Ταξίδι στη χώρα των φυτών

Είναι ακίνητα, άλαλα και φιλειρηνικά - και όμως κυριαρχούν στον πλανήτη. Ποιά είναι τα όπλα και η δύναμή τους; Για τα μυστικά των φυτών μάς μιλάει ο καθηγητής κ. Μανέτας, ένας άνθρωπος που αφιέρωσε τη ζωή του σε αυτά

Η Αλίκη προσφέρει τούρτα γενεθλίων με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 4.000 χρόνων ζωής του Pinus longaeva. Από το βιβλίο «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών». Σκίτσο: Μυρσίνη Μανέτα

Επιστρέφω από την Πάτρα και κοιτάζω το τοπίο που απλώνεται έξω από το τζάμι του λεωφορείου. Ξετυλίγεται μπροστά μου αυτό ακριβώς που μου είχε πει πριν από λίγο ο κ. Μανέτας για τις (αρνητικές) επεμβάσεις του ανθρώπου. Από τη θάλασσα ως εκεί που αρχίζει το βουνό το τοπίο κόβεται πλέον τουλάχιστον τέσσερις φορές. Από τον παλιό δρόμο δίπλα στη θάλασσα, αυτόν τον πρόχειρο που συνωστιζόμαστε τώρα προσπαθώντας να φθάσουμε στην Αθήνα, τον αποσπασματικό προς το παρόν και τεράστιο καινούργιο, ως τους παλιούς τοπικούς και τους διάσπαρτους εργοταξιακούς. Ενα πανέμορφο κάποτε τοπίο που τώρα έχει κοπεί σε κατασκονισμένες λωρίδες πρασίνου. Γιατί τα φυτά, βλέπετε, δεν μπορούν να προβάλουν αντίσταση, να δαγκώσουν, να πολεμήσουν, να το βάλουν έστω στα πόδια.

Συναντηθήκαμε στο γραφείο του ομότιμου καθηγητή κ. Μανέτα, στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας, περνώντας από διαδρόμους βυθισμένους στην ησυχία, ρίχνοντας μια ματιά και στο εργαστήριο, που αυτό δεν ήταν έρημο. Εκεί υπήρχε κόσμος που δούλευε. Με άσπρα μαλλιά πλέον αλλά και στέρεη σωματική κατασκευή, ο κ. Μανέτας εξακολουθεί, αν και συνταξιούχος, να πηγαίνει στο Πανεπιστήμιο και να προσφέρει τις υπηρεσίες του χωρίς πληρωμή. Το γραφείο του είναι σκεπασμένο με βιβλία. Προλαβαίνω να συγκρατήσω μόνο μερικούς τίτλους. «Moral Origins» του Christopher Boehm, «Mutual Aid» του Κραπότκιν (υπάρχει και στα ελληνικά με τον τίτλο «Αλληλοβοήθεια» - εκδόσεις Καστανιώτη), όπου διατυπώνεται από τον συγγραφέα η άποψη πως «η αλληλοβοήθεια και η αλληλοϋποστήριξη με κάνει να υποπτεύομαι πως πρόκειται για χαρακτηριστικό τεράστιας σημασίας για τη συντήρηση της ζωής, τη διατήρηση των ειδών και την εξέλιξή τους».

Υπήρχε επίσης ένα άλλο ογκώδες βιβλίο με τίτλο που θα χαρακτήριζε ίσως και το δικό του συγγραφικό έργο: «Plants and Society» των Levetin - Mac Mahon. «Φυτά και Κοινωνία» δηλαδή, με θέμα τη στενή σχέση (που θα έπρεπε να έχουμε) με τους ακίνητους πράσινους γείτονές μας.

Τα δέντρα θα σώσουν τον πλανήτη;

Βγάζω και του δείχνω τη φωτοτυπία από ένα άρθρο της Nadine Unger, η οποία είναι βοηθός καθηγήτρια της Ατμοσφαιρικής Χημείας στο Πανεπιστήμιο του Yale, δημοσιευμένο στους «International New York Times». Εχει τίτλο «Τα δέντρα δεν θα σώσουν τον πλανήτη». Η συγγραφέας ισχυρίζεται σε αυτό πως η αναδάσωση μπορεί να φαίνεται μια απλή (και λογική) λύση για την κλιματική αλλαγή αλλά θα μπορούσε να καταστήσει το πρόβλημα της παγκόσμιας υπερθέρμανσης χειρότερο. Γράφει επίσης ότι το σκούρο χρώμα των δασών σημαίνει πως στις περιοχές με πολλά δέντρα απορροφάται περισσότερη ηλιακή ενέργεια ανεβάζοντας ακόμη πιο πολύ εκεί τη θερμοκρασία. Οι πτητικές οργανικές ενώσεις που εκπέμπουν τα δέντρα για τη δική τους προστασία με τη μεσολάβηση χημικών αντιδράσεων δίνουν δύο βασικά για το φαινόμενο του θερμοκηπίου αέρια, το όζον και το μεθάνιο.

