ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ Ernst Toller.Η νιότη στα χρόνια της βαρβαρότητας.
Ερνστ Τόλλερ
'Ημουν ένας Γερμανός.
Η αυτοβιογραφία ενός επαναστάτη
Μετάφραση Μιλτιάδης Αργυρόπουλος.
Εκδόσεις Ερατώ, 2016,
σελ. 479, τιμή 18 ευρώ
Το 1933, το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα της Γερμανίας παίρνει την εξουσία, ο Αδόλφος Χίτλερ το αξίωμα του καγκελάριου, και αρχίζει για την Γερμανία, την Ευρώπη, μα και για ολόκληρη την ανθρωπότητα η πιο σκοτεινή και βάρβαρη περίοδος της σύγχρονης ιστορίας της.
Την ίδια χρονιά, ο Ερνστ Τόλλερ γράφει: "Όποιος επιθυμεί να κατανοήσει την κατάρρευση του 1933, πρέπει να γνωρίσει τα γεγονότα του 1918 και 1919 στη Γερμανία, τα οποία διηγούμαι στο βιβλίο αυτό.
Είχαν διδαχθεί, άραγε, τίποτα οι άνθρωποι από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, από τις θυσίες και τα βάσανα, από την καταστροφή και τα χτυπήματα της μοίρας, από τον θρίαμβο του αντιπάλου και την απελπισία του λαού, είχαν καταλάβει το νόημα, τη νουθεσία και το χρέος εκείνων των καιρών;
Οι Δημοκράτες, που παραχώρησαν τη δημοκρατία στους εχθρούς τους. Οι Επαναστάτες, που, μπροστά σε θεωρίες και συνθήματα, ξέχασαν τη θέληση και την απόφαση του ανθρώπου. Οι Συνδικαλιστές, που, μπροστά σε γεμάτα ταμεία, παρέβλεψαν την αυξανόμενη δύναμη του εχθρού, που έμελλε να τους σαρώσει μαζί με τα ταμεία τους. Οι Γραφειοκράτες, που έπνιξαν την ειλικρίνεια, την τόλμη, την πίστη. Οι Δογματικοί, που, χαμένοι σε αερολογικούς διαξιφισμούς, έχασαν την ευκαιρία να θέσουν στον λαό σαφείς και μεγάλους στόχους... Όχι, τίποτα δεν έμαθαν μέσα σε δεκαπέντε χρόνια, όλα τα ξέχασαν και τίποτα δεν έμαθαν. Και πάλι απέτυχαν, και πάλι εξώκειλαν, και μαστιγώθηκαν και βασανίστηκαν και έστρωσαν το δρόμο για την άνοδο του ναζισμού στην εξουσία. (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου,http://www.politeianet.gr/books/9789602292686-toller-ernst-erato-imoun-enas-germanos-260179)
Η νιότη στα χρόνια της βαρβαρότητας
Η αυτοβιογραφία του Γερμανοεβραίου Ερνστ Τόλερ, ενός από τους σημαντικότερους εξπρεσιονιστές ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς
Η γερμανόφωνη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου αρχίζει να γίνεται γνωστή στη χώρα μας τα τελευταία χρόνια, έστω και με μεγάλη καθυστέρηση. Απομένουν βέβαια ακόμη πολλά έργα, του γερμανικού εξπρεσιονισμού ιδίως, που παραμένουν ανέκδοτα. Οι λόγοι είναι πολλοί, με κυριότερο το ότι και στον υπόλοιπο δυτικό κόσμο αρκετοί από τους σημαντικούς συγγραφείς της μεσοπολεμικής Κεντρικής Ευρώπης είχαν για χρόνια περιπέσει στην αφάνεια. Ενας από αυτούς είναι ο Ερνστ Τόλερ, παντελώς άγνωστος σ' εμάς, από τους σημαντικότερους εξπρεσιονιστές ποιητές και θεατρικούς συγγραφείς, το έργο και η ζωή του οποίου σημαδεύουν μια από τις πιο βάρβαρες περιόδους του 20ού αιώνα.
Ενώ οι μοντερνιστές υποστήριζαν πως ο συγγραφέας «δεν έχει βιογραφία» για συγγραφείς όπως ο Τόλερ ισχύει το εντελώς αντίθετο: ο δημιουργός όχι μόνο γράφει αυτό που ζει αλλά και στοχεύει στο να αλλάξει την κοινωνία εξηγώντας γιατί και πώς πρέπει να ζει κανείς. Η λογοτεχνία τότε λειτουργεί ως ύψιστη μορφή κοινωνικής δράσης. Οχι όμως ως ένα είδος κατήχησης των μαζών, όπως εκφράστηκε αργότερα μέσω του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού», αλλά ως περιγραφή και κριτική της εποχής της. Επομένως, και τα βιώματα του συγγραφέα αξίζει να καταγραφούν μόνον αν τον ξεπερνούν, αν καθρεφτίζουν δηλαδή τα γεγονότα, τον περίγυρο και τις αλλαγές που ορίζουν τις κοινωνικές μεταβολές.
Ετσι αποφάσισε ο Τόλερ να γράψει την αυτοβιογραφία του. Μας το λέει, άλλωστε, από την πρώτη σελίδα: «Σ' αυτό το βιβλίο δεν παρουσιάζεται μόνο η δική μου νιότη αλλά η νιότη μιας γενιάς μαζί με λίγες σελίδες Ιστορίας». Πράγματι, οι «σελίδες Ιστορίας» είναι λίγες, γιατί όταν γράφτηκε και εκδόθηκε τα βιβλίο τα γεγονότα ήταν σχετικά πρόσφατα και το γερμανόφωνο κοινό τα είχε ζήσει από πρώτο χέρι. Γι' αυτό και ο μεταφραστής του βιβλίου Μιλτιάδης Αργυρόπουλος φρόντισε να εφοδιάσει την ελληνική έκδοση μ' ένα διαφωτιστικό ιστορικό σημείωμα που σε συνδυασμό και με τον πρόλογό του μας δίνει το περίγραμμα της εποχής και το πορτρέτο του Τόλερ.
