Η αποτυχία της Άγκυρας - Πώς η Τουρκία έχασε την Αραβική Άνοιξη


Υποστηρικτές του καθαιρεθέντος ισλαμιστή Αιγύπτιου προέδρου Μοχάμεντ Μόρσι και της Μουσουλμανικής Αδελφότητας, ανεμίζουν τουρκικές και αιγυπτιακές σημαίες κατά την διάρκεια συγκέντρωσης διαμαρτυρίας κατά της βίας στην Αίγυπτο, στην Κωνσταντινούπολη, στις 17 Αυγούστου 2013. MURAD SEZER / REUTERS


Jonathan Schanzer και Merve Tahiroglu

27/01/2016


Όταν οι αντικυβερνητικές διαδηλώσεις εξαπλώθηκαν [1] από την Τυνησία [2] στην Αίγυπτο [3], την Λιβύη [4], και την Συρία [5] πριν από πέντε χρόνια, οι αισιόδοξοι δήλωναν ότι η Μέση Ανατολή ήταν στο χείλος ενός δραματικού δημοκρατικού μετασχηματισμού. Μεταξύ των πιο αισιόδοξων ήταν οι ηγέτες της Τουρκίας [6], οι οποίοι είδαν την αναστάτωση ως μια ευκαιρία για να υλοποιήσουν το νεο-οθωμανικό όνειρο της τοποθέτησης της Τουρκίας, μιας μουσουλμανικής δημοκρατίας με στενούς δεσμούς τόσο με την Δύση όσο και με Αραβικά έθνη, ως περιφερειακό ηγέτη. Πέντε χρόνια αργότερα, η αισιοδοξία για την Αραβική Άνοιξη έχει καταρρεύσει, και μαζί με αυτήν οι τουρκικές επιδιώξεις. Η Λιβύη και η Συρία έχουν εμπλακεί σε εμφύλιους πολέμους, η Αίγυπτος γίνεται όλο και περισσότερο αυταρχική, και η Τυνησία -αναμφισβήτητα η μοναδική ιστορία επιτυχίας μεταξύ τους- αποτελεί μαγνήτη [7] για το Ισλαμικό Κράτος (ISIS) [8]. Η Τουρκία, εν τω μεταξύ, έχει βιώσει την δική της ταχεία αναστροφή της τύχης. Αντί να προβάλλει επιρροή, η Άγκυρα είναι πιο απομονωμένη από ποτέ.

Χρόνια πριν ξεσπάσει η Αραβική Άνοιξη, το 2002, το ισλαμικών καταβολών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης της Τουρκίας (ΑΚΡ) επιχείρησε να καθιερώσει καλύτερους δεσμούς με την Μέση Ανατολή. Η Άγκυρα υιοθέτησε αυτό που αποκάλεσε πολιτική «μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες» [9], η οποία περιλάμβανε νέες διπλωματικές και οικονομικές πρωτοβουλίες με όλους τους γείτονές της, συμπεριλαμβανομένων των χωρών όπου η Τουρκία είχε αντιμετωπίσει προβλήματα στο παρελθόν, όπως το Ιράν [10] και η Συρία, και ακόμη συνέστησε στενότερους δεσμούς με χώρες της Αφρικής, όπως η Σομαλία [11]. Αλλά ο πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο ιδρυτής του ΑΚΡ, και ο Αχμέτ Νταβούτογλου, ο υπουργός Εξωτερικών (και νυν πρωθυπουργός), είχαν περισσότερα στο μυαλό τους από την διευθέτηση παλιών λογαριασμών και την προώθηση του εμπορίου. Αντίθετα, φιλοδοξούσαν να αναβιώσουν την περιφερειακή υπεροχή της άλλοτε πανίσχυρης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προσπαθώντας να γίνουν οι ηγέτες ενός παν-ισλαμικού κινήματος στην Μέση Ανατολή -όπως ακριβώς και οι Οθωμανοί χαλίφηδες έκαναν μέχρι τον 20ο αιώνα. 

