Η βραχνή φωνή μιας κρίσιμης πνευματικότητας.


  Δημήτρης Ν. Μαρωνίτης (1929-2016).

Δάσκαλος, φιλόλογος, μεταφραστής, κριτικός, διανοούμενος, πολίτης. Ο Δ. Ν. Μαρωνίτης λογοδοτούσε με αυστηρότητα και πάθος στην πνευματική γεωμετρία του βίου του, ακόμη και σε καιρούς σκοτεινούς ή αδιάφορους, αδιαλείπτως σχεδόν μέχρι το τέλος του. Οψεις από το πολύτροπο έργο του, αλλά και πτυχές από τις καθημερινές του οικειότητες φωτίζουν και ανασύρουν τα κείμενα που συναρθρώνουν αυτό το μικρό αφιέρωμα στη μνήμη του. Γράφουν ο Βασίλης Κάλφας (καθηγητής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ), ο Αρης Στυλιανού (καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ), η Μαρία Στασινοπούλου (φιλόλογος, δοκιμιογράφος και πεζογράφος), ο Αριστοτέλης Σαΐνης (φιλόλογος και κριτικός λογοτεχνίας) και ο Γιώργος Κορδομενίδης (εκδότης και διευθυντής του λογοτεχνικού περιοδικού «Εντευκτήριο»).

Επιμέλεια: Μισέλ Φάις

❖❖❖❖❖

Μόνο η ψυχή, πάει πέταξε, σαν όνειρο, και φτερουγίζει

Του Βασίλη Κάλφα

Αυτή είναι η μοίρα των βροτών, όταν κάποιος πεθαίνει:
 δεν συγκρατούν πια τα νεύρα του τις σάρκες και τα κόκκαλά του∙
όλους τους τα δαμάζει το μένος της πυράς
που λαμπαδιάζει, αφού η ζωή του φύγει κι αφήσει τα λευκά του οστά –
μόνο η ψυχή, πάει πέταξε, σαν όνειρο, και φτερουγίζει

Από τη Ομηρική Νέκυια (λ 242-46), 
σε μετάφραση, φυσικά, του Δημήτρη Μαρωνίτη.

Ο Μαρωνίτης βάλθηκε να πεθάνει οδυσσειακά. Κι ας λέει ο Αριστοτέλης ότι η ψυχή είναι η εντελέχεια του σώματος. Οσοι τον ζήσαμε τα τελευταία χρόνια, βλέπαμε μέρα με τη μέρα ένα σώμα να κουράζεται και βαθμιαία να εγκαταλείπει τον αγώνα να συντροφεύσει μια νεανική ψυχή, που δεν έλεγε με τίποτε να γεράσει. Και όμως αυτή η αντίθεση δεν φαινόταν καθόλου να τον πτοεί. Εβλεπε και εδώ ένα δώρο, όπως εξηγεί σε μια από τις τελευταίες του συνεντεύξεις:

«Οταν φθάνεις στα 86, όπως εγώ… έχεις ένα δίλημμα: τι ακριβώς θα ήθελες; Να ξεκουραστεί το μυαλό από μόνο του, να χαλαρώσεις και εσύ ή να το αφήσεις να δουλεύει κάποτε με ταχύτητες απαγορευτικές και εξοντωτικές; Συμβαίνει, λοιπόν, το δεύτερο και δεν λέει το άτιμο το μυαλό να ηρεμήσει, να ησυχάσει. Αυτό νιώθω ότι είναι το γέρας του γήρατός μου και θα θέλω να συστήσω σε όσους καλούς φίλους μου έχουν απομείνει να κάνουν υπομονή∙ μπορεί να τους συναντήσει το γέρας αυτό».

Με την απώλεια του Δημήτρη Μαρωνίτη χάσαμε ένα ορόσημο της πνευματικής μας πορείας. Χάσαμε ίσως τον μοναδικό μας ολοκληρωμένο διανοούμενο. Παθιασμένος δάσκαλος που επηρέασε την πορεία χιλιάδων μαθητών του, διεισδυτικός μελετητής της αρχαίας και της νέας ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και εκπληκτικός μεταφραστής, που έφερε κοντά μας τον αρχαίο κόσμο και μας έκανε να τον αγαπήσουμε.

Αιχμηρός και αυστηρός κριτής της επικαιρότητας, αφοσιωμένος γραφιάς, ακούραστος αναγνώστης και γενναιόδωρος στις κρίσεις του για τους νεoτέρους. Τοποθετημένος πάντοτε σε μια ανοιχτή και δημιουργική Αριστερά, απολύθηκε και βασανίστηκε στη xούντα, αλλά δεν χαρίστηκε έκτοτε σε κανέναν δογματισμό, σε καμία δημαγωγία και πολιτική ευκολία. Και κυρίως μας δίδαξε με τις τολμηρές επιλογές της ίδιας της ζωής του, σε άπειρες και ποικίλες περιστάσεις, πως η τέχνη του βίου είναι εξίσου σημαντική με την τέχνη του λόγου.

Μοναδικέ μου δάσκαλε, αγαπημένε φίλε μου, Μίμη

Πάντοτε πίστευα ότι είσαι ένας πολύ τυχερός άνθρωπος. Οταν κάποτε διστακτικά σου το είπα, έσπευσες να το αποδεχθείς χωρίς ίχνος συγκατάβασης. Τότε βέβαια είχα στον νου μου τη γεμάτη ζωή σου και κυρίως την Ανθή, που ακόμη πιστεύω ότι ήταν η μεγάλη τύχη της ζωής σου, την Εριφύλη και τη Νίκη.

Τύχη και χάρισμα, όμως, είναι να έχει κανείς ένα μυαλό σαν το δικό σου, για να μπορέσει να το συνδυάσει με μια ακάματη εργατικότητα και να μας δώσει αυτά που μας έδωσες. Τύχη και ταλέντο είναι και η προσωπική σου ακτινοβολία και η θεατρικότητα, επάνω στην οποία οικοδομήθηκε, και πάλι με πολλή προσπάθεια και προετοιμασία, ο ζωντανός ακόμη θρύλος του δασκάλου Μαρωνίτη - γι’ αυτό άλλωστε, αν και πολλοί προσπάθησαν να μιμηθούν τον τρόπο σου, κανείς δεν κατάφερε να διδάξει όπως εσύ.

Τα άλλα όμως όλα δεν είναι τύχη αλλά τέχνη. Η τέχνη σου ήταν ότι κατάφερες να κρατήσεις ενεργές στην προσωπικότητα και στη ζωή σου τις μεγάλες σου αντιθέσεις - κι έτσι κατάφερες να μας πείσεις ότι δεν είναι αντιφάσεις: Τα «ρωμαλέα πάθη» (δικός σου ο όρος) με τη συνέπεια και την αξιοπρέπεια.