Πόλεμος, φυλακή, αυτοεξορία
Η αφήγηση αρχίζει από τα παιδικά χρόνια του συγγραφέα και ολοκληρώνεται το 1924, όταν είναι 30 ετών. Γεννημένος το 1893 ο Γερμανοεβραίος Ερνστ Τόλερ, γόνος εύπορης οικογένειας, είναι ένα ευαίσθητο παιδί που ασφυκτιά στο επαρχιακό περιβάλλον όπου μεγαλώνει. Θα φύγει, θα πάει στη Γαλλία (στην Γκρενόμπλ) να σπουδάσει, όπου τον αποκαλούν «μεσιέ», αλλά εξακολουθεί και εκεί να νιώθει Γερμανός και να μην τον χωράει ο τόπος.
Το περιβάλλον δεν του αρέσει.
«Η Γκρενόμπλ είναι το πανεπιστήμιο της γαλλικήςπροπαγάνδας για αλλοδαπούς» γράφει. Γι' αυτό θα επιστρέψει και θα καταταγεί εθελοντής στο Βαυαρικό Σύνταγμα Πεζού Πυροβολικού και θα συμμετάσχει στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το επόμενο κεφάλαιο, όπου περιγράφει τις εμπειρίες του από το μέτωπο είναι, αν και σύντομο, από τα πιο εξπρεσιονιστικά κείμενα που έχουν γραφτεί για το σφαγείο του πολέμου. Ο Τόλερ θέλει να ξεχάσει τον πόλεμο. Θα πάει στο Μόναχο να σπουδάσει, θα συναντήσει τον Τόμας Μαν που θα του δώσει συμβουλές για τα ποιήματά του, θα γνωρίσει τον Ρίλκε, θα περιπλανηθεί σ' ένα ειδυλλιακό περιβάλλον αλλά ο πόλεμος θα τον «παρακολουθεί» - και άλλωστε δεν έχει τελειώσει. Το τέλος του, το 1918, σημαδεύεται από μια νέα αρχή: την εξέγερση των εργατών στη Βαυαρία το 1918 και την ίδρυση της βραχύβιας Σοβιετικής Δημοκρατίας της Βαυαρίας, και τη σύγκρουση της Αριστεράς με τις δυνάμεις των Λευκών (της Ακροδεξιάς που καταλαμβάνει την εξουσία).
Ο Τόλερ συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε πενταετή φυλάκιση. Η περίοδος της φυλακής υπήρξε η δημιουργικότερη στη ζωή του. Γράφει συνεχώς, με μεγάλη ταχύτητα, τα έργα του ανεβαίνουν με δυσκολίες, αλλού απαγορεύονται και αλλού προκαλούν ταραχές εκ μέρους των εθνικιστών.
Η ζωή στη φυλακή οδηγεί στην περισυλλογή και την αυτογνωσία. Την ημέρα που παίρνει εξιτήριο ο εισαγγελέας τού ανακοινώνει ότι θα απελαθεί όχι μόνο επειδή δεν έχει αλλάξει τις ιδέες του αλλά και διότι δεν είναι Βαυαρός. Είναι Πρώσος. Αυτό όμως δεν έχει πλέον σημασία, διότι μετά την πενταετή φυλάκισή του ο Τόλερ νιώθει πιο δυνατός. «Οχι, ποτέ δεν ήμουν μόνος αυτά τα πέντε χρόνια, ακόμα και στην πιο απελπιστική εγκατάλειψη δεν ήμουνποτέ μόνος» γράφει. Ελπίζει στη φιλία, στην «πίστη σε έναν κόσμο δικαιοσύνης, ελευθερίας, ανθρωπιάς, σε έναν κόσμο χωρίς φόβο και χωρίς πείνα». Το τρένο στο οποίο έχει επιβιβασθεί περνάει τα σύνορα. «Είμαι 30 χρονών. Το μαλλί μου γκριζάρει. Δεν είμαι κουρασμένος». Με αυτές τις φράσεις τελειώνει η αυτοβιογραφία-χρονικό του Τόλερ.
Το τραγικό τέλος
Η συνέχεια δεν δικαιολογεί την αισιοδοξία του. Στα κατοπινά χρόνια θα δεχθεί τρία χτυπήματα. Στις 28 Φεβρουαρίου 1933, όταν βρισκόταν στην Ελβετία, κάηκε το Ράιχσταγκ και η Γκεστάπο την ίδια ημέρα εισέβαλε στο διαμέρισμά του στη Γερμανία για να τον συλλάβει. Δεν θα επέστρεφε στη χώρα του και έκτοτε θα ζούσε αυτοεξόριστος πρώτα στην Ευρώπη και στη συνέχεια στις ΗΠΑ.
Το δεύτερο χτύπημα ήρθε το 1937, όταν το ναζιστικό καθεστώς έστειλε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης τον αδελφό και την αδελφή του, και του κατάσχεσε ένα τεράστιο χρηματικό ποσόν που το προόριζε για την ενίσχυση των ισπανών Δημοκρατικών εναντίον του Φράνκο.
