Βαθιά στον τάφο του πολέμου...
Θεσσαλονίκη 1916: Στην έναρξη του εθνικού διχασμού. Ο στρατός της Εθνικής Αμύνης παρελαύνει στην πόλη. Οι δυνάμεις αυτές συντάχθηκαν με τις συμμαχικές στο Μακεδονικό Μέτωπο ήδη πριν από την επίσημη είσοδο της χώρας στον πόλεμο, τον Ιούνιο του 1917.
''Η Ζωή εν τάφω''
Α΄ και Β΄ έκδοση (1924 και 1930)
πρόλ.-επιμ.: Ν. Λυκούργος
εκδ.Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 2016
Βαθιά στον τάφο του πολέμου
Βαθιά στον τάφο του πολέμου
Η φτώχεια και ο πόλεμος: να πώς θα μπορούσε να συνοψιστεί η ζωή των απλών ανθρώπων στην Ευρώπη του 19ου αιώνα, ιδίως στις ταπεινότερες «επαρχίες» της. Ηταν η ζωή τής καθημερινής βιοτής αλλά και η ζωή της διαρκούς αλλαγής των συνόρων, των κατακτητών και επικυρίαρχων, εντέλει των συχνών ανατροπών υπό την απειλή των όπλων και των καταστροφών. Κι ωστόσο, οι τοπικές κοινωνίες είτε της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είτε ακόμη και του μικρού βασιλείου της Ελλάδας βίωναν μια μάλλον ειρηνική περίοδο, χωρίς μεγάλες ανατροπές, ανάλογα πάντα με την περιοχή του αχανούς αυτού γεωγραφικού χώρου.
Ειδικά, μάλιστα, για το ελληνικό κράτος, τα πράγματα, μέχρι τα τέλη του αιώνα αυτού, ήταν απαράλλακτα. Το όνειρο της Μεγάλης Ιδέας ήταν ακόμη πρόωρο για να πραγματωθεί και σίγουρα όχι με στρατιωτικούς όρους, μόνο ίσως ό,τι θα ελεούσαν να παραχωρήσουν οι προστάτιδες δυνάμεις. Οπως είχε δείξει και το φιάσκο του πολέμου του 1897, ούτε ο στρατός είχε ακόμη τις αντικειμενικές δυνατότητες επιτυχούς αντιπαράθεσης στο πεδίο της μάχης, ούτε και το κράτος και το πολιτικό σύστημα ήταν ακόμη ώριμα να υποστηρίξουν τέτοια απαιτητικά εγχειρήματα. Αλλά και η ίδια η ελληνική κοινωνία, παρότι φαινομενικά συμμεριζόταν την υπερπαραγωγή εθνικιστικού λόγου από τις εγχώριες ελίτ, στην πράξη η λιποταξία δεν ήταν αμελητέο φαινόμενο για ανθρώπους που δεν είχαν ακόμη εξοικειωθεί με τις υποχρεώσεις του κληρωτού σε ένα εθνικό κράτος. Το ελληνικό κράτος πάλευε ακόμη να φτιάξει τόσο πολίτες όσο και στρατιώτες.
Η εμπλοκή της χώρας στους βαλκανικούς πολέμους του 1912-13 με τις τεράστιες επιτυχίες που τους συνόδευσαν, θα άλλαζαν ριζικά τη σχέση της κοινωνίας με τον στρατό, αφού αυτός θα θεωρούνταν πλέον ο ελευθερωτής των «αλύτρωτων αδελφών» και ο πολιορκητικός κριός της «Μεγάλης Ελλάδας». Κι όμως, οι «εθνεγερσίες» είναι πάντα για λίγο, οι κοινωνίες κουράζονται όταν βγαίνουν επί μακρόν από τις κανονικότητές τους. Ο προπάππους τού γράφοντος, για παράδειγμα, ήταν επί μια ολόκληρη δεκαετία σε επιστράτευση κι αυτός ήταν περίπου ο κανόνας για τους περισσότερους. Κι έτσι, δεν είναι περίεργο που οι ψηφοφόροι θα φθάσουν να πουν κάποια στιγμή (1920) «οίκαδε», ακόμη και σε μια ηγετική φυσιογνωμία όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, παρόλο που πέτυχε να υλοποιήσει το μεγάλο όνειρο τεσσάρων γενεών Ελλήνων πριν από αυτόν. Πόσω μάλλον, όταν αυτό που θα ακολουθούσε το 1922 θα ήταν ένας εφιάλτης.
Η εκδοτική περιπέτεια
Αυτό είναι το ιστορικό πλαίσιο εντός του οποίου είναι γραμμένο ένα από τα πιο «ευρωπαϊκά» μυθιστορήματα της σύγχρονης πεζογραφίας μας, «Η Ζωή εν τάφω» του Στρατή Μυριβήλη (1892-1969). Και είναι ένα πλαίσιο που το προσδιορίζει αποφασιστικά. Ο ίδιος ο Μυτιληνιός συγγραφέας άλλωστε θα επιστρατευτεί σε όλους τους μεγάλους πολέμους της περιόδου. Θα γνωρίζει δηλαδή βιωματικά περί τίνος θα μιλάει. Μυθιστορηματικά, πρόκειται για τις ιστορίες του εθελοντή λοχία (και φοιτητή) Αντώνη Κωστούλα από τα χαρακώματα και τα πεδία των μαχών, όπως αυτές αποτυπώθηκαν στο υποτιθέμενο ημερολόγιό του, που βρέθηκε μετά τον εντελώς άδοξο θάνατό του στη μάχη του Σκρα, το 1918, στο μακεδονικό μέτωπο.
