Από τον φόβο της τρομοκρατίας στην παντοκρατορία του φόβου

  Αν όλες οι τρομοκρατικές ενέργειες εκμεταλ­λεύονται τον φαύλο κύκλο βίας-φόβου για να δημιουργούν κοινωνικό πανικό, τότε η σύγχρονη επιστήμη μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε όλες τις επι μέρους πτυχές ενός τόσο σύνθετου ζητήματος

Με αφορμή τις πρόσφατες πολύνεκρες τρομοκρατικές επιθέσεις στο Παρίσι και την τρομοφοβική διαχείρισή τους από τις περισσότερες δυτικές κυβερνήσεις και τα διεθνή ΜΜΕ, είναι σήμερα επιτακτική η ανάγκη να διερευνηθεί το επιστημολογικό καθεστώς των ιδεών-εννοιών που χρησιμοποιούμε για να ερμηνεύσουμε τέτοια ευρείας κλίμακας τρομοκρατικά φαινόμενα.

Η φαινομενικά ανορθολογική «βία» των τρομοκρατικών χτυπημάτων αποτελεί άραγε διαχρονικό και υπεριστορικό φαινόμενο; Μήπως, όπως ισχυρίζονται ορισμένες επιστημονικοφανείς αναλύσεις, πηγάζει από ένα ασαφώς προσδιορισμένο «ένστικτο» επιθετικότητας που βρίσκεται εγγεγραμμένο στα γονίδιά μας ή σε ειδικές εγκεφαλικές δομές που ευθύνονται τελικά για την επιθετική ή τη φοβική συμπεριφορά μας;

Στο σημερινό άρθρο θα υποστηρίξουμε ότι η τυφλή τρομοκρατική βία και οι φοβικές αντιδράσεις που βιώνουμε καθημερινά και μολύνουν την κοινωνική μας ζωή δεν αποτελούν, όπως πολύ συχνά λέγεται, τα αναμενόμενα προϊόντα των «εκ φύσεως» βίαιων ή φοβικών εγκεφάλων μας ή, ακόμη χειρότερα, της «εγωιστικής» συμπεριφοράς των γονιδίων μας αλλά μάλλον μια ιστορική-πολιτική επιλογή περιστολής των ελευθεριών και των δυνατοτήτων των συγκεκριμένων βιολογικών δομών.

Οι καθημερινές εικόνες των προσφύγων και ιδίως των αθώων μικρών παιδιών που πνίγονται στην απελπισμένη προσπάθειά τους να διαφύγουν από τη βία του πολέμου στη Συρία, ή η θέα των σορών από τις τρομοκρατικές ενέργειες στο Παρίσι γεννούν όχι μόνο έντονη δυσφορία αλλά κυριολεκτικά τρόμο για το ανασφαλές παρόν και το απολύτως επισφαλές μέλλον της δικιάς μας ζωής ή των αγαπημένων μας προσώπων.

Ομως αβάσταχτο φόβο ή και τρόμο βιώνουμε όταν βλέπουμε να πεθαίνει ένα αγαπημένο μας πρόσωπο ή όταν μας ασκείται απρόσμενα κάποια ακραία μορφή βίας, όταν π.χ. πέφτουμε θύματα ψυχικού και σωματικού βιασμού, όταν χάνουμε τη δουλειά ή το σπίτι μας κ.ο.κ. Ο κατάλογος των οδυνηρών εμπειριών είναι ατελείωτος.

Ποιες ακριβώς επιπτώσεις έχει για την ψυχοσωματική υγεία και για τη μετέπειτα ζωή ενός ατόμου μια ιδιαιτέρως επώδυνη εμπειρία φόβου; Είτε το άτομο βιώνει το ίδιο αυτήν την εμπειρία είτε είναι απλώς θεατής όταν συμβαίνει (π.χ. μια τρομοκρατική ενέργεια), χαράσσεται βαθιά στη μνήμη του και επηρεάζει αρνητικά τη ζωή του.