Ο συνομιλητής μου παραμένει ήρεμος, η φωνή του δεν αλλάζει, αλλά καταλαβαίνω πως παίρνει... φόρα, γιατί είναι προφανώς εντελώς αντίθετος με τα παραπάνω. Τα βασικά σημεία της άποψής του είναι τα εξής:

- «Δεν γνωρίζω αν όσοι ισχυρίζονται πως το δάσος, με το σκούρο χρώμα του, απορροφά την ηλιακή ακτινοβολία και, κατά συνέπεια, υπερθερμαίνει την ατμόσφαιρα λαμβάνουν υπ' όψιν τους ότι ένα μεγάλο μέρος της απορροφώμενης ηλιακής ενέργειας χρησιμοποιείται από το φύλλωμα για τη μετατροπή του (υγρού) νερού του φύλλου σε υδρατμούς, που διαφεύγουν προς την ατμόσφαιρα.

- Η εξάτμιση αυτή δροσίζει το φύλλωμα, όπως ακριβώς δροσίζονται και τα ρούχα όταν στεγνώνουν ή το σώμα μας όταν ιδρώνει. Το φύλλωμα λοιπόν διαθέτει τον κλιματισμό του, και οποιοδήποτε φύλλο που δεν είναι μαραμένο έχει θερμοκρασίες χαμηλότερες από αυτές του αέρα.

- Γι' αυτό τις ζεστές ημέρες καταφεύγουμε στη δροσιά του δάσους και όχι στο ξέφωτο, όπου το έδαφος βράζει.

- Η πρόταση για τη διάσωση και επέκταση των δασών στηρίζεται στον ρόλο της φωτοσύνθεσης στη δέσμευση και στην αποθήκευση του ατμοσφαιρικού διοξειδίου του άνθρακα, του κύριου αερίου του θερμοκηπίου.

- Εδώ η καθηγήτρια Unger προβαίνει στη δεύτερη παράδοξη δήλωση όταν ισχυρίζεται ότι το διοξείδιο του άνθρακα που δεσμεύεται με τη φωτοσύνθεση των δέντρων αντισταθμίζεται από αυτό που αποδεσμεύεται με την αναπνοή τους. Αλλά αν συνέβαινε αυτό τότε το δέντρο απλώς δεν θα μεγάλωνε. Μεγαλώνει όμως, αποθηκεύοντας στο σώμα του άνθρακα.

- Και για να πάμε από το δέντρο στο δάσος, η κοινή λογική λέγει ότι όσο το δάσος μεγαλώνει τόσο περισσότερο διοξείδιο του άνθρακα θα δεσμεύεται».

Το φαινόμενο της παπαρούνας

Το αποτέλεσμα εξαρτάται από τη δόση. Από το κεφάλαιο περί υπνοφόρου παπαρούνας στο βιβλίο «Περί φυτών αφηγήματα». Σκίτσο: Μυρσίνη Μανέτα

Στην ερώτηση ποιο είναι το πιο αξιοπρόσεκτο κατά τη γνώμη του φυτό από όσα παρουσίασε στο δεύτερο βιβλίο του «Περί φυτών αφηγήματα» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), από την απάντησή του καταλαβαίνω πως μάλλον είναι η μικρή παπαρούνα. Δηλαδή υπάρχει το «φαινόμενο της παπαρούνας», που παρουσιάζει κάποια μακρινή αντιστοιχία με το πέταγμα της πεταλούδας στη θεωρία του Χάους. Γιατί στην κάψα της παπαρούνας μετά την ανθοφορία εμφανίζονται άφθονες αλκαλοειδείς ουσίες, όπως μορφίνη, παπαβερίνη, κωδεΐνη, με τις αναλγητικές, υπνωτικές και παραισθησιογόνες ιδιότητές τους. Αυτό λοιπόν το φυτό στάθηκε η αφορμή για δύο μεγάλους πολέμους.

