Η Μικρασιατική Καταστροφή με τα μάτια ενός Αμερικανού.

Lou Ureneck

''The Great Fire - 

One American’s Mission to Rescue Victims 

of the 20th Century’s First Genocide''

Εκδόσεις Ecco, 2015, 

σελ. 490, τιμή (hardcover) 29 δολάρια

 

Τουρκικά στρατεύματα μπαίνουν στην πόλη της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922

Βούλιαξε η μεγάλη βάρκα 1922

Η Σμύρνη τυλιγμένη στις φλόγες

Περιμένοντας το καράβι για την Ελλάδα

Χιλιάδες κόσμου στο λιμάνι της Σμύρνης ανάμεσα στη φωτιά και στη θάλασσα

Μητέρα με το μωρό της στο πλοίο της προσφυγιάς

Τηλεγράφημα στο αμερικανικό προξενείο της Σμύρνης από την Κωνσταντινούπολη το οποίο συστήνει «αυστηρή ουδετερότητα»

Η Μικρασιατική Καταστροφή με τα μάτια ενός Αμερικανού.

Η ιστορία του Εϊσα Τζένινγκς, του μεθοδιστή πάστορα που έσωσε εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους στο λιμάνι της Σμύρνης

13 Σεπτεμβρίου 1922. Η αρμένικη συνοικία της Σμύρνης πυρπολείται (ένας τρόπος πιθανότατα να εξαφανιστούν και τα πτώματα που κείτονταν στα σοκάκια) και η φωτιά επεκτείνεται σταδιακά σε ολόκληρη την πόλη. Η προκυμαία της Σμύρνης μετατρέπεται σύντομα σε μια μακρόστενη λωρίδα πανικού και μαρτυρίου για αβοήθητους ανθρώπους: μπροστά τους η θάλασσα (τα πληρώματα των θωρηκτών των Μεγάλων Δυνάμεων είχαν λάβει σαφείς εντολές να μην εμπλακούν) και πίσω τους, με την κατάρρευση του ελληνικού στρατιωτικού μετώπου στη Μικρά Ασία, μια σφαγή εν εξελίξει.

Μέσα από τους καπνούς της λεηλασίας και τα ουρλιαχτά των βιαιοπραγιών, με την απόγνωση και την απελπισία να κυριαρχούν στην ιωνική γη, αναδύεται η ηρωική μορφή του Αμερικανού Εϊσα Κεντ Τζένινγκς (Asa K. Jennings) που είχε αποφασίσει να μην εγκαταλείψει τους συνανθρώπους του. Μέσα στις επόμενες επτά ημέρες θα έγραφε ιστορία (ασχέτως αν αυτή η ιστορία δεν είναι και τόσο γνωστή). Ο μεθοδιστής πάστορας από τη Νέα Υόρκη (καμπούρης και εν γένει φιλάσθενος από τη νεότητά του) είχε φθάσει στη Σμύρνη με την οικογένειά του, περίπου έναν μήνα πριν, για να υπηρετήσει στην τοπική Χριστιανική Αδελφότητα Νέων (YMCA).

Διάσωση 300.000 ανθρώπων

Η εκτεταμένη βία με την οποία ήλθε αντιμέτωπος ήταν πρωτοφανής. Ο ίδιος ανέλαβε τότε ζωτικής σημασίας πρωτοβουλίες: μετέτρεψε πολλά κτίρια (που είχαν εγκαταλείψει οι εύποροι ιδιοκτήτες τους όταν πλησίαζαν οι Τούρκοι) σε αυτοσχέδια κέντρα βοήθειας για τις ανήμπορες γυναίκες - πολλές από αυτές εγκυμονούσες, άλλες βιασμένες, άλλες σοβαρά τραυματισμένες - και συμμάζεψε αρκετά ορφανά που είχαν δει τους γονείς τους να δολοφονούνται. Ο Εϊσα Κ. Τζένινγκς χρησιμοποιώντας «μια δωροδοκία, ένα ψέμα και μια κενή απειλή», και αφού συναντήθηκε με τον ίδιο τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος έθεσε προϋποθέσεις και όρισε προθεσμίες, κατάφερε να ηγηθεί μιας εντυπωσιακής επιχείρησης διάσωσης τουλάχιστον 250.000 - 300.000 προσφύγων από θαλάσσης, από τη φλεγόμενη Σμύρνη προς τα νησιά του Αιγαίου, τον Πειραιά και τη Θεσσαλονίκη.