Η τελική επικράτηση του Φράνκο στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο ήταν το τρίτο χτύπημα. Στις 22 Μαΐου 1939 στο ξενοδοχείο Mayflower της Νέας Υόρκης ο Τόλερ θα αυτοκτονούσε δι' απαγχονισμού και την 1η Σεπτεμβρίου της ίδιας χρονιάς θα ξεσπούσε ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος.
Οι συγγραφείς δεν είναι προφήτες αλλά τα «ειδοποιημένα πνεύματα», κατά την εύστοχη διατύπωση του Μπρετόν, βλέπουν αυτό που έρχεται, όπως το έβλεπε ο Τόλερ που στην εισαγωγή του βιβλίου του με τίτλο Μια ματιά στο 1933, το λέει καθαρά: «Στον τυφώνα τουεπερχόμενου πολέμου, που επίκειται απειλητικός με ολοένα ανερχόμενες μετοχέςεξοπλιστικών εταιρειών, η Ευρώπη ρίχνεται στον γκρεμό της αυτοκτονίας».
20/11/2016
Βιστωνίτης Αναστάσης
http://www.tovima.gr/books-ideas/article/?aid=845321
Ήμουν ένας Γερμανός – η αυτοβιογραφία του Ερνστ Τόλλερ
Κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ερατώ η αυτοβιογραφία του θεατρικού συγγραφέα και αγωνιστή του εργατικού και αντιφασιστικού κινήματος Ernst Toller (1893-1939) με τίτλο «Ήμουν ένας Γερμανός. Η αυτοβιογραφία ενός επαναστάτη».
Ο Τόλλερ ήταν σημαντική μορφή της γερμανικής πρωτοπορίας στη δεκαετία του 1920, εκπρόσωπος του εξπρεσιονισμού, ήταν όμως και αγωνιστής της αριστεράς, πρόεδρος της βραχύβιας Σοβιετικής Δημοκρατίας του Μονάχου το 1919. Αυτοεξορίστηκε μετά την άνοδο των ναζί στην εξουσία και από το 1936 ζούσε στις Ηνωμένες Πολιτείες. Το 1939 αυτοκτόνησε στη Νέα Υόρκη εξαιτίας της ανέχειας και μη μπορώντας να αντέξει την είδηση του εγκλεισμού του αδερφού και της αδερφής του σε στρατόπεδο εξόντωσης.
Η αυτοβιογραφία του φτάνει ως τις αρχές της δεκαετίας του 1920 και, αν κρίνω από το κομμάτι που έχω διαβάσει, είναι πολύ ενδιαφέρουσα. Διάλεξα να παρουσιάσω σήμερα ένα μέρος από το 1ο κεφάλαιο («Παιδική ηλικία») στο οποίο ο Τόλλερ, εβραϊκής καταγωγής, διηγείται τη ζωή στη γενέθλια πόλη του, το τότε Σαμότσιν της Πρωσίας που βρίσκεται σήμερα στην Πολωνία.
Πρέπει να πω ότι η ελληνική έκδοση, σε πολύ καλή μετάφραση του Μιλτιάδη Αργυρόπουλου, συνοδεύεται από επίμετρο του μεταφραστή, με ένα ιστορικό σημείωμα και βιογραφικά σκίτσα των πρωταγωνιστών της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Μονάχου.
Για τεχνικούς λόγους παραλείπω δυο υποσημειώσεις του μεταφραστή σχετικά με το ανατολικό μαργραβάτο και τη διαίρεση της Πολωνίας.
1
ΠΑΙΔΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
Ο ΠΡΟΠΑΠΠΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΥΡΑ ΤΗΣ ΜΗΤΕΡΑΣ ΜΟΥ ήταν ο μόνος Εβραίος, στον οποίο ο Φρειδερίκος ο Μέγας επέτρεφε να εγκατασταθεί στο Σαμότσιν, μια μικρή πόλη στην βαλτώδη περιοχή του ποταμού Νέτσε. Ο προπάππος μου πλήρωσε ένα χρηματικό ποσόν και σε αντάλλαγμα του δόθηκε το ένταλμα προστασίας. Ο δισέγγονος ήταν περήφανος για αυτήν την νομική πράξη, έβλεπε σε αυτήν διάκριση και ταξική εξύψωση και καυχιόταν στους συμμαθητές του.
Ο προπάππος μου από την πλευρά του πατέρα μου, που λέγεται ότι καταγόταν από την Ισπανία, κατείχε ένα αγρόκτημα στην Δυτική Πρωσία. Για αυτόν τον προπάππο διηγούνταν οι θείες μου ότι του σέρβιραν το φαγητό σε χρυσές πιατέλες και πιάτα, τα δε άλογά του έτρωγαν σε ασημένια παχνιά. Οι γιοι του έκαναν αρχικά τα παχνιά χάλκινα, ύστερα τις πιατέλες και τα πιάτα ασημένια. Το αγόρι έβλεπε στα όνειρά του τα περίφημα πλούτη του προπάππου του: τα άλογα έτρωγαν τον γέρο, και το αγόρι τα παρακολουθεί, δίχως αποστροφή ή συμπόνια, μάλλον με μιαν ανεξήγητη αίσθηση ικανοποίησης.
Στις σοφίτες του σπιτιού έπιαναν σκόνη γιγάντιοι, κιτρινισμένοι τόμοι. Ο παππούς τους μελετούσε την ημέρα και συχνά τη νύχτα, ενώ η γιαγιά καθόταν στο μαγαζί, εξυπηρετούσε αγοραστές, φρόντιζε το νοικοκυριό και την κουζίνα. Αυτό το μαγαζί ανέλαβε ο πατέρας μου, αφού απέτυχε ως τελειόφοιτος γυμνασίου και ως φαρμακοποιός.