Το 1839-1842 με τους Αγγλους εναντίον των Κινέζων και ύστερα από 10 χρόνια όταν και άλλες χώρες στρέφονται εναντίον της Κίνας. Από τότε, κατά τον συγγραφέα, μπορεί να ξέρουμε άπειρα πράγματα για την επίδραση των αλκαλοειδών ουσιών στον άνθρωπο αλλά ακόμη δεν έχουμε καταλάβει το πώς εξυπηρετεί ο χυμός αυτός την ίδια την παπαρούνα.

Εκτός όμως από αυτό το σημαντικό ακόμη και σήμερα φυτό, προσφέρονται στον αναγνώστη 36 αφηγήματα για 42 φυτά που επηρέασαν την Ιστορία και επηρεάστηκαν από αυτήν. Και όπως αναφέρει ο ίδιος στον πρόλογο: «Δεν χρειάζονται βαθιές γνώσεις βιολογίας για να παρακολουθήσετε την αφήγηση. Αρκεί η κοινή λογική και η έμφυτη ανθρώπινη περιέργεια».

Μια ματιά στα περιεχόμενα ανοίγει σίγουρα την όρεξη του αναγνώστη που θέλει να μάθει. Από τις Ανδεις στον ιρλανδικό λιμό και στην πατάτα. Πώς το ζαχαροκάλαμο καθόρισε τη δημογραφία του πλανήτη. Το κίτρινο χρώμα και ο Βαν Γκογκ. Ενα δέντρο που μεγαλώνει στον Ελαιώνα, τα ασφοδίλια και η πύλη στον Κάτω Κόσμο.

Για τα γενετικά τροποποιημένα

Στο ίδιο βιβλίο ο συγγραφέας δεν δίστασε να ασχοληθεί και με τα γενετικά τροποποιημένα φυτά, αφιερώνοντας περίπου 30 σελίδες στο καλαμπόκι.

Για να εξηγήσει τι είναι και πώς προκύπτουν, ποιες διαστάσεις μπορεί να πάρουν, και νομίζω ότι έχει μια πολύ τίμια και συνετή στάση απέναντι στο θέμα και στον αναγνώστη. Μια παράπλευρη προσφορά σε όποιον διαβάσει το βιβλίο είναι και το ότι μαθαίνει για πώς δουλεύει το gene-gun, το (τερατώδες) πιστόλι γονιδίων. Τον ρωτώ αν θα άλλαζε κάτι σήμερα από τα όσα έχει ήδη γράψει για το θέμα.

Οχι μόνο δεν θα άλλαζε κάτι προς το πιο θετικό για τα μεταλλαγμένα αλλά προσθέτει και άλλα, ακόμη πιο επιβαρυντικά: «Βλέποντας τα πράγματα εκ των υστέρων, νομίζω ότι αυτό που αναγνωρίσατε ως "συνετή στάση" απέναντι στο θέμα θα έλεγα πως παραήταν συνετή στάση. Ας θυμηθούμε λίγο τα συμπεράσματα. Στα δύο από τα τρία μεγάλα ερωτήματα, αν δηλαδή τα γενετικώς τροποποιημένα είναι επιβλαβή για την ανθρώπινη υγεία και για το περιβάλλον, είχα καταλήξει ότι τα μέχρι σήμερα επιστημονικά δεδομένα δεν επιτρέπουν μια κατηγορηματική απάντηση. Αυτό το θεωρώ ακόμη σωστό. Εικάζω όμως ότι αργά ή γρήγορα θα εμφανιστούν πειστικά επιχειρήματα τόσο για ενδεχόμενες συνέπειες στην ανθρώπινη υγεία όσο και για τη διαφυγή των τροποποιημένων γονιδίων στο περιβάλλον. Ισως όμως τα προβλήματα αυτά να είναι αμελητέα μπροστά στις υπόλοιπες ραγδαίες πολιτισμικές επιδράσεις που όλο και περισσότερο έρχονται σε δυσαρμονία με την εξελιχθείσα βιολογία μας και με την ισορροπία των οικοσυστημάτων. Αν παρέμεινα επιφυλακτικός για τις ενδεχόμενες βιολογικές συνέπειες ήταν για να τονίσω τη σημασία του τρίτου ερωτήματος, αν δηλαδή τα γενετικώς τροποποιημένα είναι χρήσιμα. Εδώ κάποιος μπορεί να είναι κατηγορηματικός: Τα γενετικώς τροποποιημένα είναι χρήσιμα μόνο για τις εταιρείες που τα παράγουν. Χωρίς κανένα όφελος για εκείνο το μέρος του κόσμου που υποσιτίζεται και που δεν έχει καν την τεχνολογική δυνατότητα να τα παράγει αλλά μόνο να τα αγοράσει. Τα γενετικώς τροποποιημένα εντάσσονται σε εκείνα τα τεχνολογικά προϊόντα που παράγονται μόνο και μόνο επειδή υπάρχει η δυνατότητα να παραχθούν, να διαφημιστούν ως δήθεν χρήσιμα και να αποδώσουν κέρδος. Οπως τα τόσα και τόσα άχρηστα gadgets, τα οποία δουλεύουμε υπερωρίες για να τα αποκτήσουμε και κάνουμε ουρές, ως εξαρτημένοι, για να τα αγοράσουμε πρώτοι. Επειδή όμως στην περίπτωση των γενετικώς τροποποιημένων έχουμε να κάνουμε με το σοβαρότατο θέμα της διατροφής, ας έχουμε υπ' όψιν μας ότι η τροφή, όπως και το νερό, η ενέργεια, οι δρόμοι που οδηγούν στις πηγές τους, και μερικά άλλα ακόμη, αποτελούν δημόσια αγαθά. Οποιος τα ελέγχει, ελέγχει και την ύπαρξή μας».