Οταν ολοκλήρωσε το απίθανο έργο του, το Ορθόδοξο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης αναγνώρισε στο πρόσωπό του τη σωτηρία ενός εκατομμυρίου ανθρώπινων ψυχών ενώ το ελληνικό κράτος τού απένειμε (εγκαίρως) τις ύψιστες τιμές για την προσφορά του στη χώρα. Πρόσφατα δε, στα μέσα Φεβρουαρίου, έγιναν τα αποκαλυπτήρια μιας αναθηματικής πλάκας προς τιμήν του Εϊσα Κ. Τζένινγκς στην πόλη του Βόλου, έπειτα από απόφαση της εκεί δημοτικής αρχής, όπου παρέστη και ο εγγονός του. Τη δράση αυτού του ξεχωριστού ατόμου αποφάσισε να αναδείξει ένας συμπατριώτης του, ο Αμερικανός Λου Γιουρένεκ, καθηγητής Δημοσιογραφίας στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης και συγγραφέας. Το (τρίτο) καλογραμμένο βιβλίο του υπό τον τίτλο «Η Μεγάλη Πυρκαγιά - Η αποστολή ενός Αμερικανού που διέσωσε θύματα της πρώτης γενοκτονίας του 20ού αιώνα» είναι μια αφήγηση καθηλωτική.

Ο εγγονός του Εϊσα Τζένινγκς στα αποκαλυπτήρια αναθηματικής πλάκας στον Βόλο

 Lou Ureneck

Τα κίνητρα του Τζένινγκς

«Η ιδέα προέκυψε πριν από 20 και πλέον χρόνια, όταν διάβαζα το βιβλίο της Μάρτζορι Χουσεπιάν Ντόμπκιν για τη Μικρασιατική Καταστροφή ("Σμύρνη 1922"). Εκεί ο Τζένινγκς έκανε μια μικρή εμφάνιση. Θέλησα να μάθω περισσότερα γι' αυτόν - ποιος ήταν, πώς κατάφερε να σώσει τόσους ανθρώπους και τι απέγινε. Τα ερωτήματα με έσπρωξαν σε μια έρευνα που με οδήγησε σε εκπληκτικά ευρήματα. Ξεκίνησα να αφηγηθώ την προσωπική του ιστορία του αλλά στην πορεία είδα ότι αυτή επεκτεινόταν προς πολλές διαφορετικές κατευθύνσεις. Συνειδητοποίησα, ουσιαστικά, ότι η ιστορία της Σμύρνης απαιτούσε έναν πολύ μεγαλύτερο καμβά. Ασχολούμαι με 20 σημαντικές και συναρπαστικές προσωπικότητες σε αυτό το βιβλίο. Η ιστορία της κοσμοπολίτικης Σμύρνης είναι ένα πλούσιο και σύνθετο ψηφιδωτό ανθρώπων και γεγονότων. Ομως στην καρδιά του εγχειρήματός μου ήταν η προσπάθεια να κατανοήσω τον χαρακτήρα και το κίνητρο του Τζένινγκς».