Το Σαμότσιν ήταν μια γερμανική πόλη, κάτι για το οποίο προτεστάντες και Εβραίοι ήσαν εξίσου περήφανοι. Μιλούσαν με αισθητή περιφρόνηση για εκείνες τις πόλεις της επαρχίας Πόζεν, όπου κρατούσαν τα ηνία οι Πολωνοί και οι καθολικοί, τους οποίους έβαζαν στο ίδιο σακί. Το ανατολικό μαργραβάτο προσαρτήθηκε στην Πρωσία κατά την δεύτερη μόλις διαίρεση της Πολωνίας. Όμως οι Γερμανοί θεωρούσαν ότι αυτοί είναι οι αρχαιότεροι κάτοικοι και οι πραγματικοί κύριοι της χώρας και τους Πολωνούς απλά τους ανέχονταν. Γερμανοί άποικοι εγκαθίσταντο τριγύρω στα πεδινά χωριά που σφηνώνονταν σαν προκεχωρημένα φυλάκια ανάμεσα στα εχθρικά πολωνικά αγροκτήματα. Οι Γερμανοί και οι Πολωνοί πάλευαν σκληρά για κάθε σπιθαμή γης. Τον Γερμανό που πουλούσε γη σε Πολωνό τον περιφρονούσαν ως προδότη.
Εμείς τα παιδιά αποκαλούσαμε τους Πολωνούς «Πολάκους» και πιστεύαμε ότι είναι απόγονοι του Κάιν που σκότωσε τον Αβελ και γι αυτήν του την πράξη στιγματίστηκε από τον Θεό.
Σε όλους τους αγώνες εναντίον των Πολωνών συγκροτούσαν Εβραίοι και Γερμανοί κοινό μέτωπο. Οι Εβραίοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους πρωτοπόρους του γερμανικού πολιτισμού. Στις μικρές πόλεις, τα σπίτια των Εβραίων αστών αποτελούσαν πνευματικά κέντρα, η γερμανική λογοτεχνία, η φιλοσοφία και η τέχνη «ετύγχαναν προσοχής και φροντίδος» με τέτοια περηφάνια, που άγγιξε τη γελοιότητα. Τους Πολωνούς, που τα παιδιά τους δεν επιτρεπόταν να μιλούν στο σχολείο τη μητρική τους γλώσσα, που οι πατεράδες τους έβλεπαν το κράτος να τους απαλλοτριώνει τη γη, τους κατηγορούσαν πως δεν ήσαν πατριώτες. Στα γενέθλια του Κάιζερ οι Εβραίοι κάθονταν στο ίδιο τραπέζι με τους έφεδρους αξιωματικούς, τον σύλλογο βετεράνων πολέμου και τον σκοπευτικό όμιλο, έπιναν μπύρα και σναπς και ζητωκραύγαζαν εις υγείαν του Κάιζερ.
Γεννήθηκα την πρώτη Δεκεμβρίου του 1893. Ψάχνοντας για παιδικές αναμνήσεις, θυμάμαι τα εξής επεισόδια:
Φοράω ένα ρουχαλάκι. Στέκομαι δίπλα σε ένα κάρο στην αυλή του σπιτιού μας. Το κάρο είναι μεγάλο, πιο μεγάλο από την Μαρί, μεγάλο σαν σπίτι. Η Μαρί είναι η νταντά, φοράει κόκκινα κοράλλια γύρω στον λαιμό, στρογγυλά, κόκκινα κοράλλια. Η Μαρί κάθεται τώρα πάνω στον ρυμό και λικνίζεται. Από την πύλη της αυλής έρχεται η’Ιλζε με την νταντά της. Η’Ιλζε τρέχει προς το μέρος μου και μου δίνει το χέρι. Μένουμε για λίγο έτσι και κοιταζόμαστε με περιέργεια. Η ξένη νταντά συζητά με την Μαρί. Έξαφνα φωνάζει την’Ιλζε:
«Μην στέκεσαι εκεί, αυτός είναι Εβραίος».
ΗΊλζε αφήνει το χέρι μου και φεύγει τρέχοντας. Δεν καταλαβαίνω τι σήμαιναν τα λόγια, αλλά αρχίζω να κλαίω ασυγκράτητα. Το ξένο κορίτσι και η Ίλζε έχουν φύγει από ώρα. Η Μαρί προσπαθεί να με καλοπιάσει, με παίρνει από το χέρι, μου δείχνει τα κοράλλια, δεν μου αρέσουν τα κοράλλια, τραβώ και σπάζω το κολλιέ.
Ο γιος του νυχτοφύλακα είναι φίλος μου. Όποτε φωνάζουν οι άλλοι «Πολάκε», φωνάζω και εγώ «Πολάκε», παρ’ όλα αυτά είναι φίλος μου. Οι Πολάκοι μισούν τους Γερμανούς, το ξέρω από τον Στανισλάους.
Στην κεντρική πλατεία σπάνε το λιθόστρωτο, φτυαρίζουν χαντάκια. Με το σχόλασμα, οι εργάτες έβαλαν τσάπα και αξίνα σε μια μικρή, ξύλινη παράγκα από ακατέργαστα σανίδια και έφυγαν για το καπηλειό να πιουν ένα ποτηράκι. Με τον Στανισλάους καθόμαστε στο χαντάκι. Η κρυφώνα μας είναι ένα στενό φρεάτιο, περιστυλωμένο με πασσάλους.
Ο Στανισλάους σημαδεύει και φτύνει.