Την έμπνευση και τη φαντασία με την καθημερινή σκληρή δουλειά. Την επίγνωση της πολυπλοκότητας με την πίστη στην απλότητα και τη χαρά της ζωής. Τα μεγαλεπήβολα σχέδια, κάποια από τα οποία κατάφερες να υλοποιήσεις, με την αθωότητα και τον νεανικό ενθουσιασμό. Τη μοναχικότητα του δημιουργού με την πίστη στην ομαδική δουλειά.

Εσύ που είχες τη μοναδική ικανότητα να μιλάς όπως γράφεις, ήσουν ο ίδιος που δεν πήγες ποτέ και πουθενά να μιλήσεις χωρίς γραμμένο κείμενο. Και μεγάλη τέχνη τελικά ήταν ότι ήσουν ένας από τους ελάχιστους που κατάφεραν να συνδέσουν αξεχώριστα τον βίο και το έργο.

Η γενιά μου σου χρωστάει χωρίς αμφιβολία πάρα πολλά. Είναι όμως σημαντικό ότι η αναγνώριση της προσφοράς σου έχει ήδη συντελεστεί - δεν σε άκουσα να μιλάς ποτέ γι’ αυτό, αλλά είμαι σίγουρος ότι το ένιωθες. Αν μπορούσα να το συνοψίσω, θα έλεγα ότι σου χρωστάμε κατά βάση την πνευματική μας αυτοπεποίθηση.

Αυτοπεποίθηση πρώτα απ’ όλα για το γλωσσικό μας παρόν. Ξέραμε όλοι από καιρό ότι η νεοελληνική γλώσσα είναι κατάλληλη για τη μεγάλη ποίηση.

Με τις Δοκιμές του αγαπημένου σου Σεφέρη αρχίσαμε να αντιλαμβανόμαστε ότι και ο δοκιμιακός λόγος μπορεί να εκφραστεί άνετα στη δημοτική. Χρειάστηκε όμως να διαβάσουμε το δικό σου βιβλίο, το Αναζήτηση και Νόστος και του Οδυσσέα στο μακρινό 1973, για να συνειδητοποιήσουμε ότι και η επιστήμη μπορεί να εκφραστεί άψογα στην ίδια γλώσσα, ότι ένα επιστημονικό έργο γραμμένο με μαεστρία στη νέα ελληνική μπορεί να καταστεί συναρπαστικό ανάγνωσμα.

Και ήσουν πάλι εσύ, όταν πλέον άρχισες να παρουσιάζεις τις ομηρικές σου μεταφράσεις, που μας έπεισες στην πράξη για την «ισοτιμία» της αρχαίας και της νέας ελληνικής γλώσσας. Διαβάζοντας τις μεταφράσεις σου, και ακόμη περισσότερο ακούγοντας εσένα να τις διαβάζεις, καταλάβαμε πόσο πίσω είχαμε πλέον αφήσει το γλωσσικό ζήτημα που τόσο σας είχε ταλαιπωρήσει, πόσο στιβαρή γλώσσα είναι η νέα ελληνική, πόσο ανθεκτική σε επεκτάσεις και δοκιμασίες, πόσο φιλόξενη σε δάνεια από την αρχαία ελληνική.

Αυτοπεποίθηση όμως αντλήσαμε και για το πνευματικό μας παρόν από την παρουσία σου. Αν το ελληνικό Πανεπιστήμιο διέθετε καθηγητές σαν εσένα, σαν τον Μάνεση ή τον Ανδρόνικο (για να αναφερθώ μόνο στο παράδειγμα της γενέθλιας Θεσσαλονίκης), αν το έργο σας αναγνωρίστηκε και τα αμφιθέατρά σας ήταν γεμάτα από νέους μαθητές, τότε ήταν γεγονός ότι η πνευματική ατμόσφαιρα της Ελλάδας είχε γυρίσει σελίδα.

Ακόμη περισσότερο, όταν είδαμε κάποιους ανθρώπους όπως εσύ, που αντιστάθηκαν με κίνδυνο της ζωής τους στη δικτατορία, να μην περνούν στο περιθώριο αλλά να διατηρούν το κύρος τους και να συνεχίζουν να επηρεάζουν, χωρίς να μειώσουν την κριτική τους απέναντι στην πολιτική εξουσία. Και σίγουρα αναπνεύσαμε πιο ελεύθερα βλέποντας να χτίζεται βαθμιαία ο μύθος σου, ο μύθος του Μαρωνίτη, γύρω από ένα αντισυμβατικό άτομο που διεκδίκησε με πάθος και τόλμη και κέρδισε την πληρότητα και τη χαρά της ζωής.

Καλό σου ταξίδι, αγαπημένε μας φίλε

Να ξέρεις ότι θα σε θυμόμαστε πάντα, ελπίζοντας να αντέξουμε και εμείς, αν έρθει, το γέρας που μας υποσχέθηκες.

Εκτός από τον επικήδειο του Β. Κάλφα που δημοσιεύουμε, τον Δ. Ν. Μαρωνίτη αποχαιρέτησαν στις 14 Ιουλίου στο Α’ Νεκροταφείο ο δήμαρχος Αθηναίων Γιώργος Καμίνης, ο πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Περικλής Μήτκας καθώς και ο διευθυντής του «Βήματος» Αντώνης Καρακούσης, μια εφημερίδα στην οποία ο εκλιπών αρθρογραφούσε επί μακρόν.


Ελλογο πάθος: ο στοχαστικός Μαρωνίτης

Του Αρη Στυλιανού

Τον Μαρωνίτη τον αγαπούσα πολύ και θα τον αγαπώ πάντα, ως μαθητής και φίλος, με μια αγάπη συναισθηματική και λογική, πολιτική και διανοητική. Δεν ξέρω αν υπήρξα καλός μαθητής, ξέρω όμως ότι εκείνος ήταν ανεπανάληπτος δάσκαλος. Ζητώ συγγνώμη για την άκομψη αυτή εξομολόγηση, η οποία πάντως είναι αληθινή και συνδέεται με ό,τι θέλω να πω σε τούτο το αποχαιρετιστήριο σημείωμα.