Το κείμενο θα γνωρίσει δύο εκδοχές. Αρχικά, θα δημοσιευθεί σε συνέχειες σε τοπική εφημερίδα της Μυτιλήνης (την οποία ο Μυριβήλης θα εκδίδει για εφέδρους). Κι εν συνεχεία, θα εκδοθεί το 1924 σε μια πρώτη φθηνή τοπική έκδοση, γνωρίζοντας αμέσως την αναγνώριση. Θα ακολουθήσει, το 1930, μια εμπλουτισμένη έκδοσή του στην Αθήνα, που θα του δώσει την ολοκληρωμένη μορφή που ξέρουμε οι νεότεροι. Την πολύ ενδιαφέρουσα αυτή εκδοτική ιστορία, την εξιστορεί με γραμματολογική επάρκεια η Νίκη Λυκούργου στο εκτενές επίμετρο της επανέκδοσης του έργου από το «Βιβλιοπωλείον της Εστίας», η οποία έχει την πρωτοτυπία να περιλαμβάνει και τις δύο εκδοχές τού μυθιστορήματος που έγιναν με διαφορά έξι χρόνων. Οπως επίσης περιλαμβάνει χρήσιμη τεκμηρίωση και για τη μεταφραστική περιπέτεια του έργου σε άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες (τη γαλλική, την αλβανική αλλά και τη χαμένη αγγλική μετάφρασή του).
Ευρωπαϊκό μυθιστόρημα
Είπαμε για την «ευρωπαϊκότητά» του. Πράγματι, το σαφές αντιπολεμικό του πνεύμα φαίνεται να συνδιαλέγεται με την αντιμιλιταριστική λογοτεχνία που είναι εκείνη τη στιγμή σε έξαρση στην υπόλοιπη Ευρώπη μετά το σοκ του Μεγάλου Πολέμου. Για τον Μυριβήλη, ωστόσο, το εγχείρημα αυτό δεν είναι προϊόν κάποιας εγχώριας μόδας. Δεν υπάρχει ένα τέτοιο είδος στα ελληνικά γράμματα και παρότι βεβαίως το βιβλίο εκδίδεται λίγο μετά τη μικρασιατική καταστροφή, κανείς δεν μπορεί να προδικάσει την υποδοχή τού αναγνωστικού κοινού. Η εκατόμβη των νεκρών από τον Μεγάλο Πόλεμο και όλα αυτά για λίγα μέτρα γης που χώριζαν το ένα χαράκωμα από το αντίπαλο, προξένησε βαθύ κλονισμό στους ευρωπαϊκούς λαούς. Αλλά η ελληνική εμπειρία ήταν άλλη, αφού οι δικοί της πόλεμοι είχαν διπλασιάσει την επικράτεια, είχαν κάνει τη χώρα για πρώτη φορά τόσο ισχυρή και είχαν ολοκληρώσει τους προαιώνιους πόθους της. Ποιος μπορούσε να αμφισβητήσει την αξία τους; Κι όμως ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του μυθιστορήματος, με τους γήινους χαρακτήρες, με τον λυρισμό και τη μελαγχολία του για μια ολόκληρη εποχή που έφθανε στο τέλος της, με την αυτοτέλεια των ιστοριών του, συγκλόνισαν το κοινό και λύγισαν τις αντιστάσεις ακόμη και της πιο επιφυλακτικής κριτικής. Και υπό αυτή την έννοια, ο Μυριβήλης θα αποδεικνυόταν άλλος ένας σημαίνων εκπρόσωπος μιας γενιάς που ήταν η πρώτη που επικοινώνησε με όρους ισότιμους με τα γράμματα και τις ιδέες του ευρωπαϊκού κέντρου, εκείνη την τόσο συναρπαστική μα και αντιφατική εποχή του 20ού αιώνα.
Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος,
αναπληρωτής καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας, διευθυντής του ΠΜΣ «Διακυβέρνηση και Επιχειρηματικότητα», αρχισυντάκτης της «Νέας Εστίας».
5/6/2016
http://www.kathimerini.gr/862185/article/politismos/vivlio/va8ia-ston-tafo-toy-polemoy
Επιθεώρηση ελληνικών τμημάτων από τον υποστράτηγο Επαμεινώνδα Ζυμβρακάκη, ο οποίος συμμετείχε ως μέραρχος σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις της Αντάντ το 1918 στη Μακεδονία
Στη ρόδα του πολέμου
Σε έναν τόμο η πρώτη (1924) και η δεύτερη (1930) έκδοση του μυθιστορήματος του Στράτη Μυριβήλη «Η ζωή εν τάφω», ένα μεγάλο αφήγημα για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο γραμμένο σχεδόν εξ επαφής με την Ιστορία
Το βιβλίο είναι ήδη καταξιωμένο, συγκαταλέγεται στα «κλασικά» αναγνώσματα της νεοελληνικής πεζογραφίας, το περιβάλλει μια σχεδόν μυθική αύρα. Είναι πάντως το κείμενο που καθιερώνει ευρέως ως συγγραφέα τον Στράτη Μυριβήλη (1890-1969) στον χώρο των γραμμάτων, πέρα από την καταγεγραμμένη παρουσία του στη γενέθλια Μυτιλήνη· είναι επίσης ένα κείμενο συνεχούς επεξεργασίας, αριθμώντας στο διάστημα μιας περίπου τριακονταετίας επτά διαδοχικές εκδόσεις-γραφές.