«Απόφε τη νύχτα θα πεθάνει ένας εργάτης», λέει ο Στανισλάους, «για τιμωρία. Δεν έχουν δικαίωμα να σκάβουν εδώ, είναι πολωνική γη. Οι Γερμανοί την έκλεψαν. Αλλά άσε τους να σκάβουν, εδώ κάτω, εδώ που σκάβουν, στα εκατό μέτρα, περιμένει ο Πολωνός βασιλιάς. Στον σταύλο περιμένει το λευκό του άλογο. Μπροστά του το άλογο του κυρίου ίλαρχου είναι σκέτος τράγος. Σαν έρθει η ώρα, θ’ ανέβει ο βασιλιάς στο άλογο, θα καλπάσει προς τα πάνω και θα σας διώξει. Όλους. Κι εσένα μαζί».
Θέλω να ρωτήσω τον Στανισλάους πότε θα έρθει η ώρα, ο Στανισλάους ξέρει πιο πολλά από μένα, ο πατέρας του είναι νυχτοφύλακας, αλλά τα χείλη του Στανισλάους είναι σφιγμένα, και το στόμα του γίνεται σκληρό και φοβάμαι.
«Ρίξε μια ροχάλα, ένας βώλος στοίχημα!»
Φτύνω και χάνω. Τη νύχτα βλέπω στο όνειρό μου τον Στανισλάους να στέκεται στην αγορά και να φυσά το κέρας του πατέρα του. Από το φρεάτιό μας ξεπηδά καλπάζοντας ένα λευκό άλογο, πάνω στην καφετιά σέλα, δεξιά και αριστερά, πάνω και κάτω, εικόνες του Κάιζερ. Τώρα «ήρθε η ώρα», σκέφτομαι.
Κάνω συλλογή από εικονίτσες του Κάιζερ. Στο μαγαζί των γονιών μου υπάρχουν πολλά δελεαστικά πράγματα, σπάγγοι και καραμέλες, λεμονάδες και σταφίδες, μεγάλα και μικρά καρφιά, τα ομορφότερα από όλα όμως είναι οι εικονίτοες του Κάιζερ. Αν-και είναι το δυσκολότερο πράγμα για να κλέψεις. Υπάρχει μία σε κάθε πλάκα σοκολάτα. Το ντουλάπι με τις σοκολάτες είναι κλειδωμένο, το κλειδί κρέμεται σε μια αρμαθιά που βάξει η μητέρα στην μπλε καρό ποδιά της. Νωρίς, όταν ξυπνώ, η μητέρα δουλεύει. Δουλεύει στο κατάστημα, δουλεύει στη σιταποθήκη, δουλεύει στο νοικοκυριό, στέλνει φαγητό στους φτωχούς και καλεί τους ζητιάνους για μεσημεριανό, και όταν ο παραγιός φεύγει για το χωράφι, να οργώσει τον αγρό και να σπείρει σιτάρι, του μετράει τον σπόρο. Το βράδυ διαβάζει ως αργά τη νύχτα, συχνά αποκοιμιέται πάνω από ένα βιβλίο, και όταν την ξυπνώ, παρακαλεί:
«Αφησέ με να διαβάσω, παιδί μου, είναι η μοναδική μου χαρά».
«Γιατί δουλεύεις πάντα, μητέρα;»
«Γιατί θέλεις να τρως, παιδί μου».
Όταν η μητέρα δεν προσέχει, κλέβω πρώτα τα κλειδιά, μετά τις εικονίτσες του Κάιζερ από τις πλάκες της σοκολάτας, σοκολάτα κλέβω μόνο πού και πού. Όμορφες είναι οι εικονίτσες των αρχαίων Γερμανών, φορούν δέρματα και κρατούν ρόπαλα στα οποία στηρίζονται, οι γυναίκες τους κάθονται ανακούρκουδα καταγής και γυαλίζουν τις ασπίδες. Ο Στανισλάους πιστεύει ότι γι’ αυτήν τη δουλειά χρησιμοποιούσαν τα ξανθά μαλλιά τους που μοιάζουν με αχυρένιες κουρτίνες, ριγμένες γύρω στο κεφάλι τους. Στις περισσότερες πλάκες υπάρχουν εικόνες του Κάιζέρ μας, έχει στους ώμους του έναν μανδύα από κόκκινο βελούδο, στο ένα χέρι κρατά μία σφαίρα και στο άλλο ένα χρυσό άγκιστρο.
Όποτε χουζουρεύω τα πρωινά στο κρεβάτι μου και βλέπω τις διάφορες εικόνες του Κάιζερ, αναρωτιέμαι: Πηγαίνει και ο Κάιζερ στην τουαλέτα; Το ερώτημα με απασχολεί πολύ, και τρέχω στη μητέρα.
«Θα καταλήξεις στη φυλακή», λέει η μητέρα.
Αρα δεν πηγαίνει στην τουαλέτα.
Από την κεντρική πλατεία ως το κοιμητήριο οδηγεί η οδός των Νεκρών. Στους ανθρώπους που μένουν εκεί δεν κάνει αίσθηση ότι ο δρόμος όπου κατοικούν ονομάζεται «οδός των Νεκρών», στέκονται μπρος στις πόρτες τους και φλυαρούν, βρίζουν τον δήμαρχο επειδή το πεζοδρόμιο, για το οποίο όλοι στην πόλη είναι περήφανοι, σταματά στα μισά του δρόμου. «Λες και το κoύρεψαv», λέει ο έμπορος Φίσερ. Δεν θα μου άρεσε να μένω στην οδό των Νεκρών. Ποτέ στη ζωή μου δεν έχω δει νεκρό, μόνο κρανία και κόκκαλα, τα βρήκαν εργάτες ενώ έσκαβαν ένα πηγάδι δίπλα στον μύλο. Ο Στανισλάους κι εγώ παίζουμε μπάλα με τα κρανία, τα κόκκαλα τα χρήσιμοποιούμε σαν ρόπαλα, ο Στανισλάους δίνει στα κρανία κλωτσιές.