Η ιατρική ανέκαθεν γνώριζε τα συμπτώματα τέτοιων ακραίων ανθρώπινων εμφοβικών αντιδράσεων, ωστόσο μόνο σχετικά πρόσφατα ανακάλυψε ορισμένους από τους βιο-ψυχολογικούς μηχανισμούς που εμπλέκονται άμεσα στην εκδήλωσή τους.

Πώς ο φαύλος κύκλος βίας-φόβου συντηρεί το μετατραυματικό στρες

Πώς ακριβώς η λειτουργία του εγκεφάλου μας μπορεί να επηρεάζει -αλλά και να επηρεάζεται!- από μια ιδιαιτέρως τραυματική ή αγχογόνο εμπειρία;

Οταν ο εγκέφαλός μας βρίσκεται αντιμέτωπος με ασυνήθιστα επισφαλείς καταστάσεις -μεγάλες φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές, αβάσταχτες πολεμικές ή τρομοκρατικές ενέργειες κ.ά.- δεν καταφέρνει πάντοτε να εκλογικεύσει ή να τιθασεύσει το μεγάλο άγχος που του γεννούν ώστε να αντιδράσει σε αυτές με τρόπο ισορροπημένο.

Και αυτή η αδυναμία διαχείρισης, που σχετίζεται με το υπερβολικό άγχος, εκδηλώνεται συχνά με μια σειρά από σοβαρά ψυχοσωματικά συμπτώματα και διαταραχές που μας απορρυθμίζουν ακόμη περισσότερο.

Ολες αυτές οι αγχογενείς και αγχογόνες διαταραχές περιγράφονται από το «Σύνδρομο Μετατραυματικού Στρες» (Post-traumatic Stress Disorder ή PTSD).

Το σύνδρομο αυτό αναγνωρίστηκε από την ιατρική διαγνωστική και έγινε ευρύτερα γνωστό όταν μελετήθηκαν αρκετές περιπτώσεις ατόμων που αντιμετώπισαν κάποτε τον κίνδυνο του θανάτου ή βίωσαν άλλες ακραίες απειλές.

Διόλου περίεργο που οι πρώτες επίσημα διαγνωσμένες περιπτώσεις αφορούσαν Αμερικανούς βετεράνους, οι οποίοι όταν επέστρεφαν από τον πόλεμο του Βιετνάμ εμφάνιζαν κάποιες πολύ ασυνήθιστες ψυχοσωματικές διαταραχές, τις οποίες ούτε προέβλεπε ούτε και μπορούσε να εξηγήσει η καθιερωμένη τότε ψυχιατρική άποψη.

Εκτοτε διαπίστωσαν ότι τα ίδια ακριβώς συμπτώματα εκδηλώνονται όχι μόνο σε στρατιωτικούς που συμμετείχαν σε πολεμικές επιχειρήσεις, αλλά και σε απλούς πολίτες που αντιμετωπίζουν ακραίες απειλητικές καταστάσεις, όπως π.χ. τρομοκρατικές ή βίαιες ενέργειες, φυσικές ή κοινωνικές καταστροφές.

Σήμερα ελάχιστοι ειδικοί αμφιβάλλουν ότι πρόκειται κυριολεκτικά για μια παθολογική κατάσταση που εκδηλώνεται με μια σειρά από διακριτά συμπτώματα, γι’ αυτό και περιγράφεται ως «σύνδρομο».

Τα επίσημα αποδεκτά συμπτώματα, δηλαδή τα κριτήρια για να γίνει η διάγνωση αυτής της ψυχιατρικής πάθησης, είναι: η μη συνειδητή αλλά επίμονη ανάκληση της τραυματικής εμπειρίας μέσω εφιαλτών, η συστηματική αποφυγή οποιασδήποτε πράξης ή σκέψης την υπενθυμίζει ή και η πλήρης απώθησή της από τη μνήμη, η διαρκής και αδικαιολόγητη κατάθλιψη.