Στη ζωή και στο έργο του, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης συνδύαζε με ιδιοφυή και εξαιρετικά πρωτότυπο τρόπο το πάθος με τον λογισμό. Στην επιστήμη του, στα δοκίμιά του, στις μεταφράσεις του, η θεωρία και η πρακτική του χαρακτηρίζονταν πάντοτε από μια λογική ή και μαθηματική μέθοδο. Ωστόσο, η αυστηρά δομημένη αυτή μέθοδος εμπλουτιζόταν διαρκώς με στοιχεία παθηματικά και εμπειρικά. Ηταν ίσως ο πιο λογικός και φιλόσοφος μεταξύ των φιλολόγων και, ταυτόχρονα, ο πιο παθολογικός και βιωματικός.

Εκτός από εξαιρετικά γενναίος άνθρωπος, ενεργός πολίτης και κορυφαίος διανοούμενος, ο Μαρωνίτης ήταν στοχαστής. Τόσο ο προφορικός όσο και ο γραπτός του λόγος διακρίνονταν από τη στοχαστική τους διάσταση, από τη θεωρητικοποίηση όλων των ζητημάτων και την οιονεί φιλοσοφική τους πραγμάτευση. Πιστεύω ότι, εάν έγραφε σε μια ισχυρή ευρωπαϊκή γλώσσα, ο Μαρωνίτης θα είχε σαφώς αναγνωριστεί διεθνώς ως ένας από τους σημαντικότερους στοχαστικούς διανοούμενους του καιρού μας.

Η πολιτική του σκέψη ήταν καίρια και οι δημόσιες παρεμβάσεις του γίνονταν με θάρρος και με παρρησία. Η ορθή πολιτική και ηθική στάση ζωής τον απασχολούσε μονίμως με βασανιστικό τρόπο. Ελεγχος, κριτική και αυτοκριτική ήταν μέθοδοι που εφάρμοζε ακατάπαυστα. Ως γνωστόν, στα σκοτεινά χρόνια της χούντας έκανε τις δύσκολες επιλογές, πληρώνοντας πολύ ακριβά το κόστος. Παραδειγματικό κείμενο αυτής της οριακής τραυματικής εμπειρίας αποτελεί η Μαύρη Γαλήνη. Πρόκειται για κείμενο συγχρόνως αυτοβιογραφικό, λογοτεχνικό και πολιτικό. Κείμενο που χαρακτηρίζεται από έλλογο πάθος.

Διαβάζοντας τη Μαύρη Γαλήνη του Μαρωνίτη, 43 χρόνια μετά την πρώτη της δημοσίευση, έχει κανείς την αίσθηση πως το άφατο μιλήθηκε. Τα λόγια, ασφαλώς, δεν μπορούν να εκφράσουν το άφατο σε όλες του τις διαστάσεις, ωστόσο τα γραπτά μένουν και δηλώνουν τα δικά τους σημάδια. Σημάδια που πρώτα εντυπώθηκαν ανεξίτηλα στο σώμα και στην ψυχή, παίρνοντας κατόπιν τον δρόμο για την τυπογραφική τους αποτύπωση.

Τα δύο κείμενα που αποτελούν το βιβλίο («ο τυφλός τοίχος», «η άσπρη πάπια») γράφτηκαν σε οριακές συνθήκες, στην απομόνωση μέσα σε στενά κελιά, ανάμεσα σε ύπνο και αγρύπνια, μεταξύ ζωής και θανάτου. Το μεγαλείο αυτής της γαλήνιας μαύρης γραφής είναι ότι διατηρεί ζωντανό το αίσθημα του κενού, προσπαθώντας, και εν πολλοίς επιτυγχάνοντας, να το γεμίσει και να το πληρώσει. Η πληρότητα εντέλει μοιάζει να επικρατεί του κενού.

Πρόκειται για συγκλονιστικά κείμενα, κατά κυριολεξία. Φράσεις που γράφτηκαν σε χαρτοπετσέτες, αποσπασματικά, για να κρατήσουν τον λογισμό σε εγρήγορση ή έστω σε κάποιας μορφής λειτουργία, ενώ κάθε στιγμή παραμόνευε ο κίνδυνος της παράδοσης στην παράνοια και της καταβύθισης στο απύθμενο πηγάδι της απελπισίας. Είναι μοντέρνα λογοτεχνικά κείμενα, τα οποία συγχρόνως αποτελούν και ντοκουμέντα, πολιτικές μαρτυρίες που προάγουν μια βαθιά προσωπική και συλλογική αυτογνωσία ανθρωπολογικού τύπου.

Ο Μαρωνίτης δείχνει ένα αισιόδοξο παράδοξο: σε τούτη την επικίνδυνη ισορροπία άσπρου και μαύρου, ζωής και θανάτου, εκείνο που αναφαίνεται ως το σημαντικότερο δεν είναι ο θάνατος, αλλά η ζωή. Ισως η ζωή εν τάφω. Οπου ο τάφος, στην προκειμένη περίπτωση, έχει το σχήμα, την όψη και τη μορφή κελιού.

«Το κελί μου αυτό ήταν πολύ μικρό, χωρούσε δε χωρούσε ένα κρεβάτι. [...] Δεν μπορούσα να φανταστώ πιο καλό κελί». Η ιδιότυπη αυτή νέκυια προσημαίνεται ήδη από τις πρώτες λέξεις του κειμένου, που ανοίγει κάνοντας λόγο για το νεκροταφείο της Ευαγγελίστριας στην πάνω πόλη της Θεσσαλονίκης: «ένας χωματένιος δρόμος χώριζε την κουζίνα μας από τα μνήματα». Τάφοι και σταυροί, μνήματα και μνήμες, σήματα και σημασίες, όλα μέσα στο κείμενο, από την αρχή μέχρι το τέλος.

Αλλο ένα παράδοξο του βιβλίου είναι η συμπάθεια που προκύπτει εξ αντικειμένου για πρόσωπα και πράγματα που λογικά δεν το περιμένεις: πικρή συμπάθεια ακόμα και για τους δεσμοφύλακες, ακόμα και για τους βασανιστές: «Με συμπάθησαν κι οι δυο τους.

Ο ένας από την τρίτη βραδιά, ο δεύτερος λίγο αργότερα, όταν την πιο απελπισμένη Δευτέρα, λίγο πριν κοιμηθώ, μου πέταξε το γκρίζο παντελόνι -το μπλε είχε σχιστεί– κι ένα προσόψι. Ο πρώτος -ένας από όσους μ’ έδειραν- ακόμη και τώρα όταν με βλέπει θέλει χειραψία και ρωτά σχεδόν καλοσυνάτα και φανερά συγκινημένος: ε φίλε, τι γίνεται;». Συμπάθεια για τον Αδη, απόλυτη συμφιλίωση με τον θάνατο, απόλυτη λαχτάρα για τη ζωή.