Κυριολεκτικά στα χαρακώματα
Ο Μυριβήλης αρχίζει να γράφει τη Ζωή εν τάφω κυριολεκτικά στα χαρακώματα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, αγωνιζόμενος στο μακεδονικό μέτωπο, στην προκάλυψη του Μοναστηρίου της Σερβίας, καταταγμένος στη «Μεραρχία Αρχιπελάγους». Φαίνεται ότι σε ώρες αργίας από τις πολεμικές επιχειρήσεις αποτυπώνει εικόνες και σκηνές της στρατιωτικής καθημερινότητας και μία από αυτές πρωτοδημοσιεύεται σε θεσσαλονικιώτικη εφημερίδα το 1917. Το μακεδονίτικο πολεμικό τοπίο το γνωρίζει για δεύτερη φορά: βρίσκεται στη μέση μιας δεκαετούς πολεμικής περιπλάνησης, έχοντας ήδη λάβει μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και αγνοώντας βέβαια ότι θα ακολουθήσει και ένας Μικρασιατικός πόλεμος, στον οποίο επίσης θα συμμετάσχει. Μετά το τέλος και αυτών των επιχειρήσεων, αποστρατευόμενος και επιστρέφοντας στο νησί, δημοσιεύει κατ' αρχάς ως επιφυλλιδογραφικό αφήγημα στην τοπική εφημερίδα Καμπάνα (1923-24) και, κατόπιν, σε αυτόνομη έκδοση υπό μορφή βιβλίου τον Απρίλιο του 1924 τη Ζωή εν τάφω. Χειρόγραφα που βρέθηκαν μες στο γελιό του λοχία Αντώνη Κωστούλα.
Τούτη την πρώτη μορφή συνεχίζει να την επεξεργάζεται στα χρόνια που ακολουθούν· προδημοσιεύει αυτόνομα ποικίλα αφηγήματα ως μελλοντικά κεφάλαια μιας νέας έκδοσης της Ζωής εν τάφω σε διάφορα έντυπα. Η δεύτερη αυτή (αθηναϊκή) έκδοση θα εμφανιστεί με αλλαγές και προσθήκες το 1930: τα απλώς αριθμημένα αρχικά 29 κεφάλαια (Α'-ΚΘ') αποκτούν εδώ μεσότιτλους και γίνονται 54, κατά σημεία εντοπίζονται αρκετές γλωσσικές διαφοροποιήσεις, ενώ ήδη ο γενικός τίτλος μετασχηματίζεται (Η ζωή εν τάφω. Ιστορίες του πολέμου). Κάθε μεταγενέστερη έκδοση συνοδεύεται από επανεπεξεργασία: η τρίτη (1932)· η τέταρτη (1946: έχει μεσολαβήσει η απαγόρευση του βιβλίου από τη μεταξική λογοκρισία)· η πέμπτη (1949)· η έκτη (1954)· η έβδομη - και οριστική (1955, με υπότιτλο: Το βιβλίο του πολέμου). Τελειοθηρία; Σταδιακή ιδεολογική μετατόπιση; Η αναθεωρητική αυτή τάση έχει προκαλέσει ποικίλες εξηγήσεις. Πάντως, για χρόνια στην εκδοτική αγορά κυκλοφορούσε συνήθως αυτή η έβδομη επεξεργασμένη μορφή ως εκφράζουσα την τελική συγγραφική βούληση.
Στα εκατόχρονα από τη γέννηση του Μυριβήλη, η «Εστία» που στεγάζει τα γραπτά του, σε συνεννόηση με τη Νίκη Λυκούργου, συστηματική μελετήτρια του έργου του, εμφανίζει (1991) σε υποδειγματική έκδοση την πρώτη εκείνη Ζωή εν τάφω του 1924, δυσεύρετη προ πολλού. Και δύο χρόνια αργότερα (1993) παρουσιάζει την εξίσου δυσεύρετη δεύτερη, αναθεωρημένη έκδοση του 1930, λαμπρά επιμελημένη και σχολιασμένη από την ίδια φιλόλογο. Η σημερινή έκδοση της «Εστίας» συγκεντρώνει σε έναν τόμο κομψό και εύχρηστο, παρά τις εννιακόσιες σελίδες του, τούτες τις δύο πρώτες μορφές της Ζωής εν τάφω, αφενός, συμμετέχοντας με αυτόν τον τρόπο στις εκδηλώσεις μνήμης για την εκατοστή επέτειο από τον πρώτο μεγάλο πόλεμο του εικοστού αιώνα (1914-1918) που θέρισε μια γενιά και κλάδεψε τα νιάτα της Ευρώπης και, αφετέρου, προβάλλοντας τις δύο εκείνες από τις συνολικά επτά εκδοτικές παραλλαγές με τις περισσότερες και μεγαλύτερες μεταξύ τους διαφορές.