«Γιατί το κάνεις αυτό;»
«Η γιαγιά μου είπε πως ήσαν κακοί άνθρωποι, οι καλοί δεν μένουν στον τάφο, τους παίρνουν άγγελοι και πετούν μαξί τους στον ουρανό, στον Θεούλη».
«Και τι κάνουν εκεί;»
«Πάντως δεν τρώνε βραστές πατάτες».
Μου αρέσουν πολύ οι βραστές πατάτες, όχι στο σπίτι μου, μου αρέσει περισσότερο να τις τρώω στου Στανισλάους. Η γιαγιά του, η μητέρα του, ο πατέρας του, τρεις αδελφές και τέσσερις αδελφοί κατοικούν στην οδό του Χωριού, σε ένα μικρό σπίτι από πηλό, από πάνω έχει μια σκεπή από άχυρο, όλοι κοιμούνται στο ίδιο δωμάτιο όπου μαγειρεύουν κιόλας. Η οδός του Χωριού δεν έχει πεζοδρόμιο, κανείς όμως δεν βρίζει τον δήμαρχο. Κάθε φορά που επισκέπτομαι τον Στανισλάους μεσημέρι, την ώρα του φαγητού, τρώνε βραστές πατάτες με σούπα από πληγούρι, ή βραστές πατάτες με ρέγγα, κι εγώ στέκομαι σε μια γωνιά και μου τρέχουν τα σάλια.
«Πάρε», λέει στο τέλος η μητέρα του Στανισλάους, «άμα χορταίνουν έντεκα, φτάνει και για δώδεκα».
Ο Στανισλάους με σκουντά στα πλευρά:
«Ψητά και σάλτσες ούτε στον ύπνο σου».
«Μα ούτε εμείς τρώμε κάθε μέρα ψητά και σάλτσες».
«Αν θέλατε, θα μπορούσατε».
Παίρνω τον σκούφο μου και τρέχω στο σπίτι.
«Γιατί μένεις εκεί για μεσημέρι;» με κατσαδιάζει η μάνα. «Φτωχοί άνθρωποι είναι, ένα κομμάτι ψωμί έχουν και τους το τρως εσύ».
«Γιατί έχουν τόσο λίγο;»
«Γιατί έτσι θέλει ο Θεούλης».
Η οδός των Νεκρών είναι πολύ μεγάλη, λόγω των νεκρών, σκέφτομαι, θέλουν να κάνουν λίγη βόλτα ακόμα πριν μπουν στον τάφο και αποφασιστεί αν θα μείνουν εκεί ή θα πετάξουν στον ουρανό.
Πρόσφατα πέθανε ο θείος Μ. Ήταν, άραγε, καλός άνθρωπος; Στέκομαι στον τοίχο του νεκροταφείου. Κόβω μια βέργα από ιτιά και την ξύνω ώσπου να γίνει μυτερή, σκαρφαλώνω πάνω από τον τοίχο, τρέχω στον τάφο και ανοίγω μια τρύπα, ο φύλακας του νεκροταφείου με αιφνιδιάζει, το βάζω στα πόδια και εξαφανίζομαι.
Στον δρόμο προς το σπίτι σκέφτομαι: τι σημαίνει καλός άνθρωπος;
Έξω βροντούν πόρτες. Στο δωμάτιο είναι σκοτεινά. Εκεί κοιμάται ο πατέρας, εκεί η μητέρα. Δεν είναι καθόλου σκοτεινά. Και τα κρεβάτια του πατέρα και της μητέρας είναι άδεια. Τους επιτέθηκαν ληστές; Απ’ έξω φεγγίζει κοκκινωπά. Ένα κέρας σαλπίζει, πάντα την ίδια θρηνητική νότα. Πηδώ από το κρεβάτι, ανοίγω την πόρτα διάπλατα, τρέχω στον δρόμο, απέναντι, στην άλλη άκρη της αγοράς, καίγεται ένα σπίτι, κόκκινο και πράσινο και μαύρο, πυροσβέστες με αστραφτερά κράνη στο κεφάλι τρέχουν σαν τρελοί τριγύρω, και οι άνθρωποι στέκονται στις μύτες των ποδιών. Η Γιούλε, η μαγείρισσά μας, με βλέπει και με γυρνά τρέχοντας στο κρεβάτι.
«Γιατί καίγεται το σπίτι, Γιούλε;»
«Γιατί ο Θεός ήθελε να τους τιμωρήσει».
«Γιατί ήθελε ο Θεός να τους τιμωρήσει;»
«Γιατί τα παιδάκια κάνουν πολλές ερωτήσεις».
Φοβάμαι, δεν μπορώ ν’ αποκοιμηθώ πια, μυρίζει καπνός, μυρίζει καψαλισμένο, μυρίζει Θεούλης.
Το άλλο πρωί στέκομαι μπροστά σε καρβουνιασμένες σανίδες και πέτρες, είναι ακόμα καυτές.
«Ούτε κοκαλάκι δεν βρήκαν, η καημένη η γυναίκα κάηκε στο κρεβάτι της».
Γυρνάω απότομα, ο άντρας που μίλησε έχει απομακρυνθεί.
Τρέχω σπίτι, κάθομαι σε μια γωνιά, το ραβδί που σκάλιζα τις στάχτες κολλάει στο χέρι μου.
Ο κύριος Λέβι έρχεται. Γελά.
«Ωραίες σκανταλιές κάνεις».