Η γλώσσα του Μαρωνίτη σ’ αυτά τα γραπτά της φυλακής μοιάζει, αλλά και διαφέρει αρκετά από τη γλώσσα των δοκιμίων του. Εδώ ο λόγος είναι πιο ελεύθερος, παράξενα απελευθερωμένος, λαϊκός και άμεσος, συγχρόνως αισθητικός και αισθαντικός. Η κυριολεξία κυριαρχεί, έστω κι αν περνά μέσα από μεταφορές κι από μετωνυμίες. Οσα αποσιωπούνται, δηλώνονται ευκρινέστερα. Οχι επίθετα, μόνον ουσιαστικά. Τα ουσιώδη.

Κάποτε τελειώνει η ανάγνωση. Είδαμε, όσο αντέξαμε, την απελπισία και τη γαλήνη, μαζί και χωριστά. Το μαύρο δίπλα στο άσπρο, το ένα μέσα στο άλλο, και να μην προκύπτει παρά μόνο άσπρο και μαύρο, ανάμικτα κι όμως ατόφια.

Οπως στα όνειρα («το προηγούμενο βράδυ είχα ονειρευτεί τη μάνα μου»), που είναι πάντα ασπρόμαυρα, σαν βυθιστεί κανείς σε βαθύ, γαλήνιο ύπνο, ίδιο με θάνατο. Ακροβατώντας στο μεταίχμιο θανάτου και ζωής, η γραφή του Μαρωνίτη βαδίζει πλέον μόνη της, ανεξάρτητη, υπερβαίνει τόπο και χρόνο, ανοίγεται στο μέλλον. Στο μέλλον, που διαρκεί πολύ.


 Δημήτρης Μαρωνίτης: μαθητεία και διδαχή

Της Μαρίας Στασινοπούλου

Πώς να σκεφτεί κανείς ψύχραιμα την ώρα που το άσπρο της ζωής δίνει τη θέση του στο μαύρο του θανάτου; Πώς να αποφύγει τον υπερθετικό της φόρτισης, όταν υπερθετική είναι η όποια αντιμετώπιση της προσφοράς του Δημήτρη Μαρωνίτη στη φιλολογία, την τέχνη, την πολιτική, τη γλώσσα, την εκπαίδευση; Ενας άλλος φόβος εμφιλοχωρεί στη στιγμή που το ιδιωτικό γίνεται δημόσιο και η προσωπική οφειλή συλλογικό χρέος.

Θεωρώ τον Δημήτρη Μαρωνίτη δάσκαλό μου, όπως και αμέτρητοι άλλοι Ελληνες φιλόλογοι, κι ας μην είχα την τύχη, φοιτήτρια του Αθήνησι γαρ, να τον συναντήσω και να τον απολαύσω στα πανεπιστημιακά έδρανα και στα κατάμεστα αμφιθέατρα ή τα ολιγομελή φροντιστηριακά μαθήματα της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης.

Τον πρωτοσυνάντησα στην εκπνοή της χούντας, εκεί, στην οδό Σίνα, στο Εντευκτήριο της Εταιρείας Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη, όπου μια ομάδα ανθρώπων με γνώσεις, πνευματική εμβέλεια, ελεύθερο φρόνημα και αδιαμφισβήτητη αξία μάς πρόσφερε «κλειδιά» για να ανακαλύψουμε τη γνώση και τη διδακτική διαδικασία, κάτι που ήταν ανίκανοι να προσφέρουν οι επίσημοι εκπαιδευτικοί φορείς.

Η παρουσία του Μαρωνίτη έκτοτε, σε οποιονδήποτε κύκλο μαθημάτων, αποτελούσε κίνητρο συμμετοχής. Ο διδακτικός του οίστρος και η ιδιαίτερη θέρμη με την οποία πλησίαζε τα κείμενα, παλαιότερα ή νεότερα, είχαν έναν μοναδικό τρόπο να σε καθηλώνουν.

Κατείχε την τέχνη να μεταγγίζει την ισόβια προσήλωσή του –ερμηνευτική και μεταφραστική– τόσο στα ομηρικά έπη, στον λυρικό λόγο και στη δραματική ποίηση όσο και στη νεοελληνική ποίηση και πεζογραφία.

Πρωτότυπες μορφές ερμηνείας εγγράφονται στη μνήμη μας: «Ανάγνωση, Παρανάγνωση και Φιλολογική Ανάγνωση»∙ και άλλες έννοιες που όριζε και καθόριζε επακριβώς. Οι μάχιμοι καθηγητές, από τη μεταπολίτευση και δώθε, του χρωστάνε πολλά.

Το διεθνώς αναγνωρισμένο βιβλίο του Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα, η διαλεκτική της Οδύσσειας, αποτελεί ευαγγέλιο για τον φιλόλογο που θέλει να μυηθεί στον κόσμο του έπους και να διδάξει τους δικούς του μαθητές. Οι μεταφράσεις της Οδύσσειας και της Ιλιάδας, έργα ζωής πολύμοχθα, συνιστούν άθλο ενδογλωσσικής μετάφρασης.

Ο Μαρωνίτης δεν καλούπωνε τη σκέψη, την άνοιγε σε συνδυαστικού και συγκριτικού τύπου αναζητήσεις και ανίχνευε την ουσία και την ιδιαίτερη παρουσία ηρώων και δευτεραγωνιστών. Το μυαλό του ήταν παραγωγικό, γεννούσε ιδέες, ακόμη και όταν κατέφευγε στην επαγωγική συλλογιστική.

Οι οδηγητικοί πρόλογοι στα βιβλία του, ως αυτοβιογραφικά και αυτοαναφορικά ψήγματα, και τα συγκεφαλαιωτικά επιλεγόμενα, σε συνάρτηση με τον επιμερισμό σε κεφάλαια με ευφάνταστους τίτλους, «με θέματα και υποθέματα», «με στημονικά νήματα», οργάνωναν τον στιβαρό του λόγο και υποδείκνυαν τρόπους «στερεομετρικής δομής και συνθετικής άρθρωσης».

Ο Μαρωνίτης πίστευε πολύ στο δίπολο «μαθητής-δάσκαλος» και μάλιστα με αυτή τη σειρά «από τον μαθητή στον δάσκαλο και όχι αντιστρόφως, από τον δάσκαλο στον μαθητή».

Σε μία εκτενή συνέντευξη που του πήρα το 1985 για το περιοδικό Διαβάζω, εύνοια της τύχης γιατί ήταν η αρχή της στενότερης γνωριμίας μας, που εξελίχθηκε σε ακριβή για μένα φιλία, μίλησε για την αγάπη που είχε στους δασκάλους που τον σφράγισαν, τον Γιώργο Μιχαλόπουλο και τον Κωνσταντίνο Μπότσογλου, στο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αλλά και για τους πανεπιστημιακούς τους «χειροθέτες», τον Ι. Θ. Κακριδή, τον Λίνο Πολίτη και τον Γερμανό Walter Marg.