Οπως λέει και μια αρμένικη παροιμία, «μέσα στην καρδιά κάθε ανθρώπου κοιμάται ένα λιοντάρι». Υπάρχουν, ωστόσο, και λιοντάρια αναίσθητα (σκεφτείτε λίγο την απάθεια και τα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων). Το λιοντάρι όμως στην καρδιά του Τζένινγκς φαίνεται ότι το ξύπνησε η ίδια η Ιστορία. «Εμεινα κατάπληκτος από την ομορφιά και τον πλούτο της παλαιάς Σμύρνης. Εμεινα εμβρόντητος από την έκταση και το βάθος των βασάνων εκείνων των ανθρώπων που παγιδεύτηκαν εκεί πριν και μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά. Σοκαρίστηκα δε από την αμερικανική διάσταση αυτής της ιστορίας, η οποία είναι ενσωματωμένη στη μεγαλύτερη ιστορία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Οπως συμβαίνει με ένα νόμισμα, η αμερικανική ιστορία της Σμύρνης έχει δύο όψεις, η μία ήταν ντροπιαστική και η άλλη εμψυχωτική, που προκαλεί τον θαυμασμό και την περηφάνια» είπε ο Λου Γιουρένεκ προς «Το Βήμα», για τον οποίο η έρευνα εξελίχθηκε σε μια προσωπική περιπέτεια.

Ανασύσταση των γεγονότων

«Ταξίδεψα στην Τουρκία πέντε φορές. Περπάτησα στη σύγχρονη προκυμαία της Σμύρνης, κρατώντας παλαιούς χάρτες ώστε να εντοπίσω ακόμη και τα τελευταία εναπομείναντα ίχνη του φοβερού παρελθόντος. Διέσχισα τα πεδία των μαχών, όπου ο ελληνικός και ο τουρκικός στρατός συγκρούστηκαν με τρόπο τόσο σκληρό που ξεπερνά τη φαντασία. Σκαρφάλωσα ψηλά στην περιοχή του Κοτσάτεπε και κατόπτευσα από το ίδιο σημείο όπου ο Κεμάλ διέταξε την επίθεση εναντίον των Ελλήνων στο Αφιόν Καραχισάρ. Πήγα στο νησί της Λέσβου ώστε να δω από κοντά το λιμάνι της Μυτιλήνης το χάραμα, όπως ακριβώς το είχε δει ο Τζένινγκς όταν έφτασε εκεί με την πρώτη καραβιά προσφύγων. Με τη βοήθεια ενός τούρκου συναδέλφου και φίλου, βρήκα το ορεινό χωριό όπου η Θεοδώρα Γράβου - που παίζει έναν σημαίνοντα ρόλο στο βιβλίο - είχε ζήσει με την οικογένειά της, προτού οι οικείοι της σφαγιαστούν. Τα έκανα όλα αυτά ώστε να καταφέρω να ανασυστήσω με σχολαστική ακρίβεια τα γεγονότα του Σεπτεμβρίου του 1922, μέσα από τα μάτια των ανθρώπων που βίωσαν την κατάληψη και την καταστροφή της πόλης. Ηθελα να μυρίσω την ίδια θάλασσα, να νιώσω τον ίδιο άνεμο, να ανέβω στα ίδια βουνά και να σεργιανίσω τα ίδια στενοσόκακα. Αλλά, βασικώς, στηρίχθηκα σε γραπτές πηγές, έγγραφα προερχόμενα από αρχεία, ιδιωτικές συλλογές και μουσεία πέντε διαφορετικών χωρών - πρωτίστως δε των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Η καλύτερη και πιο ολοκληρωμένη συλλογή βρίσκεται στα Εθνικά Αρχεία των ΗΠΑ. Ολα τα αναλυτικά ημερολόγια των πλοίων είναι αποθηκευμένα εκεί, όπως και πολλά διπλωματικά τηλεγραφήματα, μεταξύ Σμύρνης, Κωνσταντινούπολης, Λονδίνου και Παρισιού».