Έχω παγώσει στη θέση μου.
«Όλοι στην πόλη ξέρουν ότι εσύ έβαλες φωτιά στο σπίτι των Άιχστεντ».
Ο κύριος Λέβι ανάβει ένα πούρο και φεύγει. Πρώτα είπε η Γιούλε ότι φταίω εγώ, τώρα το λέει ο κύριος Λέβι.
Τρυπώνω κάπου και μένω εκεί, καθισμένος στο πάτωμα, ως το βράδυ.
Τι το διαφορετικό έκανα χτες; Γδύθηκα, πλύθηκα, έπεσα στο κρεβάτι και κοιμήθηκα, εδώ που τα λέμε δεν πλύθηκα, απλά είπα στη μάνα πως πλύθηκα, άρα είπα ψέματα. Μήπως γι’ αυτό η φωτιά; Γι’ αυτό ετούτη η τρομερή τιμωρία; Τόσο αυστηρός είναι ο Θεός; Σκέφτομαι τις βραστές πατάτες, την κυρία Άιχστεντ που κάηκε.
Στο δωμάτιο είναι σκοτεινά. Είμαι ξαπλωμένος και αφουγκράζομαι. Δεξιά από την πόρτα κρέμεται ένα στρογγυλό μακρουλό γυάλινο σωληνάριο που μου έχουν απαγορεύσει να ακουμπώ, η Άννα η καμαριέρα κάνει κάθε φορά τον σταυρό της πριν το ξεσκονίσει.
«Μέσα εκεί είναι ο Θεός σας, εσάς των Εβραίων», μουγκρίζει.
Καρδιοχτυπώ, όμως δεν τολμώ ακόμη. Και αν «Εκείνος» πεταχτεί έξω από τον κύλινδρο και φωνάξει: «Είμαι ο Θεούλης! Για τιμωρία, επειδή είπες ψέματα…» Δεν αφήνω τον φόβο να με κυριεύσει άλλο, ούτε και τις βραστές πατάτες τις φοβάμαι, με ένα άλμα φτάνω στην πόρτα, σκαρφαλώνω στο κομό, ρίχνω κάτω τον «Θεούλη». Κάνω το γυάλινο σωληνάριο κομμάτια. «Εκείνος» δεν κουνιέται. Το ρίχνω στο πάτωμα. «Εκείνος» δεν κουνιέται. Το φτύνω, πιάνω τα παπούτσια μου και το χτυπώ με μανία. «Εκείνος» δεν κουνιέται. Ίσως να είναι ήδη νεκρός. Αισθάνομαι ξαλαφρωμένος. Μαξεύω τα κομμάτια γυαλί και χαρτί, τα στριμώχνω στην πτυχή του καναπέ ανάμεσα στην πλάτη και το μαξιλάρι, αύριο θα κάνω την ταφή του «Θεούλη».
Ξαπλώνω στο κρεβάτι χαρούμενος, ας μάθουν όλοι ότι σκότωσα τον «Θεούλη».
Είχα την εντύπωση πως όλα τα αγόρια και τα κορίτσια πηγαίνουν μαζί στο ίδιο σχολείο. Όμως η Ίλζε και ο Πάουλ πηγαίνουν στο «ευαγγελικό», ο Στανισλάους στο «καθολικό», εγώ στο «εβραϊκό». Ωστόσο μαθαίνουν να διαβάζουν και να γράφουν όπως εγώ και τα σχολικά κτίρια είναι ίδια και απαράλλαχτα.
Ο δάσκαλος λέγεται κύριος Ζένγκερ. Όταν ανοίγει το πρωί την πόρτα, φωνάξουμε: «Καλημέρα, κύριε Ζένγκερ». Κάθεται στην έδρα με τη βέργα δίπλα του. Όποιος δεν έχει κάνει τις ασκήσεις του πρέπει να απλώσει το χέρι, και ο κύριος Ζένγκερ τον χτυπά με τη βέργα στην παλάμη. «Για τιμωρία», λέει. Όποιον έχει κάνει τις ασκήσεις του, τον παίρνει ο κύριος Ζένγκερ στα γόνατά του και πρέπει να ακουμπήσει και να τρίψει το μάγουλό του στο αγκαθωτό μάγουλο του κυρίου Ζένγκερ. «Για επιβράβευση», λέει.
Στο διάλειμμα δείχνουμε ο ένας στον άλλον τις φέτες ψωμιού με το προσφάι.
«Εγώ έχω κρέας».
«Εγώ έχω τυρί».
«Εσύ τι έχεις από πάνω;»
«Δεν έχει τίποτα πάνω».
Ο Κουρτ θέλει να κρύψει την άδεια φέτα του, δεν τον αφήνουμε, τον περιγελούμε, ο Κουρτ φωνάζει: «Θα το πω στη μάνα μου», εμείς φωνάζουμε: «Μαρτυριάρη», ο Κουρτ πετάει το ψωμί του στο χώμα και κλαίει.
Όπως πηγαίνουμε σπίτι μετά το σχολείο, ο Μαξ λέει: «Οι γονείς μου δεν με αφήνουν να παίζω με τον Κουρτ, η μητέρα του πλένει σ’ εμάς κάθε βδομάδα, όλοι οι φτωχοί είναι βρόμικοι και έχουν ψύλλους».
Παίζω με τον Στανισλάους. Μου έκαναν δώρο ένα τραινάκι. Εγώ κάνω τον μηχανοδηγό, ο Στανισλάους τον κλειδούχο. Στα μισά της διαδρομής πατάω φρένο.
«Προχώρα», φωνάζει ο Στανισλάους, βάζει δυο δάχτυλα στο στόμα και σφυρίζει διαπεραστικά.