Προφητικός φαντάζει συχνά ο λόγος του: «Με ανησυχεί ακριβώς η ασυνέχεια και εν μέρει και η ασυνέπεια που υπάρχει στα πνευματικά πράγματα σήμερα. Εχει παραγίνει ο αποσπασματικός και ασυνεχής τρόπος τους, σχεδόν δεν μπορεί πια κανείς να μιλήσει με ρυθμό.

Οι άνθρωποι ούτε μεταξύ τους ρυθμίζονται ούτε και με τον ίδιο τους τον εαυτό» απαντά το 1985 στην ερώτηση: Πώς βλέπετε τα πνευματικά μας πράγματα σήμερα; Πόσο άραγε η σύγχρονη πραγματικότητα έχει απομακρυνθεί από το ίδιο σύμπτωμα;

Τον είδα για τελευταία φορά λίγες μέρες πριν μπει ανεπίστρεπτα στο νοσοκομείο, αδύναμο σωματικά αλλά ακμαίον πνευματικά, να σχεδιάζει τη μετάβασή του στην Επίδαυρο για να παρακολουθήσει την παράσταση της Αντιγόνης σε δική του μετάφραση και να ρωτά για τα πρόσφατα ενδιαφέροντα αναγνώσματά μας.

Πίσω από τον ευερέθιστο και συχνά εκρηκτικό χαρακτήρα του υπήρχε πάντα «κρατημένη θλίψη» και κρυμμένη τρυφερότητα. «Δεν θα ήθελα να θεωρηθώ άνετος άνθρωπος, αφού δεν υπήρξα ποτέ άνετος άνθρωπος» έχει πει.

Από τα θετικά ζεύγη «ύπνος – νόστος», τις αντιθετικές συζυγίες «ύπνος – θάνατος» και τη συναίρεση των τριών εννοιών στο τρίπτυχο «ύπνος – νόστος – θάνατος», δικές του επισημάνσεις, ας μείνουμε στην τελευταία και τελειωτική. Σε ευχαριστούμε, Δάσκαλε, για όσα μας έμαθες.




«Το μάθημα του δασκάλου» Μνήμη (και λήθη) Δ.Ν. Μαρωνίτη

Του Αριστοτέλη Σαΐνη

Κανένα μηχανικό μέσο, οσοδήποτε δαπανηρό,
κανένας υλισμός, οσοδήποτε θριαμβευτής,
δεν μπορεί να σβήσει το ξημέρωμα
που βιώνουμε όταν καταλαβαίνουμε έναν δάσκαλο.
Αυτή η χαρά δεν απαλύνει ούτε κατ’ ελάχιστο τον θάνατο.
Μας εξοργίζει όμως η σπατάλη του.
Δηλαδή, δεν υπάρχει χρόνος για άλλο μάθημα;

Τζορτζ Στάινερ

Συνοδοιπόρος εκείνης της μαγικής, χαρισματικής φουρνιάς (από τον Μανόλη και τη Νόρα Αναγνωστάκη στον Κλείτο Κύρου, από τον Νίκο-Αλέξη Ασλάνογλου στον Βασίλη Βασιλικό και τον Γιώργο Χειμωνά, από τον Κωστή Μοσκώφ στον Διονύση Σαββόπουλο, τη Ρούλα Πατεράκη και τον Γιώργο Βέλτσο) η οποία, ορμώμενη από τη Μητέρα Θεσσαλονίκη του 1960, σημάδεψε κάθε έκφανση του πολιτισμού μας, φίλος των Αλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Τάσου Χρηστίδη και Παύλου Ζάννα, γίγαντας σε ώμους γιγάντων καθότι μαθητής των Ιωάννη Κακριδή, Εμμανουήλ Κριαρά και Λίνου Πολίτη, ο Δ.Ν. Μαρωνίτης σφράγισε τη νεοελληνική φιλολογία με την «ποιητική και πολιτική ηθική του», για να θυμίσω τον ευφυή τίτλο που αφιέρωσε στη συναγωγή μελετών του για την τριάδα Αλεξάνδρου-Αναγνωστάκης-Πατρίκιος.

Ανάγνωση και γραφή, μετάφραση και διδασκαλία, να οι τέσσερις πλευρές στις οποίες κλείστηκε η «Ιλιγγιώδης ραψωδία» (τίτλος ομηρικής φαντασίας του Αχιλλέα Κυριακίδη, αφιερωμένης ευλόγως στον εκλιπόντα) της ζωής και του έργου του. Εφορμώντας από ακαδημαϊκή έδρα κλασικής φιλολογίας, κατήργησε τις διαχωριστικές γραμμές μεταξύ Αρχαίας Ελληνικής και Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και Λογοτεχνίας και κινήθηκε με άνεση «πίσω μπρος» από τον Ομηρο, τον Ησίοδο και τον Ηρόδοτο στην ελληνική ποίηση και πεζογραφία (Σολωμός, Καβάφης, Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Σαχτούρης, Σινόπουλος κ.ά.).

Για χρόνια η πρώτη μας αναφορά τα ξημερώματα της Κυριακής, έναυσμα για προβληματισμό τα αγωνιώδη πολιτικά του σχόλια, πυξίδα για τις μελλοντικές αναγνώσεις μας τα εύστοχα κριτικά του σημειώματα. Κάποιο πρωινό του 1981 πληροφορηθήκαμε για την «πνευματική ευγένεια» της «Remington» του Γιάννη Πάνου, χρόνια αργότερα κληθήκαμε ν’ αφουγκραστούμε την «παραμεθόρια» πεζογραφία του Σωτήρη Δημητρίου.

Στο ενδιάμεσο παρακολουθούσαμε για δεκαετίες τη σισύφεια, σχεδόν εμμονική αναμέτρησή του με τον ομηρικό λόγο. Ακόμα ηχούν στ’ αυτιά μας ομηρικοί στίχοι από το μεταφραστικό magnus opus του που παρουσιάστηκε πρόσφατα στο Εθνικό Θέατρο.

Μνημείο του νεοελληνικού λόγου πλέον (άξια απόγονος των σεφερικών «Δοκιμών») η κριτική γραφή του, ιδιοσυγκρασιακή και αναγνωρίσιμη, συσπειρώνεται και αποσυσπειρώνεται προσεγγίζοντας επαναληπτικά και κυκλωτικά το κέντρο της με στέρεη φιλολογική υποδομή, στοχαστική ευαισθησία, κριτική οξύνοια και ερμηνευτική τόλμη, με τη θεωρία είτε να έχει αφομοιωθεί είτε να έχει ήδη ξεπεραστεί από την παθιασμένη εμπειρική ανάγνωση.