Περιπλανώμενος πάστορας

Ποιο ήταν όμως το υπόβαθρο του ανθρώπου που πρωταγωνιστεί στο βιβλίο του; Γιατί έκανε ό,τι έκανε; Τι ήταν αυτό που τον κινητοποίησε; «Ο Τζένινγκς ήταν ένα άτομο με δυναμικό χαρακτήρα. Τον οποίο διαμόρφωσε, επιπροσθέτως, μέσα σε ένα πολύ ισχυρό θρησκευτικό κίνημα στις Ηνωμένες Πολιτείες εκείνη την εποχή: έναν προτεσταντισμό που συνοδευόταν από ένα έντονο αίσθημα για την κοινωνική συνείδηση. Μεγάλωσε σε μια θρησκευόμενη οικογένεια και ο ίδιος ήταν βαθύτατα πνευματικός άνθρωπος. Υπήρξε ένας περιπλανώμενος πάστορας της μεθοδιστικής παράδοσης και από πολύ νωρίς άρχισε να τρέφει την επιθυμία να κάνει κάτι χρήσιμο και ουσιαστικό με τη ζωή του. Η Σμύρνη τού έδωσε την ευκαιρία. Η ειρωνεία είναι ότι ενώ η φιλοδοξία του ήταν μεγάλη, το σώμα του ήταν μικροσκοπικό επειδή ήταν πολύ ασθενικό, εξαιτίας της φυματίωσης που τον ταλαιπώρησε όταν ήταν ακόμη νεαρός. Αξίζει να σημειωθεί ότι υπέμεινε φρικτούς πόνους καθ' όλη τη διάρκεια της επιχείρησης διάσωσης που συντόνισε.

Τον Εϊσα Κ. Τζένινγκς μπορούμε να τον καταλάβουμε, σύμφωνα με τον συγγραφέα, μόνο μέσα στο πλαίσιο της πίστης του. «Ο ίδιος προσευχόταν σε καθημερινή βάση και συχνά ζητούσε τη βοήθεια του Θεού. Την ημέρα ακριβώς που ξεκίνησε η επιχείρηση διάσωσης, ο Τζένινγκς είπε ότι ένιωσε το χέρι του Θεού να ακουμπά τον ώμο του. Τα κίνητρά του ήταν θρησκευτικού και ανθρωπιστικού χαρακτήρα. Ο ίδιος πίστευε ότι έσωζε ανθρώπους. Ασφαλώς και γνώριζε ότι οι άνθρωποι που έσωζε ήταν χριστιανοί, αλλά τους έβλεπε, πρώτα και κύρια, ως ανθρώπινα όντα που υπέφεραν».

Αμερικανικός εξαιρετισμός

Ευρύτερα μιλώντας «η σχέση των Αμερικανών με τη θρησκευτική πίστη είναι ένα περίπλοκο πράγμα και είναι συνυφασμένη με τον λεγόμενο αμερικανικό εξαιρετισμό. Αυτό που λέμε πίστη στον Νέο Κόσμο ήταν επαρκώς αποστασιοποιημένη από το εκκλησιαστικό κατεστημένο. Αυτό που μπορώ να σας πω σίγουρα είναι ότι ο Τζένινγκς ήταν μια απολύτως αντιπροσωπευτική περίπτωση της ιεραποστολικής νοοτροπίας που ώθησε πολλές εκατοντάδες Αμερικανών, ανδρών και γυναικών, να πάνε στη Μικρά Ασία προκειμένου να διαδώσουν τις χριστιανικές αξίες και να απαλύνουν τον ανθρώπινο πόνο».

Ο Χόλσι Πάουελ σε νεαρή ηλικία

Ο Ιωάννης Θεοφανίδης, πλοίαρχος και κυβερνήτης του θωρηκτού «Κιλκίς»

Και οι ήρωες όμως έχουν τους συνεργάτες τους. «Η διάσωση των προσφύγων στη Σμύρνη δεν θα μπορούσε να καταστεί δυνατή, χωρίς την καίρια συμβολή ενός αξιωματικού του αμερικανικού ναυτικού, του Χόλσι Πάουελ (Halsey Powell). Μια συναρπαστική, επίσης, προσωπικότητα, άνθρωπος με ακέραιο χαρακτήρα, είχε αναδειχθεί ήρωας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι ενέργειες του Πάουελ, με τις οποίες ο ίδιος διακινδύνευσε την σταδιοδρομία του, φαίνεται ότι υπαγορεύθηκαν ακριβώς από την αίσθησή του για το στρατιωτικό καθήκον και τη χριστιανική του ανατροφή. Ηταν θαρραλέος και ικανότατος αξιωματικός. Δεν πρέπει, ωστόσο, να ξεχνάμε τον ρόλο που διαδραμάτισε σε τούτη την ιστορία ο αλησμόνητος καπετάνιος Ιωάννης Ε. Θεοφανίδης, πλοίαρχος τότε και κυβερνήτης του θωρηκτού "Κιλκίς", που βοήθησε καθοριστικά τον Τζένινγκς στη Μυτιλήνη. Ηταν ένας από τους βασικούς συντελεστές της διάσωσης».