Εκδηλώνεται επίσης με επεισόδια υπερδιέγερσης, αϋπνία, δυσκολία συγκέντρωσης της προσοχής και με παράλογα βίαιες εκρήξεις θυμού. Προφανώς, η παρουσία όλων αυτών των συμπτωμάτων επηρεάζει καταστροφικά τόσο τις διαπροσωπικές σχέσεις όσο και τις κοινωνικές, επαγγελματικές δραστηριότητες του ασθενούς.

Ωστόσο, θα ήταν λάθος να πιστέψει κανείς ότι αυτή η «σύγχρονη» ψυχοπαθολογική διαταραχή πλήττει αποκλειστικά τους πολίτες των οικονομικά ανεπτυγμένων δυτικών κοινωνιών.

Ανάλογες έρευνες σε «υπανάπτυκτες» χώρες, που οι κάτοικοί τους ζουν σε μια παρατεταμένη εμπόλεμη κατάσταση, όπως το Αφγανιστάν, επιβεβαίωσαν ότι ένας απίστευτα μεγάλος αριθμός ατόμων υποφέρει και εκεί από αυτήν την ασθένεια.

Διαπίστωσαν μάλιστα ότι όσο περισσότερο παρατείνεται η εμπόλεμη κατάσταση τόσο αυξάνει ο αριθμός των ατόμων που υποφέρουν από το σύνδρομο μετατραυματικού στρες!

Πώς εξηγείται, όμως, ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι από όλα τα μέρη της Γης -αδιάφορο πόσο οικονομικά ανεπτυγμένα είναι αυτά- εμφανίζουν το σύνδρομο PTSD; Κάποιοι υποστηρίζουν ότι πρόκειται μόνο για ένα νέο «πολιτισμικό» φαινόμενο, για μια καθησυχαστική «μόδα» που επινοήθηκε σκόπιμα για να συγκαλύψει τα αποτρόπαια οικονομικά εγκλήματα και τα πραγματικά κοινωνικοοικονομικά αίτια της βίας και της τρομοκρατίας στο πλανητικό πια χαλιφάτο του τρόμου.

Χωρίς να υποτιμάμε καθόλου τη σημασία των οικονομικών-πολιτικών πτυχών αυτού του παθολογικού συνδρόμου, πιστεύουμε ότι για να εξηγήσουμε την καθολική παρουσία του θα πρέπει να εστιάσουμε περισσότερο στις πανανθρώπινες εγκεφαλικές προϋποθέσεις του. Εξάλλου, η επιβολή κάθε σύγχρονης οικονομικοπολιτικής εξουσίας περνά αναγκαστικά μέσα από την αποτελεσματική διαχείριση των... εγκεφάλων μας!

Πράγματι, όπως διαπίστωσαν μέσω λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, ο εγκέφαλος των χρόνια πασχόντων από το σύνδρομο PTSD παρουσιάζει αισθητή συρρίκνωση και μείωση του όγκου ορισμένων υποφλοιικών δομών καθώς και μόνιμη απορρύθμιση της επικοινωνίας μεταξύ ορισμένων νευρωνικών κυκλωμάτων.

Για παράδειγμα ο ιππόκαμπος, μια δομή στο βάθος του κροταφικού λοβού που παίζει αποφασιστικό ρόλο στη μακροχρόνια μνημονική αποθήκευση, μειώνεται σε όγκο εξαιτίας της παρατεταμένης και υπερβολικής έκκρισης κορτιζόλης, της επονομαζόμενης και «ορμόνης του άγχους».

Επίσης ανακάλυψαν ότι η επίμονη και υπερβολική παρουσία αγχογόνων ερεθισμάτων απορρυθμίζει τη δραστηριότητα μιας άλλης εγκεφαλικής δομής που είναι αποφασιστικής σημασίας για τη δημιουργία αισθημάτων φόβου, της αμυγδαλής.

Η υπερδραστηριότητα της αμυγδαλής λόγω της υπερβολικής συγκέντρωσης κορτιζόλης έχει ως συνέπεια να στέλνει διαρκώς νευρικά σήματα φόβου στα ανώτερα φλοιικά κέντρα, με αποτέλεσμα αυτά να δραστηριοποιούνται εκκρίνοντας ακόμη περισσότερη κορτιζόλη προκειμένου να αντιμετωπίσει ο οργανισμός μια ανύπαρκτη στην πραγματικότητα απειλή!