Οι «Τέσσερις εποχές» του σολωμικού «Κρητικού», η σχέση ποίησης και Ιστορίας στον καβαφικό «Δαρείο», ο πρόλογος στο «Γκρίζο φως» του Σινόπουλου ή η πρόταση ανάγνωσης του πρώτου συνθέματος του «Νεκρόδειπνου», η περιήγηση στην αυτοκτονική νουβέλα του Μητσάκη ή τις βινιέτες του Γονατά είναι μόνο κάποιες από τις κορυφές της.

Εγώ τον γνώρισα κυρίως από τα βιβλία του. Είχα την ατυχία να τον ακούσω μόνο ευκαιριακά, από καθέδρας σε μαθήματα ή συνέδρια. Αξιώθηκα ένα ανάτυπο με αφιέρωση και ένα νεύμα επιδοκιμασίας στο τέλος μιας ανακοίνωσης.

Κάποια φορά, τη χαρά μιας σύντομης κατ’ ιδίαν συζήτησης. Θυμάμαι τη φωνή του. Δεν ήμουν τυχερός να συγκαταλέγομαι στα πολυπληθή ακροατήρια των φανατικών μαθητών του ή των άμεσων, πιστών συνεργατών του. Αναρωτιέμαι, παραφράζοντας τη γνωστή ρήση, μήπως ο Δάσκαλος των Δασκάλων μας είναι δυο φορές δικός μας Δάσκαλος...

Οπως και να ‘χει, αυτή, νομίζω, ήταν πρωτίστως η ιδιότητα του Δ.Ν. Μαρωνίτη: του δάσκαλου που σμίλεψε φιλολογικές συνειδήσεις κι άνοιξε ερευνητικούς δρόμους. Προνομιούχο «επάγγελμα», λέει ο Στάινερ, η τριπλή περιπέτεια της διδασκαλίας: ν’ αφυπνίζεις σε ανθρώπινα πλάσματα όνειρα πέρα από τα δικά σου, να τα παρακινείς ν’ αγαπήσουν αυτά που αγαπάς, να κάνεις το εσωτερικό τους παρόν δικό σου μέλλον.

Δάσκαλος, λοιπόν, και μάλιστα σε εποχή γενικευμένης «ανευλάβειας» σαν αυτή που διανύουμε (η δημιουργική αντιπαράθεση με τον Δάσκαλο, ακόμα και η «θανάτωσή» του, είναι άλλου παπά ευαγγέλιο) ήταν ο εκλιπών, και τη διδασκαλία θα πρέπει να την αντιληφθούμε ως σύνθετη γνωστική και ψυχική αγωγή, στις πτυχές της οποίας χωράνε μαζί η άσκηση εξουσίας, η έλξη, η αποπλάνηση, ο έρωτας, η φιλία, η προδοσία, η ταπεινοφροσύνη, η αφιλοκέρδεια, ο εξευτελισμός, ο σφετερισμός, η ευγνωμοσύνη, όπως συνοψίζει ο Σεραφείμ Βελέντζας προλογίζοντας «Τα μαθήματα των δασκάλων» του Στάινερ.

Ξημερώματα περασμένης Τρίτης και από τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κυκλοφόρησε το κακό μαντάτο. Ξεφυλλίζοντας ξανά τα βιβλία του, χρόνια μετά την πρώτη ανάγνωση, το μάτι μου έπεφτε σε παλιότερα ερωτήματα, τώρα πλέον λυμένα, και άλλα σημεία μού γεννούσαν νέες απορίες. Καταφύγιο βρήκα και πάλι στην αισιόδοξη απάντηση του ερωτήματος που φαινομενικά αφήνει εκκρεμές το μότο του Στάινερ: «Πάντα πρέπει να υπάρχει χρόνος για άλλο ένα μάθημα»!

Και ας κλείσω με μια «μνεία-μνήμη», όπως θα έλεγε ο ίδιος. Ανάτυπο με ημερομηνία «Απρίλιος του 1995» και τόπο έκδοσης τη Λευκωσία. Διάλεξη στη μνήμη της Ελένης Τσαντσάνογλου, και ο Δ.Ν. Μαρωνίτης αποφασίζει να μιλήσει για τη μνήμη «που τόσο στη ζωή όσο και στην ποίηση, συγχρόνως θυμάται και ξεχνά».

Ακολουθώντας το διαλεκτικό ζεύγος «μνήμη-λήθη» από τις απαρχές (μονόζυγη στην «Ιλιάδα», λαθραία δίζυγη στην «Οδύσσεια», ρητώς και ονομαστικώς μηχανή της ποίησης στα «Ησιόδεια Επη») στον Σολωμό θα καταλήξει: «Η ποίηση είναι εκ φύσεως, ακόμα και κει που τούτο δεν φαίνεται καθαρά, μνημονική, και σκοπεύει στη νάρκη του άλγους εν φαντασία και λόγω, όπως εμμέσως εξομολογείται ο Καβάφης. Γι’ αυτό προσφεύγουμε στην τέχνη της ποιήσεως: ξεχνάμε για να θυμηθούμε, θυμόμαστε για να ξεχάσουμε».

Ισως αυτό είναι το ύστατο μάθημα, αν όχι ένα από τα μεγαθέματα της διδασκαλίας Του.


 Ιδιαίτερα με τον Μαρωνίτη

Του Γιώργου Κορδομενίδη

Η εργατικότητά του ήταν απαράμιλλη. Μαθήματα - εξετάσεις - διόρθωση γραπτών, κατά περιόδους διοικητικά καθήκοντα (κοσμήτορας, πρόεδρος τμήματος), η τακτική (από το 1971) στήλη του στο «Βήμα» και εκτάκτως εκτενείς επιφυλλίδες, διαλέξεις, ομιλίες σε ημερίδες και συνέδρια, μεταφράσεις έργων του αρχαίου δράματος και αργότερα των ομηρικών επών (με εντυπωσιακά Επιλεγόμενα για κάθε ραψωδία), το στήσιμο του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας…

Αλλά και διάβασμα λογοτεχνικών βιβλίων που μόλις είχαν κυκλοφορήσει. Τα είχε διαβάσει και μιλούσε γι’ αυτά προτού ακόμη εμείς μάθουμε πως εκδόθηκαν!

