Δυτικός πολιτισμός: κρίση και αιτίες

  

Αν ο ελληνορθόδοξος λοιπόν συναισθηματισμός και αναχρονισμός μας είναι η βασική αιτία της νεοελληνικής κρίσης, γιατί άραγε η προτεσταντική κυρίως, αλλά και η καθολική Δύση –που ουδέποτε «χώνεψε» την επίσης τροφό της Ορθοδοξία, και δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να εκσυγχρονίζεται ανελλιπώς, καπιταλιστικώς και ανθρωποφαγικώς, μέχρι πλανητικής καταστροφής– βιώνει σήμερα τη μέγιστή της κρίση;

 Διαβάζοντας κάποιος στον ημερήσιο και περιοδικό Τύπο άρθρα και συνεντεύξεις Ελλήνων συγγραφέων και διανοητών για τα αίτια της κρίσης του δυτικού πολιτισμού, αλλά και της σημαντικότατης και εν πολλοίς ιδιαίτερης κρίσης της νεοελληνικής μας κοινωνίας, δεν είναι δυνατόν να αγνοήσει και μία ενδιαφέρουσα ιδεολογική και συγγραφική εμμονή, να αναζητούνται οι όποιες βασικές αιτίες της παγκόσμιας κρίσης, αλλά και της δικής μας ιδιαίτερα κρίσης, σε θρησκευτικούς παράγοντες, και για την περίπτωσή μας στην ελληνορθόδοξή μας παράδοση.

Η συγκεκριμένη αυτή εμμονή εκφράζεται, κατά τη γνώμη μου, στη χώρα μας μέσα από δύο άλλοτε συμπληρωματικές και σύμφωνες και άλλοτε αλληλοαναιρούμενες μεταξύ τους θεωρήσεις. Αν και ιδιαίτερα δύσκολο να συνοψίσει κανείς, στο πλαίσιο ενός σύντομου άρθρου, τα βασικά χαρακτηριστικά των δύο αυτών θέσεων, ας μου επιτραπεί να το επιχειρήσω.

Η μία θέση –που εκφράζεται κυρίως από τον Στέλιο Ράμφο– θέλει όλη τη σύγχρονη κακοδαιμονία μας να οφείλεται ουσιαστικά στην τρομακτική, και κατ’ επέκταση δυσμενέστατη, επίδραση της αναχρονιστικής ορθόδοξης παράδοσης στον ελληνικό ψυχισμό, καθώς αυτή φαίνεται να έχει εξοβελίσει από τη νεοελληνική κοινωνία το στοιχείο της λογικής –που, όπως υποστηρίζεται, καλλιεργούνταν από την αρχαιοελληνική σκέψη, αλλά την καλλιεργούσε επίσης και συνεχίζει να την καλλιεργεί και η εκσυγχρονισμένη Δύση– αντικαθιστώντας το με την επικυριαρχία του συναισθήματος, που υποστηρίζεται ουσιαστικά ότι έχει ελληνορθόδοξες καταβολές και δρα οπισθοδρομικά στον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας μας.

Κάπου εδώ, η θέση αυτή συμπληρώνεται με μια εννοιολογικά και κοινωνιολογικά ομιχλώδη και ανάκατη διασύνδεση συναισθήματος, παράδοσης, οικογένειας, εντοπιότητας, παρέας και αναχρονιστικής Εκκλησίας (έμμεση αναφορά, «Ανιχνεύσεις», από «Καθημερινή», 29.2.2016).

Η άλλη θέση –που την εκφράζει ο Χρήστος Γιανναράς– θεωρεί αντιθέτως, για να το πω όσο πιο συνοπτικά αλλά και περιεκτικά γίνεται, ότι κύρια αιτία της κακοδαιμονίας μας είναι η πλήρης αποστασιοποίησή μας από τη γνήσια ελληνορθόδοξη παράδοση, που θέλει τους χριστιανούς να κοινωνήσουν ουσιαστικά την ύπαρξη, μετέχοντας στο «μυστήριο» του εκκλησιαστικού γεγονότος, αποτελώντας μια αγαπητική εν Εκκλησία κοινωνία προσώπων και όχι μια συνάθροιση εγωκεντρικών ατόμων, που ενώνονται με τη θρησκεία.