Η Αραβική Άνοιξη, όπως την είδαν, παρείχε μια χρυσή ευκαιρία για να πραγματοποιήσουν το όνειρό τους. Ήδη από τον Σεπτέμβριο του 2011, ο Ερντογάν περιόδευσε στην Λιβύη και την Αίγυπτο, θέτοντας προκλητικά [12] την κυβέρνηση του ΑΚΡ ως μοντέλο για όλες τις σε μετάβαση χώρες του αραβικού κόσμου, και τον εαυτό του ως ηγέτης αυτού του κινήματος. Ο Ερντογάν έκανε έκκληση [13] για δημοκρατία και τόνισε την συμβατότητα του Ισλάμ με την κοσμική διακυβέρνηση. Με την αισιοδοξία να μεγαλώνει καθώς οι δικτάτορες ανατρέποντο ο ένας μετά τον άλλον, ο Ερντογάν έγινε ένα είδος ροκ σταρ [14] για όσους αναζητούσαν μια ομαλή προσγείωση για την Αραβική Άνοιξη.

Από την πλευρά της, η Δύση όχι μόνο αποδέχτηκε την επιδίωξη του Ερντογάν για περιφερειακή ηγεσία, αλλά και φάνηκε να την ενθαρρύνει. Μια αυξανόμενη ομάδα Δυτικών μέσων ενημέρωσης [15] και μελετητών [16] επεσήμαναν την Τουρκία ως το πρότυπο της προσανατολισμένης προς την Δύση μουσουλμανικής δημοκρατίας για την περιοχή, και το ΑΚΡ ως ένα Ισλαμικών καταβολών αλλά και μεταρρυθμιστικό και κοσμικό κόμμα. Με την πολιτική του στην Μέση Ανατολή να αντισταθμίζεται με την στροφή προς την Ασία και την απόσυρση από συγκρούσεις με βίαιες ισλαμιστικές ομάδες, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα ήταν περισσότερο από ευτυχής να έχει έναν εταίρο όπως ο Ερντογάν, στον οποίο ανέθεσε ουσιαστικά να διαχειριστεί τον μετασχηματισμό της περιοχής. Οι δύο ηγέτες μιλούσαν τακτικά από το τηλέφωνο, και όλα φαίνονταν να πηγαίνουν σύμφωνα με το σχέδιο.
Διαδηλωτής ανεμίζει την τουρκική σημαία σε διαδήλωση εναντίον του Τούρκου πρωθυπουργού Ερντογάν και του κυβερνώντος ΑΚΡ στην Άγκυρα, στις 2 Ιουνίου 2013. UMIT BEKTAS / REUTERS

ΠΑΡΑΠΛΑΝΗΤΙΚΗ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ

Η στρατηγική του Ερντογάν δεν ήταν όπως διαφημιζόταν. Μακράν της προάσπισης του πλουραλισμού και της προστασίας των ατομικών ελευθεριών στην περιοχή, ο Ερντογάν επέλεξε να προασπίσει το σοβινιστικό ύφος του πολιτικού Ισλάμ που σχετίζεται κατά κύριο λόγο με την Μουσουλμανική Αδελφότητα [17]. Με τις ρίζες του να έχουν σχέση με το κίνημα, ήταν μια φυσική εξέλιξη για το ΑΚΡ. Πράγματι, ο Ερντογάν είχε ήδη χτίσει στενότερους δεσμούς με πολλά από τα περιφερειακά κινήματα της Μουσουλμανικής Αδελφότητας κατά την διάρκεια των ετών, με το καλύτερο παράδειγμα να είναι ίσως η στενή και προσωπική σχέση του [18] με την ηγεσία της παλαιστινιακής τρομοκρατικής οργάνωσης Χαμάς, που είναι η ίδια κομμάτι της Αδελφότητας. Η Άγκυρα συνεργάστηκε επίσης με το Κατάρ, έναν από μακρού χρόνου χορηγό των κινημάτων της Αδελφότητας σε όλη την περιφέρεια που θεωρείται [19] από πολλούς γείτονές του στον Αραβικό Κόλπο ως επικίνδυνα προκλητικό από αυτή την άποψη.