Παρά ταύτα (ή κοντά σ’ αυτά) ήταν φανατικός της συναναστροφής με φίλους. Οταν δεν πήγαινε σινεμά (πάρα πολύ συχνά) ή στο θέατρο, η συνάντηση της «παρέας Μαρωνίτη» ήταν επιβεβλημένη. Στον «Φαλάκρα» επί της Αλεξ. Σβώλου, σ’ ένα ουζερί στην Κων. Μελενίκου, στο «Τίφανυ’ς» της Ικτίνου, για σουτζουκάκια στο «Αριστον» της Δημ. Γούναρη…

Μερικές φορές η βραδιά συνεχιζόταν σε κάποιο από τα μπαράκια του κέντρου. Την παρέα αποτελούσαν (τουλάχιστον από το 1989 και μετά) η Νατάσα Πεπονή, ο Αρης Στυλιανού, ο Νικήτας Μυλόπουλος, ο Λάμπρος Πόλκας και ο υπογραφόμενος – όχι πάντα σε… απαρτία· αραιότερα, ο Σάκης Σερέφας, ο Βασίλης Αμανατίδης, η Σοφία Νικολαΐδου και κατά περίσταση κάποιος νεοπροσήλυτος.

Τον τόπο και την ώρα της συνάντησης όριζε συνήθως ο ίδιος, τηλεφωνώντας νωρίς το απόγευμα και ορίζοντας την… ημερήσια διάταξη. Γιατί η «έξοδος» με τον Μαρωνίτη δεν ήταν μια «απλή» συνάντηση φίλων γύρω από ένα τραπέζι (άλλωστε, με τον Μαρωνίτη τίποτε δεν ήταν απλό): κάθε φορά υπήρχε μια συγκεκριμένη ατζέντα με θέματα που «έπρεπε» να συζητηθούν. Το σχήμα «κείμενα ή συγγραφείς», που επανερχόταν συχνά: έλεγε από μνήμης μερικούς στίχους και περίμενε να ακούσει τα σχόλιά μας, κρατώντας κρυφό το όνομα του ποιητή.

Ακόμη και τις ώρες της φιλικής συνάφειας είχε έναν γοητευτικό τρόπο, με εκείνην την τόσο γνώριμη βραχνή φωνή του, να καθοδηγεί τα πράγματα, μέσα από ατραπούς μιας γλυκιάς και παιγνιώδους ειρωνείας, μετατρέποντας την ανέμελη σχόλη σε διδακτική πράξη κι εμπειρία.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:



ΑΝΟΙΧΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
 Συντάκτης: Μισέλ Φάις
23.07.2016 

http://www.efsyn.gr/arthro/i-vrahni-foni-mias-krisimis-pneymatikotitas



                         Σ Χ Ε Τ Ι Κ Α                       

 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ

 Βiblionet.gr - ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ

www.tovima.gr - Τα κείμενα του Μαρωνίτη Δημήτρη Ν. με χρονολογική σειρά

   Δ.N. Mαρωνίτης, «Yπεροψία και μέθη. O ποιητής και η Iστορία» (1970)

         Τίτλοι στη βάση Βιβλιονέτ     

(2016)Επί του περιεχομένου. Ομήρου Οδύσσεια, Άγρα
(2014)Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.
 Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη
(2014)Έπος και δράμα, Άγρα
(2013)Γιάννης Ρίτσος: Μελετήματα, Εκδόσεις Πατάκη
(2013)Εγχειρίδιο της ορθής γραφής, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
(2012)Ομήρου Οδύσσεια, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
(2009)Τάκης Σινόπουλος, Μίλτος Σαχτούρης, Εκδόσεις Πατάκη
(2008)Γιώργος Σεφέρης, Εκδόσεις Πατάκη
(2008)Οδυσσέας Ελύτης, Εκδόσεις Πατάκη
(2007)Διονύσιος Σολωμός: Μελετήματα, Εκδόσεις Πατάκη
(2007)Η πεζογραφία του Γιώργου Χειμωνά, Κέδρος
(2007)Κ. Π. Καβάφης: Μελετήματα, Εκδόσεις Πατάκη
(2007)Μαύρη γαλήνη, Το Ροδακιό
(2005)Επιλεγόμενα στην ομηρική Οδύσσεια, Κέδρος
(2005)Συνομιλία, Κέδρος
(2003)Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα, Κέδρος
(1999)Ημεροδρόμιο, Εντευκτήριο
(1999)Ομηρικά μεγαθέματα, Κέδρος
(1997)Κειμενοφιλικά, Κέδρος
(1995)Όροι του λυρισμού στον Οδυσσέα Ελύτη, Κέδρος
(1995)Ποιητική και πολιτική ηθική, Κέδρος
(1993)Πλην και συν, Διάττων
(1992)Διαλέξεις, Στιγμή
(1989)Η ποίηση του Γιώργου Σεφέρη, Ερμής
(1989)Μέτρια και μικρά, Κέδρος
(1984)Ανεμόσκαλα, σημαδούρες χωρίς ανεμόσκαλα, Κέδρος