Η δυναμική και η σκηνοθεσία
Η δυναμική αυτού του αφηγήματος καθώς και η έντεχνη σκηνοθεσία του ξαφνιάζουν τον σημερινό αναγνώστη αν αναλογιστεί το πότε και το πώς γράφεται: εν θερμώ, σχεδόν εξ επαφής με την Ιστορία, ένας νέος, τριαντάχρονος συγγραφέας της περιφέρειας, ο οποίος έχει ήδη ωστόσο αναλώσει δέκα χρόνια της ζωής του στα πολεμικά πεδία, βρίσκεται σε πλήρη συντονισμό με το αντιπολεμικό πνεύμα που διατρέχει την ευρωπαϊκή λογοτεχνία εκείνη τη στιγμή. Η ζωή εν τάφω εμφανίζεται παράλληλα (σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα και νωρίτερα) με τα έργα συγγραφέων που λάμπρυναν την αντιμιλιταριστική λογοτεχνία καταγγέλλοντας το σφαγείο του πρωτοφανούς για τα έως τότε δεδομένα πρώτου παγκοσμίου πολέμου (Χάσεκ, Μπαρμπίς, Λάντζκο, Ντορζελές κ.ά. Ο Ρεμάρκ και ο Σελίν ήλθαν αργότερα).
Το «εκδοτικό τέχνασμα» του προλόγου και του επιλόγου (τα λησμονημένα χειρόγραφα του λοχία που ένας επιζών σύντροφος αποφασίζει να δημοσιοποιήσει), η μαρτυρία που κρατά τον αληθευτικό ρόλο της, ενδεδυμένη πειστικά το ιμάτιο της μυθοπλασίας, ο χυμώδης λαϊκός λόγος με αρκετούς ιδιωματισμούς, στήνουν ένα μονοφωνικό επιστολικό αφήγημα (ανεπίδοτα γράμματα) που πηγαινοέρχεται σε δύο χρόνους, σε ένα ειδυλλιακό, νησιωτικό προπολεμικό παρελθόν και σε ένα ζοφερό, απάνθρωπο, δυστοπικό παρόν σε ορεινούς όγκους. Η διάπλαση αυθεντικών «χαρακτήρων» σε μια ρευστή, ασθματική και εντελώς αντι-επική περιγραφή του στρατωνισμένου βίου, η διαρκής σύγκρουση μέσα στο αμπρί των δύο βασικών ανθρώπινων ενορμήσεων, της ζωής και του θανάτου, αποδίδουν εντυπωσιακά την αίσθηση αυτού του αλλόκοτου, υπόσκαφου, υπόγειου πολέμου: σε αρκετά σημεία του κειμένου υπογραμμίζεται η ιδιομορφία αυτής της σκυφτής ζωής μέσα στο χαράκωμα ενάντια στις τεχνολογικές, καινοτόμες απειλές (προβολείς, αέρια ασφυξιογόνα και δακρυγόνα, ρουκέτες, οβίδες, τορπίλες, φλογοβόλες αντλίες, εναέρια άγκιστρα, συσκευές και διάφορα «δαιμονικά» μηχανήματα του ολέθρου) σε σύγκριση με τον ενθουσιασμό που φούσκωνε ορμητικά τα πανιά των στρατευμένων στον προηγηθέντα μακεδονικό αγώνα στα ίδια πάνω-κάτω μέρη.
Το τραγικό και το κωμικό
Το τραγικό εναλλάσσεται με το καθαρτήριο κωμικό, τη δραματική καθημερινή ένταση αποφορτίζουν οι ελάχιστες σκηνές χαλάρωσης στο σλαβομακεδόνικο χωριό που φιλοξενεί για λίγο τον αφηγητή, ευκαιρία να αποτυπωθούν η νοοτροπία, η λαλιά, η ανθρωπογεωγραφία ενός κόσμου εδεμικού, ανοίκειου για τον στρατευμένο αιγαιοπελαγίτη. Πρυτανεύει η αγριότητα ενός βιταλιστικού λόγου, της ενστικτώδους επιθυμίας για επιβίωση που εκμηδενίζει την ανθρώπινη οντότητα και κάνει έτσι εντονότερο το κοντράστο με τις μικροχαρές, τις στιγμές τρυφερότητας, νοσταλγικής αύρας και διαπροσωπικής επικοινωνίας, όταν τρυπώνουν απρόσμενα στον περιρρέοντα ζόφο: ένας ιδιότυπος λυρικός νατουραλισμός - οξύμωρο στοίχημα που το κερδίζει ο Μυριβήλης.
Για τον φιλέρευνο αναγνώστη θα ήταν ωφέλιμη η συνανάγνωση της Ζωής εν τάφω με την Περίπολο Ζ' του Γιάννη Σκαρίμπα (Νεφέλη, 2008): τα δύο κείμενα αποτυπώνουν σχεδόν ταυτόσημους τόπους και ιστορικές στιγμές του Α' Πολέμου και, κυρίως, δηλώνουν τη μακρά και βασανιστική συμβίωση των συγγραφέων με το αφήγημά τους: και ο Σκαρίμπας (από το 1932 και έως το 1977) με αλλεπάλληλες επανεκκινήσεις και αφορμές γράφει και ξαναγράφει την Περίπολο, σαρκάζοντας τον παραλογισμό εκείνου του πολέμου με απαράμιλλο γκροτέσκο ύφος και μαύρο χιούμορ.
