Οι Γερμανοί και το τραύμα του 20ού αιώνα
Η αγάπη για την πατρίδα που διατυμπάνιζαν οι Ναζί και στο όνομα της οποίας συσπείρωσαν μεγάλα τμήματα του γερμανικού λαού δεν ήταν αγάπη για την αληθινή Γερμανία, για τη Γερμανία όπως αυτή ήταν στην πραγματικότητα. Η αγάπη τους δεν αφορούσε μια Γερμανία που είναι ένα έθνος μεταξύ άλλων ισότιμων εθνών. Ήταν αγάπη για μια Γερμανία όπως αυτή όφειλε να είναι σύμφωνα με τα αισθήματά τους: μια Γερμανία μεγαλύτερη από τα υπόλοιπα ευρωπαϊκά έθνη. Ήταν αγάπη για μια Γερμανία ιδεατή.
Ούτε ο Χίτλερ αγαπούσε τη Γερμανία όπως πραγματικά ήταν. Αυτό που αγαπούσε ήταν μια οπτασία της Γερμανίας και του μεγαλείου της. Ο ναζιστικός πόλεμος και η όλη θηριωδία εκείνων των ετών ήταν η απέλπιδα κίνηση ενός έθνους που καταποντιζόταν ταχύτατα σε θέση δεύτερης ή τρίτης κατηγορίας. Οι Γερμανοί είδαν αυτό τον πόλεμο ως την ύστατη απόπειρά τους να φανούν αντάξιοι της ιδεατής τους αυτοεικόνας.
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι δεν ήταν ανάγκη να εξοντωθούν εκατομμύρια Εβραίοι για να μάθουν οι Γερμανοί να ζουν με μια λιγότερο λαμπερή εικόνα του εαυτού τους. Σπανίως, όμως, ισχυροί κοινωνικοί σχηματισμοί συμβιβάζονται ειρηνικά με τον περιορισμό της ισχύος τους. Στρέφονται ξανά και ξανά σε ηγέτες που προβάλλουν ενώπιόν τους την εικόνα ενός υπέρτερου μεγαλείου, που απευθύνονται σ’ αυτούς στο όνομα υψηλών αξιών και τους καλούν ν’ αντισταθούν στην απειλή και να πολεμήσουν για τη συλλογική ανωτερότητα και τα ιδανικά της.
Όπως τα άγρια ζώα, έτσι και τα ισχυρά έθνη γίνονται πολύ επικίνδυνα όταν νιώσουν στριμωγμένα, όταν αισθανθούν ότι η ισορροπία δυνάμεων γέρνει σε βάρος τους, ότι οι αξίες τους απειλούνται κι η υπεροχή τους αργοσβήνει. Όταν παρατηρούνται αυτά τα φαινόμενα, οι άνθρωποι συνήθως καταφεύγουν στη βία. Και τότε ξεσπούν πόλεμοι.
Ο Norbert Elias έγραψε αυτό το δοκίμιο το 1961/62, με αφορμή τη δίκη του Άιχμαν που διεξαγόταν εκείνο τον καιρό στην Ιερουσαλήμ. Το δημοσίευσε 30 περίπου χρόνια αργότερα, ένα έτος πριν τον θάνατό του.
Μια πρώιμη ανατομία της ανόδου του ναζισμού σε άμεση συσχέτιση με τα εθνικά χαρακτηριστικά του γερμανικού λαού από τον κορυφαίο γερμανοεβραίο κοινωνιολόγο και ιστορικό των πολιτισμών
Νόρμπερτ Ελιας
''Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας.