Ετσι δημιουργείται και εγκαθίσταται μόνιμα ο φαύλος κύκλος του φόβου-βίας που αποδιοργανώνει τον εγκέφαλό μας και καταστρέφει της κοινωνικές μας σχέσεις.

Ο πύργος του Αιφελ ως σύμβολο ενάντια στην τρομοκρατία

Επειδή ό,τι δεν μας σκοτώνει δεν μας κάνει πάντα πιο δυνατούς

Ακόμη και σήμερα, παρά τις εντυπωσιακές κατακτήσεις των επιστημών του εγκεφάλου, η περιγραφή της ανθρώπινης βίας ή, εναλλακτικά, του φόβου ως «έμφυτων» βιολογικών συμπεριφορών συναντά πολύ σοβαρές πολιτισμικές και πολιτικές αντιστάσεις.

Γιατί όμως θεωρείται απολύτως λογικό το ότι οι βασικές ανθρώπινες συμπεριφορές, σε αντίθεση με αυτές των ζώων, πρέπει να εξαρτώνται σχεδόν αποκλειστικά από εξωγενείς περιβαλλοντικούς, μαθησιακούς και εν τέλει κοινωνικούς παράγοντες και να μην επηρεάζονται σημαντικά και από κάποιους ενδογενείς βιολογικούς παράγοντες ή από τις σωματικές δομές που διαμορφώθηκαν κατά την εξελικτική ιστορία του είδους μας;

Συνήθως δεν πρόκειται για μια νέα εκδοχή του αντιεπιστημονικού σκοταδισμού αλλά για τη δικαιολογημένη, ώς έναν βαθμό, υποψία ότι μια αποκλειστικά βιολογική ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς ενέχει τον κίνδυνο να λειτουργήσει νομιμοποιητικά: εκλογικεύοντας και δικαιολογώντας «επιστημονικά» τις πιο απάνθρωπες και αντικοινωνικές πράξεις βίας.

Κατά βάθος όμως πρόκειται για την επαναφορά της στείρας (γνωσιακά) και εντελώς παραπλανητικής (κοινωνικοπολιτικά) αντιπαράθεσης της «Βιολογίας» στην «Παιδεία», την εντελώς αυθαίρετη δηλαδή διάζευξη και τον δήθεν αμοιβαίο αποκλεισμό των βιολογικών παραγόντων (εξελικτικών, γονιδιακών, εγκεφαλικών) από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες στη διαμόρφωση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Πρόκειται για μια πολύ επίμονη ιδεαλιστική προκατάληψη που, χωρίς να το συνειδητοποιεί, ανοίγει τον δρόμο στη νέα βιοπολιτική διαχείριση και εκμετάλλευση της ανθρώπινης ζωής.

Και μιλάμε για την καθολικά εφαρμοζόμενη πλέον στρατηγική της «γυμνής ζωής», όπως την περιγράφει ο Ιταλός φιλόσοφος Τζόρτζιο Αγκάμπεν (Giorgio Agamben). «Στη νεωτερική βιοπολιτική κυρίαρχος είναι αυτός που αποφασίζει για την αξία ή τη μη αξία της ζωής ως τέτοιας, δηλαδή για το αν η ζωή ως τέτοια έχει ή δεν έχει αξία», γράφει ο Αγκάμπεν στο συγκλονιστικό βιβλίο του «Homo sacer» (κυκλοφορεί από τις εκδ. «Scripta»).

Για τη σύγχρονη βιοπολιτική η ανθρώπινη ζωή έχει κάποια αξία μόνο ως «πρώτη ύλη», δηλαδή ως ένα τρομοκρατικά αναλώσιμο και βιοτεχνολογικά εύπλαστο υλικό πάνω στο οποίο οικοδομείται η πρωτόγνωρη εξουσία των «Αγορών».