Τα μείζονα έργα διαθέτουν, ευτυχώς, ανεξάντλητα αποθέματα επωφελούς εξόρυξης. Η πρώτη παρθενική και η δεύτερη επαυξημένη έκδοση της Ζωής εν τάφω βοηθούν να κατανοήσουμε (και σε αυτό συμβάλλουν τα μάλα τα αναλυτικά επίμετρα και οι συνοδευτικοί πίνακες της επιμελήτριας) την αγωνία του δημιουργού της: να διασώσει το ζέον βιωματικό υλικό, κύρια πηγή της γραφής του, υπερβαίνοντας τον αυθορμητισμό της μαρτυρίας, τον ερασιτεχνισμό του απομνημονεύματος ή την ατέλεια του χρονικού, στοχεύοντας στην υψηλή λογοτεχνία που, κατά τη γνωστή ρήση, «καίει σαν πάγος».
Λίζυ Τσιριμώκου,
καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=801031
22/5/2016
ΣΧΕΤΙΚΑ
Βiblionet - Μυριβήλης, Στράτης, 1890-1969
Στη ρόδα του πολέμου
Σε έναν τόμο η πρώτη (1924) και η δεύτερη (1930) έκδοση του μυθιστορήματος του Στράτη Μυριβήλη «Η ζωή εν τάφω», ένα μεγάλο αφήγημα για τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο γραμμένο σχεδόν εξ επαφής με την Ιστορία
Το βιβλίο είναι ήδη καταξιωμένο, συγκαταλέγεται στα «κλασικά» αναγνώσματα της νεοελληνικής πεζογραφίας, το περιβάλλει μια σχεδόν μυθική αύρα. Είναι πάντως το κείμενο που καθιερώνει ευρέως ως συγγραφέα τον Στράτη Μυριβήλη (1890-1969) στον χώρο των γραμμάτων, πέρα από την καταγεγραμμένη παρουσία του στη γενέθλια Μυτιλήνη· είναι επίσης ένα κείμενο συνεχούς επεξεργασίας, αριθμώντας στο διάστημα μιας περίπου τριακονταετίας επτά διαδοχικές εκδόσεις-γραφές.
Κυριολεκτικά στα χαρακώματα
Ο Μυριβήλης αρχίζει να γράφει τη Ζωή εν τάφω κυριολεκτικά στα χαρακώματα του Α' Παγκοσμίου Πολέμου, αγωνιζόμενος στο μακεδονικό μέτωπο, στην προκάλυψη του Μοναστηρίου της Σερβίας, καταταγμένος στη «Μεραρχία Αρχιπελάγους». Φαίνεται ότι σε ώρες αργίας από τις πολεμικές επιχειρήσεις αποτυπώνει εικόνες και σκηνές της στρατιωτικής καθημερινότητας και μία από αυτές πρωτοδημοσιεύεται σε θεσσαλονικιώτικη εφημερίδα το 1917. Το μακεδονίτικο πολεμικό τοπίο το γνωρίζει για δεύτερη φορά: βρίσκεται στη μέση μιας δεκαετούς πολεμικής περιπλάνησης, έχοντας ήδη λάβει μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-13) και αγνοώντας βέβαια ότι θα ακολουθήσει και ένας Μικρασιατικός πόλεμος, στον οποίο επίσης θα συμμετάσχει. Μετά το τέλος και αυτών των επιχειρήσεων, αποστρατευόμενος και επιστρέφοντας στο νησί, δημοσιεύει κατ' αρχάς ως επιφυλλιδογραφικό αφήγημα στην τοπική εφημερίδα Καμπάνα (1923-24) και, κατόπιν, σε αυτόνομη έκδοση υπό μορφή βιβλίου τον Απρίλιο του 1924 τη Ζωή εν τάφω. Χειρόγραφα που βρέθηκαν μες στο γελιό του λοχία Αντώνη Κωστούλα.
Τούτη την πρώτη μορφή συνεχίζει να την επεξεργάζεται στα χρόνια που ακολουθούν· προδημοσιεύει αυτόνομα ποικίλα αφηγήματα ως μελλοντικά κεφάλαια μιας νέας έκδοσης της Ζωής εν τάφω σε διάφορα έντυπα. Η δεύτερη αυτή (αθηναϊκή) έκδοση θα εμφανιστεί με αλλαγές και προσθήκες το 1930: τα απλώς αριθμημένα αρχικά 29 κεφάλαια (Α'-ΚΘ') αποκτούν εδώ μεσότιτλους και γίνονται 54, κατά σημεία εντοπίζονται αρκετές γλωσσικές διαφοροποιήσεις, ενώ ήδη ο γενικός τίτλος μετασχηματίζεται (Η ζωή εν τάφω. Ιστορίες του πολέμου). Κάθε μεταγενέστερη έκδοση συνοδεύεται από επανεπεξεργασία: η τρίτη (1932)· η τέταρτη (1946: έχει μεσολαβήσει η απαγόρευση του βιβλίου από τη μεταξική λογοκρισία)· η πέμπτη (1949)· η έκτη (1954)· η έβδομη - και οριστική (1955, με υπότιτλο: Το βιβλίο του πολέμου). Τελειοθηρία; Σταδιακή ιδεολογική μετατόπιση; Η αναθεωρητική αυτή τάση έχει προκαλέσει ποικίλες εξηγήσεις. Πάντως, για χρόνια στην εκδοτική αγορά κυκλοφορούσε συνήθως αυτή η έβδομη επεξεργασμένη μορφή ως εκφράζουσα την τελική συγγραφική βούληση.