Κούρδοι διαδηλωτές πραγματοποίησαν συγκέντρωση έξω από την Καγκελαρία στο Βερολίνο, στις 22 Ιανουαρίου 2016, καθώς η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ και ο Τούρκος πρωθυπουργός Αχμέτ Νταβούτογλου ακούν τους εθνικούς ύμνους. HANNIBAL HANSCHKE / REUTERS

Η στήριξη του ΑΚΡ στην Αδελφότητα ήταν ξεκάθαρη στην Τυνησία και την Λιβύη, αλλά ήταν αναμφισβήτητα πιο εμφανής στην Αίγυπτο. Ο Ερντογάν απολάμβανε [20] μεγάλη δημοτικότητα μεταξύ των Αιγυπτίων Ikwan («Αδελφών») αμέσως μετά την επανάσταση, αν μη τι άλλο για την σταθερή υποστήριξή του [13] προς τους Παλαιστινίους και την εξωστρεφή εχθρότητά του απέναντι στο Ισραήλ. Με την Αδελφότητα έτοιμη να κληρονομήσει τον μανδύα της εξουσίας [21] στην Αίγυπτο, η Άγκυρα δεσμεύτηκε γρήγορα [22] να βοηθήσει στην ενίσχυση της οικονομίας της Αιγύπτου μέσω επενδύσεων, ενισχύσεων και εμπορίου. Όταν ο συνδεδεμένος με την Αδελφότητα Μοχάμεντ Μόρσι έγινε πρόεδρος, ο Νταβούτογλου σταθεροποίησε την οικονομική υποστήριξη της Τουρκίας, υποσχόμενος [23] περίπου 2 δισεκατομμύρια δολάρια σε ενισχύσεις προς τη νέα κυβέρνηση στο Κάιρο, τον Σεπτέμβριο του 2012. Ένα μήνα αργότερα, ο Morsi είχε ήδη γίνει επίτιμος προσκεκλημένος στο ετήσιο συνέδριο του ΑΚΡ στην Άγκυρα. Ο Ερντογάν συναντήθηκε με τον Morsi αρκετές φορές καθ’ όλη την ενός έτους θητεία του στο αξίωμα, συμβουλεύοντας τον αρχηγό της Αδελφότητας για ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, από την διακυβέρνηση μέχρι την οικονομία.

Η βοήθεια της Άγκυρας στην Μουσουλμανική Αδελφότητα στην Συρία ήταν πιο συγκεκαλυμμένη από ό, τι στην Αίγυπτο, αλλά όχι λιγότερο σημαντική. Το συριακό καθεστώς Μπάαθ είχε απαγορεύσει [24] τις δραστηριότητες της Μουσουλμανικής Αδελφότητας την δεκαετία του 1960 και εξόρισε [25] την ομάδα το 1982. Ακόμη και πριν ξεσπάσει η εξέγερση κατά του προέδρου Μπασάρ αλ Άσαντ το 2011, το ΑΚΡ πίεσε για την συμφιλίωση της Δαμασκού με την Αδελφότητα. Αλλά η πραγματική υποστήριξή του προς την οργάνωση ήρθε αφότου ξεκίνησε η επανάσταση. Αν και η Αδελφότητα ήταν σε μεγάλο βαθμό άσχετη με την συριακή επανάσταση στα πρώτα της στάδια, η Άγκυρα προώθησε την οργάνωση στα κορυφαία κλιμάκια σχεδόν όλων των ομάδων της αντιπολίτευσης [24] που οργανώθηκαν στην Τουρκία, συμπεριλαμβανομένου [26] του Ελεύθερου Συριακού Στρατού.

ΦΤΩΧΕΣ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ

Όπως είναι τώρα σαφές, όμως, τα στοιχήματα της Τουρκίας απέτυχαν να αποδώσουν. Ο Morsi αντιμετώπισε μαζικές διαδηλώσεις στην Αίγυπτο και, εντός ενός έτους από την εκλογή του, ανατράπηκε από τις κοσμικές στρατιωτικές δυνάμεις τον Ιούλιο του 2013. Η Άγκυρα και το Κάιρο δεν έχουν διπλωματικές σχέσεις έκτοτε. Οι Τυνήσιοι αντικατέστησαν δημοκρατικά την υπό ισλαμιστική ηγεσία κυβέρνησή τους το επόμενο έτος. Η Συρία και η Λιβύη εξακολουθούν να είναι μπλεγμένες σε αιματηρούς εμφύλιους πολέμους, και η συμβολή της Τουρκίας στις ισλαμικές ομάδες σε αυτές τις συγκρούσεις έχει προκαλέσει την οργή των Δυτικών χωρών και μερικών από τα σουνιτικά κράτη του Αραβικού Κόλπου που επιδιώκουν να αποδυναμώσουν την Αδελφότητα και να ενισχύσουν την δύναμη των μοναρχιών.