Δεν βρίσκω πάντως άλλον καλύτερο τρόπο για να κλείσω αυτή τη συνάντηση με τον κ. Γιάννη Μανέτα από το να παραθέσω μια φράση από το τελευταίο κεφάλαιο του νέου βιβλίου του, «Περί φυτών αφηγήματα». Με τίτλο «Τω αγνώστω φυτώ», έχει γράψει ένα κομμάτι που πιστεύω πως θα έπρεπε να βρει θέση και στα αναγνωστικά του σχολείου. Παραθέτω μόνο το κεντρικό σύνθημα (αφιερωμένο και στην κυρία Nadine Unger): «(Εσείς) ευχαριστήσατε ένα φυτό σήμερα;».

Θαυμαστά τεχνάσματα

Πόσα ξέρουν και μπορούν!

Μέσα στα βιβλία του κ. Γιάννη Μανέτα («Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών» και «Περί φυτών αφηγήματα» στις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) ο συγγραφέας φέρνει τον αναγνώστη απέναντι σε κάποια ερωτήματα που μπορεί και να μην τα είχε σκεφθεί ως τότε αλλά μόλις συναντηθεί με αυτά αισθάνεται πως αν δεν πάρει την απάντηση θα τυραννιέται μόνιμα. Δίνουμε κάποια από αυτά μαζί με τις απαντήσεις.

Γιατί το κυρίως χρώμα το σχετικό με τη φωτοσύνθεση είναι το πράσινο;

Τα φύλλα είναι πράσινα διότι περιέχουν το φωτοσυλλεκτικό μόριο της χλωροφύλλης. Η χλωροφύλλη είναι πράσινη διότι απορροφά το χρώμα αυτό κάπως λιγότερο (75%-80%) από τα άλλα χρώματα. Και πρόκειται για πλεονέκτημα διότι έτσι ένα μέρος τουλάχιστον από το φως μπορεί να εισδύσει βαθύτερα στο φύλλο, άρα αυτό μπορεί να έχει πάχος και να είναι πιο ανθεκτικό στον άνεμο.

Είναι αλήθεια ότι η δημιουργία κλώνων στα φυτά είναι καθημερινό φαινόμενο στη Φύση;

Ναι. Η Φύση έχει πεισματικά αρνηθεί τη φυσική κλωνοποίηση στα ζώα. Ο,τι όμως αρνήθηκε εκεί το έχει δώσει απλόχερα στα φυτά. Το 40% δημιουργεί κλώνους και μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς την παρουσία και των δύο γονέων.

Πώς διατρυπούν τον πάγο μερικά άνθη;

Χάρη σε έναν βιοχημικό μηχανισμό που ονομάζεται θερμογόνος αναπνοή. Με τη βοήθεια χημικού σήματος όπου εμπλέκεται η ουσία σαλικυλικό οξύ (τα ακετυλιωμένο παράγωγό του είναι η ασπιρίνη) ανεβαίνει η θερμοκρασία του άνθους και όχι μόνο λιώνει τον πάγο αλλά επιτρέπει στο άνθος να διατηρεί έναν έντονο μεταβολισμό που το μετατρέπει και σε ένα ζεστό καταφύγιο για τα ευπρόσδεκτα έντομα.