Στα εκατόχρονα από τη γέννηση του Μυριβήλη, η «Εστία» που στεγάζει τα γραπτά του, σε συνεννόηση με τη Νίκη Λυκούργου, συστηματική μελετήτρια του έργου του, εμφανίζει (1991) σε υποδειγματική έκδοση την πρώτη εκείνη Ζωή εν τάφω του 1924, δυσεύρετη προ πολλού. Και δύο χρόνια αργότερα (1993) παρουσιάζει την εξίσου δυσεύρετη δεύτερη, αναθεωρημένη έκδοση του 1930, λαμπρά επιμελημένη και σχολιασμένη από την ίδια φιλόλογο. Η σημερινή έκδοση της «Εστίας» συγκεντρώνει σε έναν τόμο κομψό και εύχρηστο, παρά τις εννιακόσιες σελίδες του, τούτες τις δύο πρώτες μορφές της Ζωής εν τάφω, αφενός, συμμετέχοντας με αυτόν τον τρόπο στις εκδηλώσεις μνήμης για την εκατοστή επέτειο από τον πρώτο μεγάλο πόλεμο του εικοστού αιώνα (1914-1918) που θέρισε μια γενιά και κλάδεψε τα νιάτα της Ευρώπης και, αφετέρου, προβάλλοντας τις δύο εκείνες από τις συνολικά επτά εκδοτικές παραλλαγές με τις περισσότερες και μεγαλύτερες μεταξύ τους διαφορές.
Η δυναμική και η σκηνοθεσία
Η δυναμική αυτού του αφηγήματος καθώς και η έντεχνη σκηνοθεσία του ξαφνιάζουν τον σημερινό αναγνώστη αν αναλογιστεί το πότε και το πώς γράφεται: εν θερμώ, σχεδόν εξ επαφής με την Ιστορία, ένας νέος, τριαντάχρονος συγγραφέας της περιφέρειας, ο οποίος έχει ήδη ωστόσο αναλώσει δέκα χρόνια της ζωής του στα πολεμικά πεδία, βρίσκεται σε πλήρη συντονισμό με το αντιπολεμικό πνεύμα που διατρέχει την ευρωπαϊκή λογοτεχνία εκείνη τη στιγμή. Η ζωή εν τάφω εμφανίζεται παράλληλα (σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα και νωρίτερα) με τα έργα συγγραφέων που λάμπρυναν την αντιμιλιταριστική λογοτεχνία καταγγέλλοντας το σφαγείο του πρωτοφανούς για τα έως τότε δεδομένα πρώτου παγκοσμίου πολέμου (Χάσεκ, Μπαρμπίς, Λάντζκο, Ντορζελές κ.ά. Ο Ρεμάρκ και ο Σελίν ήλθαν αργότερα).
Το «εκδοτικό τέχνασμα» του προλόγου και του επιλόγου (τα λησμονημένα χειρόγραφα του λοχία που ένας επιζών σύντροφος αποφασίζει να δημοσιοποιήσει), η μαρτυρία που κρατά τον αληθευτικό ρόλο της, ενδεδυμένη πειστικά το ιμάτιο της μυθοπλασίας, ο χυμώδης λαϊκός λόγος με αρκετούς ιδιωματισμούς, στήνουν ένα μονοφωνικό επιστολικό αφήγημα (ανεπίδοτα γράμματα) που πηγαινοέρχεται σε δύο χρόνους, σε ένα ειδυλλιακό, νησιωτικό προπολεμικό παρελθόν και σε ένα ζοφερό, απάνθρωπο, δυστοπικό παρόν σε ορεινούς όγκους. Η διάπλαση αυθεντικών «χαρακτήρων» σε μια ρευστή, ασθματική και εντελώς αντι-επική περιγραφή του στρατωνισμένου βίου, η διαρκής σύγκρουση μέσα στο αμπρί των δύο βασικών ανθρώπινων ενορμήσεων, της ζωής και του θανάτου, αποδίδουν εντυπωσιακά την αίσθηση αυτού του αλλόκοτου, υπόσκαφου, υπόγειου πολέμου: σε αρκετά σημεία του κειμένου υπογραμμίζεται η ιδιομορφία αυτής της σκυφτής ζωής μέσα στο χαράκωμα ενάντια στις τεχνολογικές, καινοτόμες απειλές (προβολείς, αέρια ασφυξιογόνα και δακρυγόνα, ρουκέτες, οβίδες, τορπίλες, φλογοβόλες αντλίες, εναέρια άγκιστρα, συσκευές και διάφορα «δαιμονικά» μηχανήματα του ολέθρου) σε σύγκριση με τον ενθουσιασμό που φούσκωνε ορμητικά τα πανιά των στρατευμένων στον προηγηθέντα μακεδονικό αγώνα στα ίδια πάνω-κάτω μέρη.
Το τραγικό και το κωμικό
Το τραγικό εναλλάσσεται με το καθαρτήριο κωμικό, τη δραματική καθημερινή ένταση αποφορτίζουν οι ελάχιστες σκηνές χαλάρωσης στο σλαβομακεδόνικο χωριό που φιλοξενεί για λίγο τον αφηγητή, ευκαιρία να αποτυπωθούν η νοοτροπία, η λαλιά, η ανθρωπογεωγραφία ενός κόσμου εδεμικού, ανοίκειου για τον στρατευμένο αιγαιοπελαγίτη. Πρυτανεύει η αγριότητα ενός βιταλιστικού λόγου, της ενστικτώδους επιθυμίας για επιβίωση που εκμηδενίζει την ανθρώπινη οντότητα και κάνει έτσι εντονότερο το κοντράστο με τις μικροχαρές, τις στιγμές τρυφερότητας, νοσταλγικής αύρας και διαπροσωπικής επικοινωνίας, όταν τρυπώνουν απρόσμενα στον περιρρέοντα ζόφο: ένας ιδιότυπος λυρικός νατουραλισμός - οξύμωρο στοίχημα που το κερδίζει ο Μυριβήλης.