Η Άγκυρα δεν είναι αποκλειστικά υπεύθυνη για την αποτυχία της Αραβικής Άνοιξης. Πράγματι, οι αυταρχικές δυνάμεις που φοβούνται την άνοδο της Αδελφότητας έπαιξαν τεράστιο ρόλο σε αυτό. Αλλά η πλήρης υποστήριξη της Τουρκίας προς την Αδελφότητα, σε αντίθεση με μια δέσμευση υπέρ του πλουραλισμού, του κράτους δικαίου και άλλων δημοκρατικών αξιών, βοήθησε να τροφοδοτηθεί η αγωνία που οδήγησε στις αντεπαναστάσεις. Η υπόσχεση για μια μετριοπαθή ισλαμική διακυβέρνηση στην Μέση Ανατολή φαίνεται τώρα σαν ένα παρατραβηγμένο όνειρο. Και οι ηγεμονικές φιλοδοξίες της Άγκυρας έχουν αποτύχει μαζί με αυτό. Η Τουρκία έχει πλέον απομονωθεί σε μια γειτονιά γεμάτη με αυταρχικά καθεστώτα που την βλέπουν σαν εχθρό, και εμφυλίους πολέμους για τους οποίους η Τουρκία θεωρείται ότι άναψε τις φλόγες.


Εκτοπισμένα παιδιά, που ξέφυγαν με τις οικογένειές τους από την βία του Ισλαμικού Κράτους στην ελεγχόμενη από αυτό περιοχή al-Bab, περιμένουν καθώς έχουν κολλήσει στο συριακό χωριό Akda για να περάσουν στην Τουρκία, στις 23 Ιανουαρίου 2016. ABDALRHMAN ISMAIL / REUTERS

Με τις νεο-οθωμανικές προσδοκίες της να έχουν διαψευσθεί και με ελάχιστες ευκαιρίες για περιφερειακά κέρδη, η Άγκυρα εξακολουθεί να υποστηρίζει διάφορες κινήσεις της Αδελφότητας σε όλη την Μέση Ανατολή, ακόμη και μετά την πτώση της [Αδελφότητας] σε δυσμένεια. Η Τουρκία πιστεύεται ευρέως ότι εξακολουθεί να παρέχει συγκεκαλυμμένη υποστήριξη προς ισλαμιστές μαχητές στην Συρία [27] και την Λιβύη [28] και πολλοί Αιγύπτιοι φυγάδες της Αδελφότητας δραπέτευσαν [29] στην Τουρκία μετά το πραξικόπημα [στην χώρα τους]. Οι ηγέτες της Μουσουλμανικής Αδελφότητας από όλο τον κόσμο έχουν πραγματοποιήσει πολλές διασκέψεις στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα. Η Χαμάς εξακολουθεί να διατηρεί ένα αρχηγείο [30] στην Τουρκία, επίσης. Πράγματι, η Τουρκία έχει αναδειχθεί σε ασφαλές καταφύγιο για την Αδελφότητα και τις συνδεδεμένες με αυτήν ομάδες, και η συμμαχία της με τον συνάδελφο προστάτη της Αδελφότητας, το Κατάρ, εξακολουθεί να είναι ισχυρή. Οι δύο χώρες πρόσφατα [31] συμφώνησαν για κατάργηση της βίζας για τα ανάμεσα στις δύο χώρες ταξίδια των πολιτών τους και διεξήγαγαν την πρώτη κοινή στρατιωτική άσκησή τους. Η Τουρκία πηγαίνει τώρα αυτήν την φιλία ένα βήμα παραπέρα σχεδιάζοντας [32] μια στρατιωτική βάση στο Κατάρ –την πρώτη της στην Μέση Ανατολή.

