Τουρκία, Δυτικές Δυνάμεις & Μαύρη Θάλασσα
Είναι πλέον κατά γενική ομολογία αποδεκτό πως η Τουρκία έχει μπει σε νέα φάση. Η αποπομπή Νταβούτογλου, όπως γράψαμε προσφάτως, δεν σηματοδοτεί αυτή την αλλαγή. Σηματοδοτεί την εμβάθυνση μιας διαδικασίας που έχει μπει σε τροχιά εδώ και πολύ καιρό. Αποδεκτό είναι επίσης το γεγονός ότι σε αυτή τη νέα φάση τα ηνία της τουρκικής (εξωτερικής) πολιτικής θα κρατά ο πρόεδρος Ερντογάν, ακόμα πιο σφιχτά. Όπως έδειξε η ιστορία των τελευταίων χρόνων, όσο περισσότερο έλεγχο έχει ο Ερντογάν, τόσο πιο επικίνδυνη είναι η τουρκική πολιτική. Δεδομένου ότι ο Ερντογάν βρίσκεται μόνο ένα βήμα πριν την επισημοποίηση της απόλυτής του εξουσίας δεν είναι πολύ δύσκολο να σκεφτεί κανείς τί μπορεί να φέρει το μέλλον.
Μεταξύ των αλλαγών που επέφερε ο Ερντογάν και το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) γενικότερα στην εξωτερική πολιτική τα τελευταία χρόνια βρίσκεται και το θέμα των σχέσεων της Τουρκίας με τη Δύση. Η στάση των ελίτ του ΑΚΡ είναι συχνά αντιφατική: πότε στρέφονται κατά των δυτικών τους εταίρων (ΕΕ, ΗΠΑ, ΝΑΤΟ), πότε συνεργάζονται μαζί τους και μάλιστα επιζητούν τη βοήθειά τους. Σε σημερινό (18/05/2016) άρθρο της αγγλόφωνης έκδοσης της τουρκικής εφημερίδας Hürriyet, ο Serkan Demirtaş αναλύει πως η ισχυροποίηση Ερντογάν θα δυσχεράνει τις εξωτερικές σχέσεις τις Τουρκίας (π.χ. με την ΕΕ). Σημειώνει επίσης πως αυτό φαίνεται να ισχύει και στο μέτωπο με τη Ρωσία αφού ο Τούρκος πρόεδρος είναι διατεθειμένος να οξύνει τον τουρκο-ρωσικό ανταγωνισμό. Πώς όμως; Βάζοντας το ΝΑΤΟ στην εξίσωση. Ο Demirtaş παραθέτει μέρος της ομιλίας του Ερντογάν προς αρχηγούς επιτελείων από βαλκανικές χώρες που επισκέφτηκαν την Τουρκία, ως εξής:
Πρέπει να μετατρέψουμε τη Μαύρη Θάλασσα σε μια λεκάνη σταθερότητας και πάλι στη βάση της συνεργασίας μεταξύ παράκτιων κρατών γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα. Πρόσφατα o Γενικός Γραμματέας του NATO, Jens Stoltenberg ήταν στην Τουρκία. Κατά την επίσκεψή του, του είπα: ‘Δεν είστε ορατοί στη Μαύρη Θάλασσα. Και η απουσία σας από τη Μαύρη Θάλασσα την μετατρέπει, τρόπον τινά, σε ρωσική λίμνη.’ Ως παράκτια κράτη, πρέπει να ανταποκριθούμε στις υποχρεώσεις μας. Ως μέλη του ΝΑΤΟ, πρέπει να λάβουμε όλα τα απαραίτητα μέτρα σε όλους τους τομείς, περιλαμβανομένων της θάλασσας, του αέρα και της ξηράς. Διαφορετικά, η ιστορία δεν θα μας συγχωρέσει. Και πρέπει επίσης να εμβαθύνουμε την υπάρχουσα συνεργασία μας σύμφωνα με μια προσέγγιση περιφερειακής συμμετοχικότητας. Θα ήθελα να εκφράσω ότι θα συνεχίσουμε να συμμεριζόμαστε τις προτάσεις μας για αυτό το θέμα με τα παράκτια κράτη της Μαύρης Θάλασσας στο εγγύς μέλλον.