Για τον φιλέρευνο αναγνώστη θα ήταν ωφέλιμη η συνανάγνωση της Ζωής εν τάφω με την Περίπολο Ζ' του Γιάννη Σκαρίμπα (Νεφέλη, 2008): τα δύο κείμενα αποτυπώνουν σχεδόν ταυτόσημους τόπους και ιστορικές στιγμές του Α' Πολέμου και, κυρίως, δηλώνουν τη μακρά και βασανιστική συμβίωση των συγγραφέων με το αφήγημά τους: και ο Σκαρίμπας (από το 1932 και έως το 1977) με αλλεπάλληλες επανεκκινήσεις και αφορμές γράφει και ξαναγράφει την Περίπολο, σαρκάζοντας τον παραλογισμό εκείνου του πολέμου με απαράμιλλο γκροτέσκο ύφος και μαύρο χιούμορ.
Τα μείζονα έργα διαθέτουν, ευτυχώς, ανεξάντλητα αποθέματα επωφελούς εξόρυξης. Η πρώτη παρθενική και η δεύτερη επαυξημένη έκδοση της Ζωής εν τάφω βοηθούν να κατανοήσουμε (και σε αυτό συμβάλλουν τα μάλα τα αναλυτικά επίμετρα και οι συνοδευτικοί πίνακες της επιμελήτριας) την αγωνία του δημιουργού της: να διασώσει το ζέον βιωματικό υλικό, κύρια πηγή της γραφής του, υπερβαίνοντας τον αυθορμητισμό της μαρτυρίας, τον ερασιτεχνισμό του απομνημονεύματος ή την ατέλεια του χρονικού, στοχεύοντας στην υψηλή λογοτεχνία που, κατά τη γνωστή ρήση, «καίει σαν πάγος».
Λίζυ Τσιριμώκου,
καθηγήτρια στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=801031
22/5/2016
ΣΧΕΤΙΚΑ
Βiblionet - Μυριβήλης, Στράτης, 1890-1969
Ο Στρατής Μυριβήλης (πραγματικό όνομα Ευστράτιος Σταματόπουλος) γεννήθηκε στη Συκαμιά της Λέσβου, πρωτότοκος γιος του Χαράλαμπου Σταματόπουλου και της Ασπασίας το γένος Γεωργιάδη. Φοίτησε στην Αστική Σχολή Συκαμιάς και στη συνέχεια στο Γυμνάσιο Μυτιλήνης, από όπου αποφοίτησε το 1910. Το 1912 εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο, εργαζόμενος παράλληλα ως συντάκτης σε περιοδικά και εφημερίδες. Τις σπουδές του εγκατέλειψε σύντομα για λόγους βιοπορισμού. Κατατάχτηκε εθελοντικά το 1912 και πολέμησε στους βαλκανικούς πολέμους (όπου τραυματίστηκε στο πόδι), στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και στη Μικρασιατική εκστρατεία (ως ανθυπολοχαγός). Μετά την καταστροφή της Σμύρνης έφυγε για τη Λέσβο, όπου έζησε ως το τέλος του 1932, οπότε εγκαταστάθηκε με την οικογένειά του στην Αθήνα. Κατά τη διάρκεια του πρώτου παγκοσμίου πολέμου άρχισε να γράφει τη Ζωή εν τάφω και το 1920 παντρεύτηκε την Ελένη Δημητρίου, με την οποία απέκτησε δυο γιους και μια κόρη. Από το 1925 ως το 1933 στήριξε το Εργατικό Κόμμα του Α.Παπαναστασίου, τόσο από τη Λέσβο, όσο και από την Αθήνα. Στη Λέσβο συνεργάστηκε με τις εφημερίδες Σάλπιγξ, Ελεύθερος Λόγος, Καμπάνα, Ταχυδρόμος και άλλες, δημοσιεύοντας πεζογραφήματα, ποιήματα, άρθρα και χρονογραφήματα, έγινε μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικού Συνδέσμου Ελλήνων Επιστράτων Αιγαίου και στρατεύτηκε στο κίνημα της Εθνικής Άμυνας, ενώ μετά την καταστροφή τάχθηκε υπέρ της Στρατιωτικής Επανάστασης. Στην Αθήνα συνεργάστηκε με εφημερίδες όπως η "Καθημερινή", η "Εθνική", η "Ακρόπολις", η "Πρωία", η "Απογευματινή", η "Ελευθερία" και περιοδικά όπως ο "Θεατής", η "Νέα Εστία", η "Ελληνική Δημιουργία", ο "Ακρίτας", τα "Στρατιωτικά Νέα". Εργάστηκε επίσης στο Ραδιοφωνικό Σταθμό Αθηνών, στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (από όπου απολύθηκε το 1955 με το βαθμό του Διευθυντή Α’ τάξεως, έχοντας συμπληρώσει το όριο ηλικίας). Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου δήλωσε ανοιχτά την αντίθεσή του προς την κομμουνιστική ιδεολογία. Υπήρξε μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών και της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, της Ακαδημίας Αθηνών (εκλέχτηκε το 1958 μετά από πέντε υποψηφιότητες που απορρίφθηκαν) και τιμητικό μέλος του Διεθνούς Ινστιτούτου Γραμμάτων και Τεχνών. Τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Πεζογραφίας (1940 για το "Γαλάζιο βιβλίο") και το Σταυρό του Ταξιάρχη του Βασιλικού Τάγματος του Γεωργίου Α΄ (1959). Πέθανε άρρωστος από βρογχοπνευμονία στο νοσοκομείο του Ευαγγελισμού στην Αθήνα. Η πρώτη εμφάνιση του Στρατή Μυριβήλη στο χώρο της λογοτεχνίας σημειώθηκε το 1915 με τη συλλογή διηγημάτων "Κόκκινες ιστορίες". Στα πρώτα του βήματα συνδέθηκε με τη λογοτεχνική γενιά του 1920, η οποία δέχτηκε έντονη την επίδραση του Κωστή Παλαμά των κοινωνικοπολιτικών γεγονότων των αρχών του αιώνα (Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, Μικρασιατική Καταστροφή). Σύντομα ωστόσο αποδεσμεύθηκε από την απαισιόδοξη