Δοκίμιο πάνω στην κατάρρευση του πολιτισμού''
Μετάφραση Γιάννης Πεδιώτης, Γιάννης Θωμαδάκης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015
Σελ.184, τιμή 16 ευρώ
Η βαρυτική έλξη της σύγχρονης γερμανικής ιστορίας στην πορεία της Ευρώπης είναι τέτοια ώστε η σύγχρονη πολιτική της ελίτ να έρχεται ακόμη τακτικά αντιμέτωπη με το ίχνος της: στα χρόνια της κρίσης ο Βόλφγκανγκ Σόιμπλε βάλλεται από πολλούς στον ελληνικό και στον ξένο Τύπο ως εκφραστής ενός τυπικού «γερμανικού εθνικού χαρακτήρα», η Ανγκελα Μέρκελ ως εκπρόσωπος μιας οικονομικής «ηγεμονίας» αποικιακού χαρακτήρα. Εκτός από το εμπόριο λαϊκισμού, παρόμοια στερεότυπα υποδηλώνουν οπωσδήποτε το εύρος και τη διάρκεια του ευρωπαϊκού τραύματος του 20ού αιώνα. Η επιστημονική διαπραγμάτευση και η ιστορικοποίηση τέτοιων εννοιών αποτελούν ωστόσο το αποτελεσματικότερο αντίδοτο για την αποτροπή της έκπτωσης γνήσιων πολιτικών διαφωνιών σε οντολογικές κατηγορίες. «Εθνικός χαρακτήρας» και «ηγεμονία», για παράδειγμα, απαντώνται στο ευσύνοπτο, ευρηματικό δοκίμιο του μεγάλου γερμανοεβραίου κοινωνιολόγου Norbert Elias (1897 -1990) «Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας» γραμμένο την περίοδο 1961-1962 ως απόπειρα πρώιμης εξήγησης της εθνικοσοσιαλιστικής βαρβαρότητας στη βάση της εξελικτικής διαδικασίας του πολιτισμού.
Ο Ελίας ορίζει την «εξέλιξη του πολιτισμού» όπως στον τίτλο του ομώνυμου πρωτοποριακού του έργου, ως μια διαδικασία ανάπτυξης λειτουργικού αυτοελέγχου (το περίφημο παράδειγμα της διάδοσης του κουταλιού και του πιρουνιού στην πρώιμη νεότερη περίοδο αντί της πρότερης λήψης τροφής με τα χέρια) η οποία απολήγει τελικά στην εσωτερίκευση των νέων εξωτερικών καταναγκασμών μέσω εγχειριδίων εθιμοτυπίας και στη μεταβολή των νοοτροπιών (από το «πολεμικό» στο «αυλικό» ήθος των ευγενών). Υπόρρητα, ο Ελίας αντιπαραθέτει στο δοκίμιό του την εκπολιτιστική διαδικασία της υπόλοιπης Δύσης (κυρίως της Γαλλίας) στη γερμανική παράδοση αποδίδοντας στην τελευταία σειρά ολόκληρη προβληματικών όψεων: η αυτοεικόνα της Γερμανίας ως αντιστασιακού έθνους ως τις αρχές του 20ού αιώνα, η γερμανική ιστορία ως ιστορία παρακμής, η μέχρι θανάτου υπεράσπιση της πατρίδας κατόπιν επίνευσης της υπέρτατης αρχής ως άρθρου πίστης κατέστησαν τους Γερμανούς κληρονόμους μιας παράδοσης πεποιθήσεων και συμπεριφορών που τους έκανε «ιδιαίτερα δεκτικούς σε καταναγκασμούς προερχόμενους από το κράτος ως αναγκαίο σύστοιχο του δικού τους αυτοελέγχου».
Ο συλλογικός εθνικός ιδεαλισμός της Γερμανίας, ακραία μορφή συλλογικού εγωισμού κατά τον Ελίας, τροφοδότησε την αγάπη για μια ιδεατή χώρα αλλά και το σχέδιο οργάνωσης μιας αποικιακής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη. Πάνω σε αυτό το υπόβαθρο επικάθησε ο ναζισμός, πάνω σε αυτό το βάθρο εγκαταστάθηκε ο Χίτλερ ως «βροχοποιός» και «καινοτόμος πολιτικός σαμάνος». Η «κατάρρευση των αναχωμάτων του πολιτισμού» μπορεί να ήρθε επί εθνικοσοσιαλισμού, έλκει όμως την καταγωγή της από προϋπάρχουσες σταθερές όπως η πανεπιστημιακή κουλτούρα της μονομαχίας, η δοξολογία του στρατού, η εγκατάλειψη εκ μέρους της μεσαίας τάξης των καθολικών ουμανιστικών αξιών χάριν του εθνικισμού, η υιοθέτηση μιας Realpolitik με ροπή προς τη φυσική βία, ο μερικός ή πλήρης αποκλεισμός κοινωνικών και εθνοτικών ομαδώσεων (σοσιαλιστές, Εβραίοι) από το γερμανικό έθνος.
