονικής δημιουργίας; Από τι εξαρτάται το περιβόητο «μ’ αρέσει - δεν μ’ αρέσει»; Υπάρχει κάποια εξήγηση που να απαντάει με τρόπο όσο το δυνατόν πιο αντικειμενικό και πειστικό σε όλα αυτά;
Προφανώς είχα κάποιες δικές μου απαντήσεις, στις οποίες κατέληξα μετά από τη μακρόχρονη επαφή μου με τη διδασκαλία της αρχιτεκτονικής αλλά και αναλογιζόμενος τον τρόπο με τον οποίο εγώ σκεφτόμουν την αρχιτεκτονική, σε αντιδιαστολή με άλλους συναδέλφους ή συνεργάτες. Ετσι, σιγά σιγά συνειδητοποίησα ότι όλα έχουν να κάνουν με τον τρόπο που καθένας αντιλαμβάνεται την αρχιτεκτονική και τον χώρο, δηλαδή τον τρόπο που βλέπει, κατανοεί και σκέφτεται.
Για παράδειγμα, ένα από τα πρώτα πράγματα που ανακαλύπτει κάθε δάσκαλος (ανεξάρτητα από τη βαθμίδα εκπαίδευσης που υπηρετεί) είναι ότι κάθε χρόνο έχει μπροστά του διαφορετικούς μαθητές, με πολύ διαφορετικούς χαρακτήρες και προσωπικότητες, διαφορετικές προσλαμβάνουσες παραστάσεις, διαφορετικές δυνατότητες κ.λπ. Πώς διδάσκεις, λοιπόν, σε όλους μαζί αλλά και στον κάθε έναν χωριστά, όπως κατά τη γνώμη μου οφείλει να κάνει ο δάσκαλος;
Επίσης σκέφτηκα ότι οι αστραπιαίες διαδρομές ή οι παύσεις, το μπέρδεμα και τα αδιέξοδα, που χαρακτηρίζουν τη δυναμική της σκέψης κατά τη διαδικασία της σύνθεσης, μοιάζουν περιέργως με όσα περιγράφονται από τη θεωρία του χάους και την αρχή απροσδιοριστίας του Heisenberg. Συνεπώς, κάποιες σκέψεις βγαλμένες μέσα από την προσωπική μου εμπειρία στράφηκαν στα πορίσματα των επιστημών του εγκεφάλου προκειμένου να βρουν στήριγμα, εξήγηση και επιβεβαίωση. Και με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για τα άρθρα σας και για την πολύτιμη επιστημονική ενημέρωση που, χρόνια τώρα, προσφέρουν στο αναγνωστικό κοινό.
• Αφού σας ευχαριστήσω για τα καλά σας λόγια, θέλω να σας θέσω ένα τελευταίο ερώτημα. Η Νευροαισθητική προγραμματικά επιχειρεί να υπερβεί τον αυθαίρετο πολιτισμικό διαχωρισμό της Τέχνης από την Επιστήμη, της Αισθητικής από τη Βιολογία. Μήπως όμως η γλώσσα της επιστήμης είναι υπερβολικά φτωχή ή απλοϊκή για να μπορεί να «μεταφράζει» (πόσο δε μάλλον να κατανοεί) το πνευματικό μεγαλείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας;
Κάθε άλλο! Συμβάλλει στην κατανόηση και τη διερεύνηση πτυχών της ανθρώπινης σκέψης οι οποίες μέχρι πριν από λίγα χρόνια «εξηγούνταν» αποκλειστικά με μεταφυσικές ή υπερβατικές δοξασίες.
Η Νευροαισθητική είναι ο διεπιστημονικός κλάδος που καταφέρνει να δείξει ότι τόσο το μεγαλείο όσο και η ενότητα της καλλιτεχνικής και της επιστημονικής δημιουργίας εξηγούνται ικανοποιητικά από τις λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Και η ανακάλυψη των κοινών εγκεφαλικών προϋποθέσεων της ανθρώπινης δημιουργικότητας καταρρίπτει ολόκληρα κάστρα που είχαν στηθεί στο παρελθόν, σε μια ατελέσφορη τότε προσπάθεια να εξηγηθεί το ανεξήγητο: η θεμελιώδης ενότητα τέχνης και επιστήμης σε ένα αδιαχώριστο όλον.
Πάρα πολλές επιστημονικές απαντήσεις στα ζητήματα που προανέφερα δίδονται από τις πρωτοποριακές έρευνες του Semir Zeki και άλλων σημαντικών νευροεπιστημόνων οι οποίες αφορούν όχι μόνον τη ζωγραφική αλλά –σχεδόν εξίσου– και την αρχιτεκτονική. Αυτός είναι ο λόγος που στράφηκα σε ένα άλλο επιστημονικό πεδίο, άσχετο φαινομενικά με την αρχιτεκτονική αλλά εντέλει τόσο κοντινό, αφού η κατανόηση της λειτουργίας του ανθρώπινου εγκεφάλου (μολονότι βρισκόμαστε ακόμη στην αρχή αυτής της «εξερεύνησης») διαφωτίζει και τον τρόπο που σκεφτόμαστε την αρχιτεκτονική.
Τάσης Παπαϊωάννου
Ποιος είναι
Ο Τάσης Παπαϊωάννου είναι αρχιτέκτων, καθηγητής των Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Εχει συμμετάσχει σε σημαντικές εκθέσεις αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα και το εξωτερικό και έχει τιμηθεί με πάρα πολλές διακρίσεις για τα έργα του. Χρόνια τώρα παρεμβαίνει ενεργά στον δημόσιο διάλογο για την αρχιτεκτονική και την πόλη με άρθρα και σχόλια σε περιοδικά και εφημερίδες. Είναι ένας από τους συγγραφείς του τόμου «Αρχιτεκτονική. Ιδέες που συναντιούνται - ιδέες που χάνονται» (2004), ενώ έχει δημοσιεύσει τα βιβλία «Αρχιτεκτονική του καθημερινού» (2005), «Η Αρχιτεκτονική και η Πόλη» (2008) και πρόσφατα το βιβλίο «Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση» (2015). Με τον ζωγράφο Αλέκο Φασιανό έχουν συγγράψει τα βιβλία «Για μια άναρχη πόλη» (2004) και «Αρχιτεκτονική και χρώμα» (2009) και έχουν παρουσιάσει από κοινού έργα τους στις εκθέσεις «Ζωγραφικός και αρχιτεκτονικός χώρος» (Αθήνα 2003 και Θεσσαλονίκη 2005) και «Το χρώμα και το φως στη ζωγραφική και την αρχιτεκτονική» (Αθήνα 2009).
Σκέψεις για την αρχιτεκτονική σύνθεση
Tην Πέμπτη 28 Μαΐου στις 19.30 στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών θα μιλήσουν για το νέο βιβλίο του Τάση Παπαϊωάννου ο Κώστας Μωραΐτης (καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ), ο Δημήτρης Σεβαστάκης (ζωγράφος - αναπλ. καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ - βουλευτής Σάμου) και ο ποιητής Νίκος Παναγιωτόπουλος
Σπύρος Μανουσέλης
23-5-2015
ΠΗΓΗ
''ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ''
http://www.efsyn.gr/arthro/sto-myalo-enos-arhitektona