Δεν θα ήταν βέβαια δυνατόν να αναλυθούν εδώ διεξοδικά οι θέσεις αυτές, αναφορικά με το βίωμα της κρίσης. Ωστόσο, δεν μπορεί κανείς να αποφύγει κάποια πολύ βασικά ερωτήματα, που αβίαστα εγείρονται και ζητούν απαντήσεις.

Αν ο ελληνορθόδοξος λοιπόν συναισθηματισμός και αναχρονισμός μας είναι η βασική αιτία της νεοελληνικής κρίσης, γιατί άραγε η προτεσταντική κυρίως, αλλά και η καθολική Δύση –που ουδέποτε «χώνεψε» την επίσης τροφό της Ορθοδοξία, και δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να εκσυγχρονίζεται ανελλιπώς, καπιταλιστικώς και ανθρωποφαγικώς, μέχρι πλανητικής καταστροφής– βιώνει σήμερα τη μέγιστή της κρίση;

Και ποια είναι η σχέση του σημερινού δυτικόστροφου ορθολογισμού –που δεν είναι τίποτε άλλο από έναν εργαλειακό ορθολογισμό, με ολόσωμο τεχνοκρατικό πρόσημο, πλήρως ωφελιμιστικά προσανατολισμένο– με τον αρχαιοελληνικό προσωκρατικό, σωκρατικό, πλατωνικό και αριστοτελικό ορθό λόγο; Και είναι ο ορθός λόγος η μόνη ή η κύρια κινητήρια δύναμη που οδηγεί τους ανθρώπους στην ενσυναίσθηση, την αλληλεγγύη και την ανθρωπιά;

Από την άλλη μεριά, οφείλω να παραδεχτώ ότι η διάσταση μεταξύ της γνήσιας εκκλησιαστικής κοινωνίας –διόλου ξένης προς την αρχαιοελληνική εκκλησία του δήμου– και της θρησκείας, του προσώπου που κοινωνεί την αλήθεια μέσα σε μια αγαπητική σχέση και του εγωκεντρικά και ωφελιμιστικά προσανατολισμένου ατόμου, με βρίσκει πιο έτοιμο να αποδεχτώ την αποστασιοποίηση από το «μυστήριο» του εκκλησιαστικού γεγονότος ως μια πολύ πιθανή αιτία όχι μόνο της ελληνικής κρίσης, αλλά και της παγκόσμιας που πλανητικά πλέον βιώνουμε, εφόσον βέβαια θελήσουμε να θεωρήσουμε το εκκλησιαστικό-θρησκευτικό φαινόμενο έναν από τους σημαντικούς διαμορφωτικούς παράγοντες της κοινωνικής εξέλιξης.

Και πόσο εύκολα θα μπορούσαμε σήμερα να αγνοήσουμε τη σημασία αυτού του παράγοντα, ιδιαίτερα μάλιστα μετά το κλασικό πλέον έργο του Μαξ Βέμπερ «Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού» (Gutenberg, μτφρ. Μιχ. Γ. Κυπραίου, Πρόλογος-Θεώρηση-Επιμέλεια Βασίλη Φίλια, Αθήνα 2006).

Οπωσδήποτε όμως η ανάλυση της κρίσης του δυτικού πολιτισμού, που πλέον είναι μια κρίση ολόκληρου του πλανήτη, δεν μπορεί παρά να λάβει κυρίως και πρωτίστως υπόψη της ένα γεγονός πολύ πιο σημαντικό απ' ό,τι αποτέλεσε το εκκλησιαστικό-θρησκευτικό γεγονός. Και το γεγονός αυτό, που σίγουρα διαπλέκεται, και μάλιστα πολύπλευρα, με το εκκλησιαστικό-θρησκευτικό, δεν είναι άλλο από την επιστημονική επανάσταση που καταγράφηκε κυρίως κατά τον 17ο αιώνα. Αλλά γι' αυτό, στο επόμενο άρθρο.

22/3/2016

Ι. Ν. Μαρκόπουλος,

  καθηγητής Φιλοσοφίας της Τεχνοεπιστήμης 

στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΠΤΔΕ του ΑΠΘ

http://www.efsyn.gr/arthro/dytikos-politismos-krisi-kai-aities