Το όνειρό μιας ανοδικής Αδελφότητας μπορεί να τελείωσε (αν δεν έχει ξεχαστεί) αλλά η Άγκυρα έχει υιοθετήσει άλλες πολιτικές που αποδεικνύουν ότι το ΑΚΡ διατηρεί την όρεξή του για ρίσκο. Τον Νοέμβριο του 2015, η Τουρκία κατέρριψε ένα ρωσικό μαχητικό τζετ προκαλώντας έτσι μια διπλωματική κρίση με την Μόσχα. Τον επόμενο μήνα, η Άγκυρα έστειλε στρατεύματα στο βόρειο Ιράκ, δήθεν για να βοηθήσει τους Κούρδους και τους Σουνίτες Ιρακινούς στον αγώνα τους κατά του ISIS, προς μεγάλη οργή της κυβέρνησης της Βαγδάτης. Οι σχέσεις της Τουρκίας με το Ιράν είναι επίσης τεταμένες, αφού οι δύο πλευρές υποστηρίζουν τα αντίπαλα στρατόπεδα στην Συρία και κατηγορούν ο ένας τον άλλο ότι τροφοδοτεί το σεχταρισμό στην περιοχή. Προς απογοήτευση της Τεχεράνης, η Τουρκία εντάχθηκε στην υπό Σαουδική ηγεσία αντι-Χούτι συμμαχία στην Υεμένη, έστω και αν η συμμετοχή της είναι κατ’ όνομα. Εν τω μεταξύ, παρά το γεγονός ότι η Τουρκία αποτελεί επίσημα μέρος της υπό αμερικανική ηγεσία συμμαχίας για την καταπολέμηση του ISIS, οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες ευρωπαϊκές χώρες συνεχίζουν [33] να επικρίνουν την Άγκυρα ότι δεν κάνει αρκετά για να περιορίσει την ροή εξτρεμιστών μαχητών δια μέσω των συνόρων της με την Συρία.

Ό,τι και αν φέρουν οι νέες πολιτικές της Τουρκίας, η κληρονομιά του Ερντογάν στην Αραβική Άνοιξη είναι γραμμένη. Ισχυρίστηκε ότι προάσπιζε μια σύνθεση του ισλαμισμού και του πλουραλισμού, αλλά προώθησε μια εντελώς άλλη εκδοχή του ισλαμισμού. Αυτό ήταν εμφανές ανάμεσα στους κλάδους της Αδελφότητας που επιδίωξε να ενδυναμώσει, αλλά και εγχωρίως, όπου οι πολιτικές ελευθερίες και η δημοκρατία έχουν υποφέρει. Για όλα αυτά, έχει κάνει ίσως ανυπέρβλητη ζημιά στις ιδέες που κάποτε ευαγγελιζόταν.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά:
Σύνδεσμοι:

[7] https://www.washingtonpost.com/world/national-security/tunisia-after-ign...
[8] https://www.foreignaffairs.com/tags/isis
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2014-09-01/new-davutoglu
[10] https://www.foreignaffairs.com/regions/iran
[11] https://www.foreignaffairs.com/regions/somalia
[12] http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2011/0916/Erdogan-pitches-Tur...
[13] http://www.reuters.com/article/us-egypt-turkey-idUSTRE78C6DW20110914
[14] http://content.time.com/time/world/article/0,8599,2093090,00.html
[15] http://www.usnews.com/opinion/blogs/world-report/2013/04/17/secular-turk...
[16] http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/20953/fellows_view.html
[17] https://www.foreignaffairs.com/articles/north-africa/2011-09-01/unbreaka...
[18] http://www.haaretz.com/israel-news/hamas-gaza-leader-names-grandson-afte...
[19] http://www.ibtimes.com/qatar-buckles-under-pressure-saudi-arabia-uae-exp...
[20] http://www.hurriyetdailynews.com/default.aspx?pageid=438&n=speech-praise...
[21] https://www.foreignaffairs.com/articles/egypt/2015-05-20/egypts-muslim-b...
[22] http://www.nytimes.com/2011/09/19/world/middleeast/turkey-predicts-partn...
[23] http://www.haaretz.com/middle-east-news/turkey-and-egypt-denounce-syria-...
[24] http://carnegieendowment.org/syriaincrisis/?fa=48370
[25] http://www.foreignpolicy.com/articles/2011/08/05/massacre_city
[26] http://bipartisanpolicy.org/wp-content/uploads/sites/default/files/BPC%2...
[27] http://warontherocks.com/2015/08/the-trouble-with-turkeys-favorite-syria...
[28] http://nationalinterest.org/feature/turkeys-secret-proxy-war-libya-12430
[29] http://english.alarabiya.net/en/perspective/alarabiya-studies/2013/10/14...
[30] http://www.jpost.com/Israel-News/Politics-And-Diplomacy/Hamas-activity-i...
[31] http://www.dailysabah.com/diplomacy/2015/12/02/turkey-qatar-agree-to-vis...
[32] http://gulfnews.com/news/mena/turkey/turkey-to-establish-military-base-i...
[33] http://www.hurriyetdailynews.com/Default.aspx?pageID=238&nID=94149&NewsC...

ΠΗΓΗ

27-1-2016