Ο αρθρογράφος κάνει λόγο για “σημαντική απόκλιση” της τουρκικής πολιτικής στη Μαύρη Θάλασσα καθώς, παραδοσιακά, η Άγκυρα ήθελε να κρατήσει το ΝΑΤΟ και τις ΗΠΑ μακριά από την περιοχή υπό το φόβο διατάραξης της λεπτής ισορροπίας που δημιουργήθηκε στη Μαύρη Θάλασσα με τη Συνθήκη του Μοντρέ. Μια τέτοια στάση ήταν επίσης λογική εφόσον η Τουρκία προσπαθούσε, τουλάχιστον μέχρι πριν από μερικά χρόνια, να διατηρήσει μια διπλωματική ισορροπία μεταξύ Ρωσίας και ΗΠΑ. Με την πρόσφατη κρίση στις ρωσο-τουρκικές σχέσεις, τα πράγματα έχουν σαφώς αλλάξει και η Τουρκία αναδιαμορφώνει τη στρατηγική της για δύο λόγους: α) προσπαθεί να εξισορροπήσει τη προβολή της ρωσικής ισχύος σε μια πολύ ευαίσθητη περιοχή και για τις δύο χώρες, και β) προσπαθεί να δημιουργήσει τις συνθήκες για μια αντι-ρωσική περιφερειακή συνεργασία, της οποίας όμως ευελπιστεί ότι θα ηγείται. Γνωρίζοντας ότι το ισοζύγιο ισχύος δεν είναι υπέρ της Τουρκίας, ο Ερντογάν θυμήθηκε το ΝΑΤΟ. Αυτό δεν σημαίνει ότι προηγουμένως το ΝΑΤΟ ήταν αδιάφορο για τη συγκεκριμένη περιοχή, εξ άλλου μπορεί να θυμηθεί κανείς και την κρίση στην Κριμαία, αλλά ότι η Τουρκία επιδιώκει μια πιο ενεργό και άμεση εμπλοκή διαφορετικού ίσως χαρακτήρα.
Αξίζει να σημειώσουμε πως η μεταβολή της Τουρκίας σε αυτό το ζήτημα είναι πιο βαθιά απ’ ότι φαίνεται και έχει να κάνει με την αντιστροφή ιστορικών τάσεων στην τουρκική εξωτερική πολιτική. Η αποστροφή στην εμπλοκή Μεγάλων Δυνάμεων στην ευρύτερη γειτονιά της Τουρκίας ήταν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά της κεμαλικής εξωτερικής πολιτικής. Σύμφωνα με αυτή, και παρά τις όποιες ιστορικές εξαιρέσεις, η Τουρκία ακολουθούσε μια προσέγγιση “απομονωτισμού,” μη εμπλοκής της ίδιας σε περιφερειακά προβλήματα, αλλά και μη εμπλοκής των Μεγάλων Δυνάμεων. Αυτή ήταν μια τάση και ένα “σύνδρομο” που πήγαζε από τον ρόλο που έπαιξαν οι Μεγάλες Δυνάμεις στο διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Έτσι, πάντοτε, η Δύση αποτελούσε για το κεμαλικό πρόγραμμα αφενός πολιτική και πολιτισμική έμπνευση και αφετέρου πηγή γεωπολιτικής καχυποψίας. Υπό αυτή την έννοια, η τουρκική ένταξη στο ΝΑΤΟ το 1952 ήταν “αιρετική” αλλά σίγουρα όχι εξ ορισμού παράδοξη. Ήταν δε αναγκαία με όρους realpolitik λόγω της σοβιετικής απειλής, μεταξύ άλλων.