Ο Λου Γιουρένεκ υπογράμμισε ότι στις Ηνωμένες Πολιτείες ελάχιστοι ξέρουν για τη Σμύρνη και ότι ακόμη λιγότεροι γνωρίζουν τον Εϊσα Κ. Τζένινγκς. «Πιστεύω ότι η ιστορία του ξεχάστηκε γρήγορα επειδή, εν μέρει, το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ ήθελε να ξεχαστεί. Οι ανώτατοι κυβερνητικοί αξιωματούχοι ήθελαν να επαναθεμελιώσουν, να φρεσκάρουν αν θέλετε, τις διπλωματικές σχέσεις με το νεοσύστατο τουρκικό κράτος μετά το 1923, και κάπως έτσι η μνήμη της γενοκτονίας παραμερίστηκε» υπογράμμισε ο ίδιος.

Προέκταση μιας γενοκτονίας

Γενικότερα όμως «η ιστορία αυτής της περιόδου είναι ελάχιστα γνωστή, με εξαίρεση μια ιδεολογική περισσότερο γνώση από πλευράς των Τούρκων (αυτό λέει τουλάχιστον η δική μου εμπειρία), αλλά και στην Ελλάδα, έχω την αίσθηση, ότι τα ιστορικά γεγονότα δεν έχουν αναλυθεί επαρκώς. Αυτό το πεδίο έρευνας είναι μια εργασία που πρέπει να κάνουν άλλοι, πιο ειδικοί από εμένα. Γιατί η Ελλάδα φαίνεται να εναντιώνεται σε μια διεξοδική μελέτη όλων των πτυχών της Μικρασιατικής Καταστροφής και γιατί υπάρχει μια επιφύλαξη ως προς τη διατήρηση των πραγμάτων που θα βοηθούσαν την ιστορική μνήμη; Προσωπικά προσεγγίζω την καταστροφή της Σμύρνης ως την προέκταση μιας γενοκτονίας που διήρκεσε περίπου μια δεκαετία. Ηταν το τελευταίο και πιο αιματηρό επεισόδιο μιας θρησκευτικής σύγκρουσης και εκκαθάρισης που άφησε πίσω της περισσότερους από 3 εκατομμύρια νεκρούς».

Η γενοκτονία αυτή, μας υπενθύμισε ο Λου Γιουρένεκ, είχε γοητεύσει και τον Αδόλφο Χίτλερ ο οποίος, το 1939, λίγο προτού εισβάλει στην Πολωνία, διερωτήθηκε «ποιος θυμάται σήμερα του Αρμένιους;» ενώπιον των στρατηγών του. «Ασφαλέστατα, η γενοκτονία που άρχισε γύρω στα 1912 στη Μικρά Ασία είχε ξεκάθαρο στόχο τους χριστιανικούς πληθυσμούς που την κατοικούσαν. Το σχέδιο ήταν "μια Τουρκία για τους Τούρκους". Αυτό είναι αδιαμφισβήτητο. Υπάρχουν αναλογίες, ομοιότητες και διαφορές, με τις σημερινές δολοφονίες και τις διώξεις χριστιανών που ζουν στη Μέση Ανατολή. Ολα όμως έχουν έναν διαχρονικό παρονομαστή που, σε τελική ανάλυση, δεν είναι τίποτε άλλο από τη μισαλλοδοξία, τη θρησκευτική βία και μια κτηνώδη απανθρωπιά από άνθρωπο σε άνθρωπο».