Ανθρώπινος εγκέφαλος και τρομοκρατία

Πώς αντιδρά ο τρομοκρατημένος εγκέφαλος;

Χάρη στις νέες τεχνικές απεικόνισης του ζωντανού εγκεφάλου έγινε εφικτή η ταυτοποίηση των εγκεφαλικών δομών που ενεργοποιούνται ή απενεργοποιούνται κατά την εκδήλωση συγκεκριμένων συμπεριφορών.

Ετσι διαπίστωσαν ότι τα βασικά συναισθήματα -φόβος, θυμός, χαρά, κ.ά.- παράγονται από την ενεργοποίηση διαφορετικών -αλλά όχι απομονωμένων μεταξύ τους- εγκεφαλικών κυκλωμάτων.

Κατάφεραν μάλιστα να εντοπίσουν κάποιες παλαιοεγκεφαλικές δομές (δηλαδή αρχαιότερες εξελικτικά δομές του εγκεφάλου) που δραστηριοποιούνται όποτε εκδηλώνουμε μια επιθετική συμπεριφορά ή όποτε γινόμαστε αποδέκτες της.

Για παράδειγμα, στις άμεσες αντιδράσεις επίθεσης ή φυγής απέναντι σε μια πραγματική ή φανταστική απειλή, πρωταγωνιστικό ρόλο παίζουν οι υποφλοιώδεις δομές του εγκεφάλου, όπως ο δικτυωτός σχηματισμός, ο ιππόκαμπος, η αμυγδαλή, ο θάλαμος και ο υποθάλαμος, οι οποίες εμπλέκονται στην ταχύτατη (και άρα μη συνειδητή) ενεργοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος.

Μολονότι αρχικά οι ερευνητές πίστεψαν ότι σε αυτές τις αρχαϊκές εγκεφαλικές δομές εντοπίζονται τα «κέντρα» της επιθετικότητας, σήμερα θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι τέτοια αυστηρά οριοθετημένα -ανατομικά και λειτουργικά- «κέντρα» δεν υπάρχουν.

Αντίθετα, η εμφάνιση κάθε βίαιης ή φοβικής συμπεριφοράς είναι μια αρκετά περίπλοκη διεργασία που εμπλέκει ευρύτατα νευρωνικά κυκλώματα και δίκτυα διάσπαρτα σε ολόκληρο τον εγκέφαλό μας!

Οταν ο εγκέφαλός μας βραχυκυκλώνει

Οπως επιβεβαιώνεται από τη μελέτη πολλών νευρολογικών παθήσεων όσο και από απεικονιστικές μελέτες της λειτουργίας των εγκεφαλικών δομών, ο προμετωπιαίος φλοιός (και συγκεκριμένα το κογχομετωπιαίο τμήμα του) είναι σε θέση να καταστέλλει την ενεργοποίηση των αρχαιότερων παλαιοεγκεφαλικών δομών που εμπλέκονται στη βίαιη και φοβική συμπεριφορά μας.

Ακόμη και από νευροανατομική άποψη λοιπόν φαίνεται να επιβεβαιώνεται το γεγονός ότι η «έλλογη» σκέψη, που παράγεται στις ανώτερες φλοιικές δομές του εγκεφάλου μας, μπορεί να ελέγχει και να τιθασεύει την «άλογη» βία που προκύπτει από τις κατώτερες εγκεφαλικές μας δομές.

Τι συμβαίνει όμως όταν αυτό το κύκλωμα βραχυκυκλώνει; Πολλά άτομα στα οποία αυτές οι «ανώτερες» προμετωπιαίες εγκεφαλικές δομές έχουν καταστραφεί ή έχει διακοπεί η επικοινωνία τους με τα κατώτερα εγκεφαλικά κέντρα, πολύ συχνά εκδηλώνουν ανεξέλεγκτα βίαιη συμπεριφορά ή, εναλλακτικά, υπερβολικά φοβικές αντιδράσεις.

 Σπύρος Μανουσέλης

ΜΗΧΑΝΕΣ ΤΟΥ ΝΟΥ

21.11.2015 

http://www.efsyn.gr/arthro/apo-ton-fovo-tis-tromokratias-stin-pantokratoria-toy-fovoy