  Συμμετοχή σε συλλογικά έργα 

(2013)Αρχαϊκή επική ποίηση, Δημοσιογραφικός Οργανισμός Λαμπράκη
[κείμενα, επιμέλεια σειράς]
(2013)Εισαγωγή στην ποίηση του Σεφέρη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
(2012)Δεύτερη ανάγνωση, Πόλις
(2012)Εισαγωγή στην ποίηση του Καβάφη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
(2012)Οι αταίριαστοι (η πολιτική συναντά την τέχνη), Εκδόσεις Γκοβόστη
(2011)Εν χώρω τεχνήεσσα, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
 Πολυτεχνική Σχολή
(2011)Ο Ελύτης στην Ευρώπη, Ίκαρος [εισήγηση]
(2010)Σελίδες στην οθόνη ή σε χαρτί, Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
(2009)Apolline Politics and Poetics, Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών
(2009)Εισαγωγή στην ποίηση του Ελύτη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
(2009)Εισαγωγή στην ποίηση του Ρίτσου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
(2008)Γιάννης Ρίτσος: ο ποιητής και ο πολίτης, Κέδρος
(2008)Εισαγωγή στην ποίηση του Εγγονόπουλου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
(2008)Η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση,
Μεταίχμιο
(2008)Νόστος, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
(2007)Αρχαϊκή επική ποίηση, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη [κείμενα, επιμέλεια σειράς]
(2007)Σωτήρης Σόρογκας, Εκδόσεις Καστανιώτη
(2007)ΧΙΙ Διεθνής συνάντηση αρχαίου ελληνικού δράματος 2004,
Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών
(2005)Lazongas Α4, Άγκυρα
(2005)Χρήσεις της γλώσσας, Σχολή Μωραΐτη.
Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας [εισήγηση]
(2004)Το χρονικό του Κέδρου, Κέδρος
(2003)Ημερολόγιο 2004: Ομήρου Ιλιάδα, Διάμετρος
(2003)Οδύσσεια, ο Peter Brandes και ο Όμηρος, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
(2002)Είδωλα καμόντων, Μεταίχμιο
(2002)Η αρχαία ελληνική και βυζαντινή γραμματεία στον σύγχρονο κόσμο,
Διεθνές Κέντρο Συγγραφέων και Μεταφραστών Ρόδου [εισήγηση]
(2002)Οι χρήσεις της αρχαιότητας από το νέο ελληνισμό, Σχολή Μωραΐτη.
 Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας [εισήγηση]
(2000)Για τον Σινόπουλο, Αιγαίον
(1999)Διονύσιος Σολωμός: κανών νεοελληνικού πνευματικού βίου;,
Σχολή Μωραΐτη. Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας [εισήγηση]
(1998)Για τον Σαχτούρη, Αιγαίον
(1998)Θάνος Μικρούτσικος: Η επιστροφή της Ελένης, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών
(1996)Για τον Αναγνωστάκη, Αιγαίον
(1994)Δεκαοχτώ κείμενα, Κέδρος
(1993)Όψις ενυπνίου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
(1993)Παύλος Ζάννας, Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
(1989)ΙΙ Διεθνής συνάντηση αρχαίου ελληνικού δράματος,
 Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών
(1984)Η επίδραση των ιδεών του μαρξισμού στη λογοτεχνία μας,
 Κένταυρος [εισήγηση]
(1979)Μάριος Χάκκας, Κέδρος
(1978)Για μια δημοκρατική παιδεία, Εκδόσεις Παπαζήση

   Μεταφράσεις   

(2015)Σοφοκλής, Αντιγόνη, Γκόνης
(2012)24+2 Ιλιαδικές παρομοιώσεις, Άγρα [ανθολόγηση, μετάφραση, επιμέλεια]
(2012)Σοφοκλής, Αίας, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
(2012)Όμηρος, Ιλιάς, Άγρα
(2012)Σαμαρά, Μαρία, Ομηρικά έπη Οδύσσεια Α΄ γυμνασίου, Ινστιτούτο Τεχνολογίας Υπολογιστών και Εκδόσεων Διόφαντος
(2010)Όμηρος, Ιλιάς, Άγρα
(2010)Όμηρος, Ιλιάς, Άγρα
(2009)Ηρόδοτος, Ηρόδοτος: Οκτώ νουβέλες και τέσσερα ανέκδοτα, Άγρα [μετάφραση, επιμέλεια]
(2009)Ησίοδος, Θεογονία, Έργα και Ηοίαι, Άγρα [μετάφραση, επιμέλεια]
(2009)Όμηρος, Ιλιάς, Άγρα
(2009)Όμηρος, Ιλιάς, Άγρα
(2009)Όμηρος, Ομήρου Οδύσσεια, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών. Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη
(2004)Σοφοκλής, Οιδίπους επί Κολωνώ, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
(2003)Όμηρος, Ομήρου Οδύσσεια 24 παρομοιώσεις, Διάττων
(2001)Όμηρος, Οδύσσεια, Εκδόσεις Καστανιώτη
(2001)Όμηρος, Οδύσσεια, Εκδόσεις Καστανιώτη
(2001)Όμηρος, Οδύσσεια: Μνηστηροφονία: Ραψωδία χ, Εκδόσεις Καστανιώτη
(2001)Όμηρος, Οδύσσεια: Ραψωδίες ν-ω, Εκδόσεις Καστανιώτη
(2000)Όμηρος, Οδύσσεια: Οδυσσέως και Πηνελόπης ομιλία. Τα νίπτρα: Ραψωδία τ,
 Εκδόσεις Καστανιώτη
(2000)Όμηρος, Οδύσσεια: Τόξου θέσις: Ραψωδία φ, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1999)Όμηρος, Οδύσσεια. Οδυσσέως και Ίρου πυγμή, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1998)Όμηρος, Η ακροαματική απόλαυση της Οδύσσειας του Ομήρου,
Εκδόσεις Καστανιώτη [μετάφραση, αφήγηση]
(1998)Όμηρος, Οδύσσεια. Αναγνωρισμός Οδυσσέως υπό Τηλεμάχου,
Εκδόσεις Καστανιώτη
(1998)Όμηρος, Οδύσσεια. Αναγνωρισμός υπό Πηνελόπης, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1998)Όμηρος, Οδύσσεια. Επάνοδος εις Ιθάκην, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1997)Όμηρος, Οδύσσεια. Οδυσσέως προς Εύμαιον ομιλία, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1997)Όμηρος, Οδύσσεια. Τηλεμάχου προς Εύμαιον άφιξις, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1996)Όμηρος, Οδύσσεια. Οδυσσέως απόπλους. Άφιξις εις Ιθάκην,
Εκδόσεις Καστανιώτη
(1996)Όμηρος, Οδύσσεια. Τα εν Λακεδαίμονι, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1996)Όμηρος, Οδύσσεια: Ραψωδίες α-μ, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1995)Ησίοδος, Εκλογές από τον Ησίοδο, Το Ροδακιό [μετάφραση, επιμέλεια]
(1995)Όμηρος, Οδύσσεια. Ιθακησίων αγορά. Τηλέμαχου αποδημία,
Εκδόσεις Καστανιώτη
(1995)Όμηρος, Οδύσσεια. Τα εν Πύλω, Εκδόσεις Καστανιώτη
(1994)Όμηρος, Οδύσσεια: Απόλογοι: Αίολος - Λαιστρυγόνες - Κίρκη: Ραψωδία κ,
Στιγμή
(1994)Όμηρος, Οδύσσεια: Απόλογοι: Σειρήνες, Πλάγκτες - Σκύλλα - Χάρυβδη,
Θρινάκια: Ραψωδία μ, Στιγμή
(1993)Όμηρος, Οδύσσεια: Απόλογοι: Κίκονες - Λωτοφάγοι - Κύκλωπες:
Ραψωδία ι, Στιγμή
(1992)Όμηρος, Οδύσσεια: Οδυσσέως είσοδος: Ραψωδία η, Στιγμή
(1992)Όμηρος, Οδύσσεια: Οδυσσέως σύστασις: Ραψωδία θ, Στιγμή
(1964)Ηρόδοτος, Ηροδότου ιστορίαι, Εκδόσεις Γκοβόστη
(...)