Η έξαρση του εθνικισμού

Ο Εϊσα Κ. Τζένινγκς ήταν ο άνθρωπος που στάθηκε στο ύψος των περιστάσεων, που εναντιώθηκε εν τοις πράγμασι στην επίσημη πολιτική (και) της δικής του χώρας. «Θεωρώ ότι και οι δύο αυτές προσεγγίσεις μάς είναι χρήσιμες για να καταλάβουμε αυτό που είναι η Ιστορία. Οι δυνάμεις που ενορχήστρωσαν τη χριστιανική γενοκτονία στη Μικρά Ασία και έκαψαν συθέμελα τη Σμύρνη ήταν πολύ ευρύτερες, πολύ μεγαλύτερες από τον Εϊσα Τζένινγκς. Αναφέρομαι στην εκτεταμένη έξαρση του εθνικισμού στα Βαλκάνια και στην Εγγύς Ανατολή (στην κατανόηση του φαινομένου με βοήθησε ο καθηγητής Θάνος Βερέμης), στην παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στη διαπάλη μεταξύ των Μεγάλων Δυνάμεων στην Ευρώπη. Γιγαντιαίες δυνάμεις, κοντολογίς. Πρέπει να πω, επίσης, ότι είμαι υπόχρεος στο προσωπικό του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών στην Αθήνα, διότι μου παρείχαν πρόσβαση σε συνεντεύξεις με επιζώντες της Μικρασιατικής Καταστροφής. Αλλά, για να επιστρέψω στον πρωταγωνιστή μου, η ιστορία του Εϊσα Τζένινγκς αποδεικνύει ότι πάντοτε υπάρχει χώρος για την ατομική παρέμβαση στη συλλογική Ιστορία, η περίπτωσή του μας πείθει ότι μπορεί ένας άνθρωπος να κάνει τη διαφορά. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι σώθηκαν, πραγματικά σώθηκαν, από τις δικές του ενέργειες. Η διάσωση στη Σμύρνη ήταν καμωμένη, ισομερώς, από πίστη και γενναιότητα».

Στο βιβλίο του Λου Γιουρένεκ συναντάμε και διάσημα ονόματα. «Ενέταξα στην αφήγηση και την οικογένεια Ωνάση, επειδή είναι πολύ γνωστή στην Αμερική και θα βοηθούσε τους αμερικανούς κυρίως αναγνώστες να εισχωρήσουν ευκολότερα στην ιστορία. Δεν ήταν όμως μόνο αυτό: η οικογένεια Ωνάση ήταν μια αντιπροσωπευτική περίπτωση των πλούσιων ελλήνων εμπόρων που δρούσαν στη Σμύρνη και στην Ανατολή. Εκείνοι οι άνθρωποι υπήρξαν ιδιοφυΐες της αγοράς και της επιβίωσης. Και πέραν αυτών, έχουμε να κάνουμε με την ιστορία ενός αυταρχικού πατέρα, του μεγάλου καπνέμπορου Σωκράτη, και ενός αμφισβητία γιου, του Αριστοτέλη». Ο πατέρας κάποια στιγμή φυλακίστηκε και όταν ο γιος πλήρωσε για να αφεθεί ελεύθερος ο γεννήτοράς του, ο τελευταίος παραπονέθηκε για το ύψος της δωροδοκίας!

* To βιβλίο αναμένεται να κυκλοφορήσει στην ελληνική γλώσσα από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Διάλεξη του συγγραφέα με θέμα «Η διάσωση στη Σμύρνη: Μια αφήγηση πίστης και γενναιότητας» διοργανώνει η Εδρα Σύγχρονων Ελληνικών Σπουδών «Ελευθέριος Βενιζέλος» του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος (Deree), την Πέμπτη 10 Μαρτίου 2016 και ώρα 19.00 (Γραβιάς 6, Αγία Παρασκευή).

ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΜΠΕΚΟΣ

6/3/2016

http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=781847