Μέση Ανατολή: Ποιος είναι ο αδύναμος παίκτης σ΄ ένα παιχνίδι ισχυρών
Κατά καιρούς η Μέση Ανατολή έχει αποτελέσει πηγή ενδιαφέροντος και έρευνας. Τα συγκρουσιακά συμφέροντα σε συνδυασμό με το ιδιάζον θρησκευτικό μωσαϊκό της προκείμενης γεωγραφικής περιφέρειας παίζουν καταλυτικό ρόλο στην πολιτική που εφαρμόζουν τα κράτη που ανήκουν σε αυτήν μεταξύ τους. Το παρόν άρθρο αποτελεί μια μελέτη που αναφέρεται στην ιστορία του Λιβάνου από την περίοδο της σύστασης του έως και σήμερα, καθώς και τις προκλήσεις που οφείλει η νεοσυσταθείσα κυβέρνηση να αντιμετωπίσει για μία ολική ανοικοδόμηση της χώρας.
Ο Λίβανος αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση διεθνώς. Μία χώρα διαιρεμένη από όλες τις απόψεις, κυρίως δε στο θέμα της θρησκείας. Δεδομένου ότι η χώρα έχει δεχθεί ισχυρή γαλλική επιρροή, το σύστημα διακυβέρνησης έχει δομηθεί υπέρ της εκπροσώπησης του χριστιανικού πληθυσμού έναντι του μουσουλμανικού, παρόλο που πρόκειται για μια κατά το ήμισυ μουσουλμανική και κατά το άλλο ήμισυ χριστιανική χώρα.1
Από τη μία πλευρά οι Μαρωνίτες και από την άλλη οι Μουσουλμάνοι βρίσκονται σε διαρκή σύγκρουση, η οποία ενυπάρχει όχι μόνο ανάμεσα σε αυτούς, αλλά και εντός του μουσουλμανικού στοιχείου. Από τη μια οι Σιίτες, πιο παραδοσιακοί, κατοικούν σε αγροτικές περιοχές του νότου, και από την άλλη οι Σουνίτες, πιο προοδευτικοί, οι οποίοι εντοπίζονται στις πόλεις. Η περιοχή του δυτικού Λιβάνου είναι άκρως εξευρωπαϊσμένη και εύπορη, ενώ η ανατολική -προσκείμενη στον αραβικό κόσμο- μαστίζεται από την ένδεια.
Η απαρχή των προβλημάτων στον Λίβανο είναι αναμφισβήτητα ο Εμφύλιος Πόλεμος του 1975. Παρότι ο κίνδυνος εμφύλιας σύρραξης ελλόχευε από παλαιότερα, ήδη από το 1958, λόγω της έντονης πολιτικής και θρησκευτικής διαφωνίας ανάμεσα στους Μαρωνίτες και τους Μουσουλμάνους για την ένταξη της χώρας στην Αραβική Ένωση, το 1975 έλαβε δραματικές διαστάσεις. Ο πόλεμος αυτός σηματοδότησε την κλιμάκωση της έντασης ανάμεσα σε Χριστιανούς, Μουσουλμάνους, Δρούζους και Παλαιστινίους, και έδωσε την ευκαιρία σε άλλα κράτη να επέμβουν στα εσωτερικά της χώρας, όπως το Ισραήλ.
Ήδη από τη σύσταση του, το κράτος του Ισραήλ, επηρέασε σημαντικά τα πολιτικά και μη τεκταινόμενα στον Λίβανο. Η σύσταση του συνεπαγόταν τον εκτοπισμό χιλιάδων Παλαιστινίων, που ζούσαν μέχρι τότε στη χώρα. Αυτή η άφιξη των προσφύγων, πέρα από την προφανή αλλαγή στο δημογραφικό και θρησκευτικό πεδίο, επέφερε μια σειρά από ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των Παλαιστινίων και του Ισραήλ, καθώς και μεταξύ του τελευταίου και του Λιβάνου.
Παραδείγματα που πιστοποιούν τη θέση ότι ο Λίβανος ήταν αποδέκτης των τεταμένων σχέσεων μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων είναι οι διενέξεις τους που λάμβαναν χώρα στα λιβανέζικα εδάφη. Πιο συγκεκριμένα, παράδειγμα αποτελούν οι επιθέσεις του PLO (Οργάνωση για την Απελευθέρωση της Παλαιστίνης 2) κατά του Ισραήλ εντός των εδαφών του Λιβάνου το 1977 και 1978 με 37 νεκρούς Ισραηλινούς και η παρεπόμενη ισραηλινή εισβολή στα νότια της χώρας, δύο μέρες μετά τη δεύτερη επίθεση3. Η εισβολή έληξε με την απόφαση 425 του Συμβουλίου Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών και τη σύσταση της UNIFIL4. Αργότερα, το 1981, το Ισραήλ αγνοώντας την απόφαση αυτή, ξεκίνησε μια σειρά από αεροπορικές επιδρομές εναντίον του PLO με απώτερο στόχο να εκδιωχθεί ο οργανισμός. Το 1982 το Ισραήλ εισβάλει εκ νέου στον Λίβανο.