Υπό αυτό το φώς, η πρόσκληση για περισσότερη εμπλοκή του ΝΑΤΟ στη Μαύρη Θάλασσα φέρνει πίσω ιστορικές μνήμες, ανάγκες και απειλές. Είναι θέμα ασφάλειας όπως και στον Ψυχρό Πόλεμο. Είναι όμως μια μάλλον “ριζοσπαστική” εξέλιξη διότι άλλο η συμμετοχή σε έναν οργανισμό για την ασφάλεια της χώρας και άλλο η πρόσκλησή του για να εμπλακεί στο “ζωτικό της χώρο.” Η στάση του Ερντογάν για τη Μαύρη Θάλασσα αποκαλύπτει ένα μοτίβο το οποίο ξεκίνησε με παρόμοιο κάλεσμα της Άγκυρας αναφορικά με τον πόλεμο στη Συρία. Πάει τώρα καιρός που η Τουρκία ζητά από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ επέμβαση στη Συρία και δημιουργία ζωνών ασφαλείας και μη-πτήσεων. Όλα αυτά εμπίπτουν στο ευρύτερο πλαίσιο του ανοιχτού πλέον αναθεωρητισμού της Άγκυρας, ιδίως αν κανείς προσμετρήσει τα σχέδια της Τουρκίας για στρατιωτικές βάσεις στη Σομαλία, το Κατάρ και το Ιράκ, πέρα από τις είδη υπάρχουσες.
Συνεπώς η αλλαγή της τουρκικής στρατηγικής δεν πρόκειται απλά για μια απόκλιση από την παραδοσιακή γραμμή για λόγους ασφάλειας. Πρόκειται για απόκλιση από την παραδοσιακή τουρκική φιλοσοφία εξωτερικής πολιτικής του status quo. Έτσι η προσπάθεια της Τουρκίας να εμπλέξει το ΝΑΤΟ στη Μαύρη Θάλασσα δεν έχει να κάνει απλώς με τις αδυναμίες της αλλά και με το αναθεωρητικό της όραμα για την περιοχή. Πρόκεται για μια αλλαγή παραδείγματος που θέλει την Τουρκία να βασίζεται στους δυτικούς της συμμάχους σε ό,τι αφορά θέματα δικών της συμφερόντων με σκοπό να χρησιμοποιήσει τους πρώτους για να επιτύχει τα τελευταία. Όπως κατάληξα προ μηνός (Απρίλιος, 2016) σε Κείμενο Εργασίας της Ακαδημίας Στρατηγικών Αναλύσεων:
…ευρισκόμενη μεταξύ του «δυτικού» και του «ανατολικού» στρατοπέδου, η Τουρκία προκύπτει ως ένας «τρίτος πόλος» που προκαλεί επιδιώκοντας ένα διαφορετικό «πακέτο» συμφερόντων και από τα δύο στρατόπεδα. Επειδή όμως η σχέση της με τη Δύση παραμένει ισχυρή και πάνω απ’ όλα αναγκαία για την Τουρκία, την χρησιμοποιεί για να αυξήσει τις δυνατότητές της και να υποστηρίξει τις βλέψεις της στη Μέση Ανατολή [σσ. στην προκειμένη και στη Μαύρη Θάλασσα]. […] Σκοπός της Άγκυρας είναι η ευθυγράμμιση του δυτικού στρατοπέδου με τους δικούς της στρατηγικούς στόχους και, για παράδειγμα, την άμεση εμπλοκή του στον συριακό πόλεμο [σσ. και στη Μαύρη Θάλασσα] γι’ αυτό τον σκοπό. Άρα, παραδόξως, ο αντι-δυτικισμός, αναθεωρητισμός και γενικά ο «τρίτος πόλος» της Τουρκίας περνά μέσα από την ίδια τη Δύση. Προκαλεί και υποσκάπτει το δυτικό στρατόπεδο εκ των έσω.
Δρ. Ζήνων Τζιάρρας
(Διδάσκει Γεωπολιτική και Διεθνή Ασφάλεια στο μεταπτυχιακό Σπουδών Ασφάλειας & Διπλωματίας του University of Central Lancashire Cyprus)
http://www.liberal.gr/arthro/51689/apopsi/arthra/tourkia-dutikes-dunameis--mauri-thalassa.html
21/5/2016
ΣΧΕΤΙΚΑ
Σκίτσα του Π.ΜΑΡΑΓΚΟΥ
ΣΧΕΤΙΚΑ
Σκίτσα του Βαγγέλη Παπαβασιλείου