«Έχεις ψύλλους;»
«Προχώρα».
«Είσαι βρόμικος;»
Ο Στανισλάους πατά με το πόδι το τραινάκι. Το όμορφο παιχνίδι στραβώνει και γίνεται ένα μάτσο σίδερα.
«Αφού ο Μαξ λέει ότι όλοι οι φτωχοί είναι βρόμικοι και έχουν ψύλλους. Τώρα μου χάλασες το τραινάκι, και λες ότι είσαι και φίλος μου;»
«Δεν είμαι φίλος σου. Σας μισώ».
Στον δρόμο τα παιδιά φωνάξουν: «Εβραίε, χεπ, χεπ!» Δεν το είχα ξανακούσει ποτέ. Μόνο ο Στανισλάους δεν φωνάζει, τον ρωτώ γιατί φωνάζουν έτσι οι άλλοι;
«Οι Εβραίοι έσφαξαν ένα χριστιανόπουλο στο Κόνιτς και έβαλαν το αίμα στην άζυμη λαγάνα».
«Αυτό δεν είναι αλήθεια!»
«Ενώ ότι είμαστε βρόμικοι και έχουμε ψύλλους, αυτό είναι αλήθεια, ε;»
Ο κύριος Ζένγκερ, ο δάσκαλος, διασχίξει την κεντρική πλατεία. Ένας πιτσιρικάς τρέχει πίσω του και τραγουδά:
Εβραιόπουλο, διαβολάκι,
Σκίζει στα δυο τού Εβραίου το σακάκι,
Το σακάκι σκίστηκε,
Ο Εβραίος χέστηκε.
Ο δάσκαλος συνεχίζει να περπατά χωρίς να γυρίσει. Ο πιτσιρικάς φωνάξει: «Κόνιτς, χεπ, χεπ! Κόνιτς, χεπ, χεπ!»
«Στ’ αλήθεια πιστεύεις», ρωτώ τον Στανισλάους, «ότι οι Εβραίοι έσφαξαν ένα χριστιανόπουλο στο Κόνιτς: Δεν θα ξαναφάω λαγάνα».
«Τρίχες! Δώσε την σ’ εμένα».
«Γιατί φωνάξουν τα παιδιά Εβραίε, χεπ, χεπ;»
«Εσύ δεν μας φωνάξεις Πολάκους;»
«Αυτό είναι άλλο πράγμα».
«Βλακείες! Αν θες να ξέρεις, η γιαγιά μου λέει ότι οι Εβραίοι σταύρωσαν τον Χριστό μας».
Τρέχω στον αχυρώνα, τρυπώνω γρήγορα κάτω από το άχυρο και υποφέρω φρικτά. Τον ξέρω τον Χριστό, είναι κρεμασμένος στο δωμάτιο του Στανισλάους, από τα μάτια του κυλούν κόκκινα δάκρυα, το στήθος του χαίνει ανοικτό και μέσα φαίνεται η καρδιά του που ματώνει, από κάτω γράφει:«Αφίετε τα παιδία ελθείν προς εμέ». Όποτε βρίσκομαι στον Στανισλάους και δεν προσέχει κανείς, πηγαίνω στον Χριστό και προσεύχομαι.
«Σε παρακαλώ, Χριστούλη, συγχώρεσέ με που οι Εβραίοι σε σκότωσαν».
Το βράδυ στο κρεβάτι ρωτώ την μητέρα:
«Γιατί είμαστε Εβραίοι;»
«Κοιμήσου, παιδί μου, και μην ρωτάς κουταμάρες».
Δεν μπορώ να κοιμηθώ. Δεν θέλω να είμαι Εβραίος. Δεν θέλω να τρέχουν πίσω μου τα παιδιά και να φωνάζουν, «Εβραίε».
Στην αυλή του Σμιντ, του μαραγκού, υπάρχει μια καλύβα. Εκεί συγκεντρώνονται οι «Αληθινοί Χριστιανοί». Παίζουν σάλπιγγα και τραγουδούν Αλληλούια, κάνουν μετάνοιες και φωνάζουν: «Ελθέτω η Βασιλεία Σου, ω Σιών!» Αγκαλιάζονται και φιλιούνται και σαλπίζουν ξανά. Θέλω να γίνω και εγώ αληθινός χριστιανός, γι’ αυτό πηγαίνω στην καλύβα. Ο κύριος αναγνώστης με χαϊδεύει, με κερνάει ζάχαρη και δηλώνει ότι βρίσκομαι στον σωστό δρόμο.
«Θα γιορτάσουμε όλοι μαζί την ιερή εορτή των Χριστουγέννων με αγάπη και ομόνοια», λέει.
«Ναι», λέω εγώ.
«Κι εσύ, παιδί μου, θ’ απαγγείλεις αυτό το χριστουγεννιάτικο ποίημα».
Είμαι πανευτυχής, δεν είμαι πια Εβραίος, θα απαγγείλω ένα χριστουγεννιάτικο ποίημα, κανείς δεν θα έχει πια το δικαίωμα να φωνάξει πίσω μου «Εβραίε, χεπ, χεπ!» Παίρνω την τρομπέτα μου και φυσώ όπως έκανε εκείνος με τη σάλπιγγα, μετά απαγγέλλω με δυνατή, εορταστική φωνή το χριστουγεννιάτικο ποίημα. Την επόμενη μέρα ο κύριος αναγνώστης μού λέει ότι λυπάται, αλλά ο Χριστός θα ευχαριστηθεί περισσότερο αν το ποίημα το απαγγείλει ο Φραντς.
21/8/2016
https://sarantakos.wordpress.com/2016/08/21/toller/