κοσμοθεωρία των συγχρόνων του και αναδείχθηκε ως ένας από τους μεγαλύτερους αντιμιλιταριστές συγγραφείς της Ευρώπης και πρόδρομος της γενιάς του Τριάντα. Σταθμό στην πρώτη αυτή φάση της δημιουργίας του αποτέλεσε η "Ζωή εν Τάφω", που εγκαινίασε τη σύγχρονη ελληνική αντιπολεμική λογοτεχνία. Το έργο "Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια" (1932) αντιμετωπίστηκε από την κριτική ως μεταβατικό στάδιο προς τη δεύτερη περίοδο της συγγραφικής του δραστηριότητας (1933-1949), στην οποία κυριαρχεί η τάση προς άρνηση του παρόντος και στροφή προς την παιδική ηλικία, τάση που άσκησε επιρροή και στο γλωσσικό και υφολογικό πεδίο του έργου του. Από τη δεύτερη αυτή περίοδο αναφέρουμε το μυθιστόρημά του "Η Παναγιά η Γοργόνα". Τέλος στην τρίτη περίοδο του έργου του (1949-1969) ο Μυριβήλης στράφηκε προς μια ποικιλία θεμάτων, στόχων και εκφραστικών μέσων. Εδώ εντάσσονται οι συλλογές διηγημάτων του "Το πράσινο βιβλίο", "Το γαλάζιο βιβλίο", "Το κόκκινο βιβλίο" και "Το βυσσινί βιβλίο". Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Στρατή Μυριβήλη βλ. Μανώλης Γιαλουράκης, "Μυριβήλης Στρατής", στη "Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας", τ. 10, Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ., Νίκη Λυκούργου, "Μυριβήλης Στρατής", στο "Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό", τ. 7, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1987, Νίκη Λυκούργου, "Σχεδίασμα χρονογραφίας Στρατή Μυριβήλη (1890-1969)", Αθήνα, Εταιρεία Σπουδών Σχολής Μωραΐτη - Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 1990 και Τάκης Καρβέλης, "Στρατής Μυριβήλης", στο "Η μεσοπολεμική πεζογραφία· από τον πρώτο ως τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (1914-1939)", Στ΄, Αθήνα, Σοκόλης, 1993.
(Πηγή: Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών Ε.ΚΕ.ΒΙ.).
4.2. ΟΙ ΠΡΩΤΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΤΗΣ «ΝΕΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ», 4.2.1. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ (1892-1969), αντιµιλιταριστής πατριώτης και λυρικός πεζογράφος.
Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ
| (2016) | Η ζωή εν τάφω, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (2011) | Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (2010) | Η ζωή εν τάφω, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (2008) | Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (2008) | Η ζωή εν τάφω, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (2006) | Η ζωή εν τάφω, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (2006) | Τα παγανά, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1999) | Ο Βασίλης ο Αρβανίτης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1998) | The Mermaid Madonna, Ευσταθιάδης Group | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1998) | The Schoolmistress with the Golden Eyes, Ευσταθιάδης Group | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1998) | Το τραγούδι της γης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1997) | Η Παναγιά η γοργόνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1997) | Ο Αργοναύτης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1997) | Το κόκκινο βιβλίο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1996) | Το βυσινί βιβλίο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1995) | Το γαλάζιο βιβλίο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1995) | Το πράσινο βιβλίο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1993) | Η ζωή εν τάφω, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1992) | Η Παναγιά η Γοργόνα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1991) | Η δασκάλα με τα χρυσά μάτια, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1991) | Η ζωή εν τάφω, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| (1989) | Η ζωή εν τάφω, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | |||||||||||||||||||||||||||||||
| Απ' την Ελλάδα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Ο Βασίλης ο Αρβανίτης, Εκδόσεις Παπαζήση | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Πτερόεντα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας | ||||||||||||||||||||||||||||||||
| Το λογοτεχνικό τέταρτο, Βιβλιοπωλείον της Εστίας
Συμμετοχή σε συλλογικά έργα
|