Στις γνωστικές κατηγορίες του Ελίας είναι εμφανής η απώθηση του ναζισμού στην επικράτεια πέραν της «απομάγευσης του κόσμου». Ωστόσο θα πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι το ευρύτερο πλαίσιο στο οποίο εγγράφει τη διεισδυτική και οξυδερκή κατά τα άλλα προσέγγισή του, η θέση περί «ιδιαίτερου δρόμου» (Sonderweg) της Γερμανίας προς τη νεωτερικότητα, δεν χαίρει πλέον της ίδιας εκτίμησης σε σχέση με την περίοδο της συγγραφής του δοκιμίου. Η επεξεργασία του υλικού της ιστορικής επιστήμης έκτοτε οδηγεί ιστορικούς, κοινωνιολόγους και πολιτικούς επιστήμονες σε υποθέσεις εργασίας με επίκεντρο την επικράτηση του ανορθολογισμού και τελικά του Ολοκαυτώματος με δίαυλο τις ρωγμές της γερμανικής νεωτερικότητας.
Υπό αυτή την έννοια, τα φαινόμενα του ναζισμού και της «τελικής λύσης» δεν αποτελούν απόδειξη ριζικής ετερότητας της γερμανικής κοινωνίας αλλά συνισταμένη των επιπτώσεων της ιστορικής συγκυρίας της ήττας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, της «υπαγορευμένης ειρήνης» των Βερσαλλιών και της καταστροφικής οικονομικής κρίσης του Μεσοπολέμου. Η διάβρωση των αξιακών βεβαιοτήτων, η θραύση του πολιτικού consensus, η λύση της συνέχειας του κοινωνικού ιστού έγιναν το διαβατήριο του «καινοτόμου πολιτικού σαμάνου» προς την εξουσία, η οδός προς τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
ΜΑΡΚΟΣ ΚΑΡΑΣΑΡΙΝΗΣ
30/08/2015
http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=732787
Elias, Norbert
Ο Norbert Elias γεννήθηκε το 1897 στο Breslau της Γερμανίας, από γονείς εβραϊκής και πολωνικής καταγωγής, και πέθανε το 1990 στο Άμστερνταμ. Σπούδασε φιλοσοφία, ψυχολογία και κοινωνιολογία με δάσκαλους τους Jaspers, Rickert, Husserl και Alfred Weber. Το 1924 αναγορεύθηκε διδάκτορας με την εργασία "Idee und Individuum. Eine kritische Untersuchung zum Begriff der Geschichte" ("Ιδέα και άτομο. Μια κριτική διερεύνηση πάνω στην έννοια της ιστορίας"). Το 1930 έγινε βοηθός του Karl Mannheim στην Φρανκφούρτη. Το 1935 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία και εγκαταστάθηκε αρχικά στο Παρίσι και κατόπιν στο Λονδίνο, όπου εργάσθηκε ως ψυχοθεραπευτής και ειδικός σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων. Το 1941 έχασε τη μητέρα του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Από το 1954 δίδαξε κοινωνιολογία στο πανεπιστήμιο του Leicester. Εκτός από το θεμελιώδες έργο του "Uber den Prozess der Zivilisation" ("Η εξέλιξη του πολιτισμού", ελλ. εκδ. Νεφέλη, 1997), που εκδόθηκε το 1939 και πέρασε στην αρχή, για τρεις δεκαετίες, σχεδόν απαρατήρητο, έγραψε μεταξύ άλλων: "Die hofische Gesellschaft. Untersuchungen zur Soziologie des Konigtums und der hofischen Aristokratie" ("Η αυλική κοινωνία. Έρευνες πάνω στην κοινωνιολογία της βασιλείας και στην αυλική αριστοκρατία") (1969)· "Was ist Soziologie?" ("Τι είναι κοινωνιολογία;" (1970)· "Die Gesellschaft der Individuen" ("Η κοινωνία των ατόμων") (1987)· "Studien uber die Deutschen" ("Μελέτες για τους Γερμανούς") (1989)· "Uber die Einsamkeit der Sterbenden" ("Για τη μοναξιά των ετοιμοθάνατων") (1982)· "Mozart. Zur Soziologie eines Genies" ("Μότσαρτ. Σχετικά με την κοινωνιολογία μιας μεγαλοφυίας", ελλ. εκδ. Ίνδικτος, 2001) (1991)· "The symbol theory" (1991)· "Die Ballade vom armen Jacob" (1996). Η έκδοση των απάντων του άρχισε το 1997 στη Φρανκφούρτη και προβλέπεται να περιλάβει 19 τόμους.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
http://www.biblionet.gr/author/10143/Norbert_Elias
Norbert Elias
http://www.norberteliasfoundation.nl/