Πού είναι τα άνθη της συκιάς;

Τα άνθη της δεν φαίνονται αν δεν ανοίξουμε αυτό που πιστεύουμε πως είναι ο καρπός. Το σύκο δηλαδή είναι μια κλειστή ταξιανθία: τα άνθη είναι κλεισμένα μέσα διότι εκεί θα βρεθούν τα έντομα που θα επιτύχουν τη γονιμοποίηση. Εκεί αναπτύσσονται και οι μικροσκοπικοί καρποί.«Φύσις κρύπτεσθαι φιλεί».

Πώς μετρούν τα φυτά τον χρόνο;

Δεν διαθέτουν κάποιο ρολόι, αλλά μετρούν τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας, μετρούν δηλαδή τη «φωτοπερίοδο» και όταν φθάσει η κρίσιμη (=κατάλληλη) διάρκεια της ημέρας τίθενται σε κίνηση διάφορες λειτουργίες, π.χ. άνθιση.

Γιατί πολλά ξενικά φυτά δεν ανθίζουν στην Ελλάδα;

Αν κάποιο φυτό της Βόρειας Ευρώπης χρειάζεται η διάρκεια της ημέρας να είναι 20 ώρες, αυτό δεν θα συμβεί ποτέ στην Ελλάδα και έτσι και το φυτό ποτέ δεν θα ανθίσει.

Τι είναι αυτό που κάνει μερικά δέντρα πρακτικά αθάνατα;

Τα φυτικά κύτταρα ενδεχομένως διαθέτουν έναν ισχυρότερο μηχανισμό προστασίας από τη βλαβερή επίδραση παραγόντων που φθείρουν τα χρωμοσώματα και ιδιαίτερα το ευαίσθητο τελομερές, το άκρο τους.

Παθαίνουν καρκίνο τα φυτά;

Σχετικά σπάνια. Ο έλεγχος των ανεξέλεγκτων κυτταρικών διαιρέσεων είναι πολύ πιο αποτελεσματικός. Και όταν παρουσιαστεί δεν αποβαίνει μοιραίος διότι το προσβεβλημένο όργανο μπορεί να αποκοπεί και διότι οι φυτικοί καρκίνοι δεν υφίστανται μεταστάσεις.

Φθινόπωρο. Το ότι τα φύλλα γερνούν και πέφτουν είναι απλώς μια εκδήλωση παρακμής;

Η γήρανση στα φύλλα δεν είναι μια διαδικασία απλώς εγκατάλειψης αλλά ενεργητική και προγραμματισμένη. Το φύλλο οργανώνει τον θάνατό του μεθοδικά. Από τα 17 ανόργανα στοιχεία που είναι απαραίτητα στα φυτά το άζωτο συχνά βρίσκεται σε ανεπάρκεια, άρα το φύλλο όταν πέσει από το δέντρο πρέπει να περιέχει το λιγότερο δυνατό άζωτο. Γι' αυτό μια ομάδα πρωτεϊνών, οι πρωτεάσες, επιτίθενται στις άλλες, τις «αποσυναρμολογούν» στα αμινοξέα τους και με αυτή τη μορφή φυλάσσουν το άζωτο των φύλλων στον διαχειμάζοντα βλαστό για την επόμενη άνοιξη.

Γιατί κοκκινίζουν ή κιτρινίζουν όσα φύλλα είναι να πέσουν;

Τα φύλλα κιτρινίζουν εξαιτίας της αποσύνθεσης της χλωροφύλλης. Κάποια γονίδια αφυπνίζονται και μεταξύ άλλων υποβοηθούν την ταχεία αποικοδόμηση της χλωροφύλλης. Ενώ τα κύτταρα φαίνεται να καταρρέουν, το DNA πρέπει να μείνει αλώβητο, και αυτό περιλαμβάνει σε μερικές περιπτώσεις την αφύπνιση γονιδίων για την παραγωγή χρωστικών που θα βάψουν τα φύλλα κόκκινα. Βρέθηκε ότι μελίγκρες επισκέπτονται και εγκαθίστανται περισσότερο στα δέντρα που έχουν κίτρινα φύλλα παρά σε εκείνα με κόκκινα.

8-11-2015
Γαλδαδάς Αλκης 

http://www.tovima.gr/science/article/?aid=752044

               ΣΧΕΤΙΚΑ            

ΒΙΒΛΙΟ:''Περί Φυτών Αφηγήματα. Μικρές ιστορίες για φυτά που άλλαξαν τον κόσμο μας''