Το τέλος του εμφυλίου πολέμου και η επιστροφή στην πολιτική ομαλότητα δρομολογήθηκε το 1989 με τη συμφωνία Taif. Ανάμεσα στις διατάξεις της περιελάμβανε την ίση εκπροσώπηση όλων των πληθυσμών και την άμβλυνση των εντάσεων που κυριαρχούσαν στην κοινωνία. Όριζε, επίσης, τον αφοπλισμό των ένοπλων ομάδων (κυβερνητικών και μη), κάτι το οποίο δυσαρέστησε αρκετά τη Hezbollah 5, η οποία όπως όριζε η συμφωνία έπρεπε να παραμείνει περιορισμένη πολεμώντας το Ισραήλ στο νότο.
Λίγα χρόνια μετά τη συμφωνία Taif, οι σχέσεις ανάμεσα στον Λίβανο και το Ισραήλ αρχίζουν να οξύνονται πάλι. Το 1993, το Ισραήλ εξαπέλυσε σφοδρή επίθεση στο νότιο Λίβανο, όπως επίσης και λίγα χρόνια αργότερα, το 1996 6. Το 2000 αποτελεί ορόσημο για το Λίβανο, αφενός γιατί το Ισραήλ απελευθέρωσε 13 Λιβανέζους κρατουμένους και αφετέρου διότι απέσυρε και τα τελευταία στρατεύματα του μετά από 17 χρόνια κατοχής στα νότια της χώρας.
Η αποχώρηση των Ισραηλινών δυνάμεων δεν αποδέσμευσε τη χώρα από τις ξένες παρεμβάσεις∙ αυτή τη φορά θα επέμβει η Συρία. Φήμες για πιθανή συριακή ανάμειξη στη δολοφονία του προέδρου Hariri το 2005 κλόνισαν τις φιλικές έως τότε σχέσεις μεταξύ των δυο χωρών. Ως απόρροια, τα τελευταία συριακά στρατεύματα που είχαν παραμείνει στη χώρα από την περίοδο του εμφυλίου αποσύρθηκαν -με παρότρυνση των Η.Π.Α. και της Γαλλίας-, και η τότε φιλική προς την Συρία κυβέρνηση διαλύθηκε κατόπιν ηχηρής αποδοκιμασίας από το λαό. Η πολίτικη πόλωση, ο διχασμός και η αδυναμία σχηματισμού νέας κυβέρνησης κλονίζουν για μια ακόμη φορά το κράτος. Οι θρησκευτικές αντιθέσεις κορυφώθηκαν, γεγονός που συνέβαλε στην ανάδυση ακραίων ομάδων.
Ο Λίβανος το 2005 διαιρείται σε δύο στρατόπεδα. Από τη μία, η συμμαχία της 8ης Μαρτίου – περιλαμβανομένης και της Hezbollah – είναι φιλική προς τη συριακή κυβέρνηση και ενισχύεται οικονομικά και στρατιωτικά από το Ιράν. Αντιλαμβάνεται τη γεωστρατηγική σημασία της συμμαχίας με το Ιράν και τη Συρία, δεδομένου των απειλών που δέχονται τα νότια εδάφη σε συνδυασμό, βέβαια, με την ανεπάρκεια που παρουσιάζει ο λιβανέζικος στρατός για αποτελεσματική αντιμετώπιση τους. Από την άλλη, η συμμαχία της 14ηςΜαρτίου με επικεφαλής τη Σαουδική Αραβία, η οποία στηρίζεται από δυτικές χώρες, είναι υπέρ της συνεργασίας με αυτές και προτείνει την αποστασιοποίηση από τις δυνάμεις της Συρίας και του Ιράν. Όλα τα πολιτικά κόμματα εφεξής εκπορεύονται από αυτές τις συμμαχίες.
Από τους παραπάνω σχηματισμούς τον πιο καταλυτικό ρόλο στην άσκηση πολιτικής στον Λίβανο έχει παίξει η Hezbollah. Ο λόγος που ευνοείται η λειτουργία της οργάνωσης αντί του αναμενόμενου αφοπλισμού της είναι ότι στην κοινή συνείδηση δρα ως όργανο που προστατεύει το κράτος από ισραηλινές εισβολές και προσφέρει οικονομικά οφέλη στους στρατιώτες της. Το κράτος του Λιβάνου, όμως, υφίσταται τις δραματικές συνέπειες της εξωτερικής πολιτικής που ασκεί η οργάνωση. Μία εκ των σπουδαιότερων είναι ο πόλεμος με το Ισραήλ το 2006, ως απότοκο των επιθέσεων και των επιδρομών που οδήγησαν στο θάνατο Ισραηλινών στρατιωτών και των αντίστοιχων αντίποινων που πραγματοποίησε το Ισραήλ. Ο πόλεμος έληξε ξανά με επέμβαση των Η.Ε. και με την απόφαση 1701 του Συμβουλίου Ασφαλείας.
Η εμπλοκή της Hezbollah στον πόλεμο της Συρίας στο πλευρό των δυνάμεων της κυβέρνησης στοχοποιεί, όπως ήταν αναμενόμενο τον Λίβανο. Είναι εύλογο ότι η επιβίωση της Hezbollah εξαρτάται άμεσα από την επικράτηση του συριακού καθεστώτος στην εξουσία. Η Hezbollah, όπως γίνεται αντιληπτό γενομένης της σταδιακής αποδυνάμωσης της συριακής επιρροής στον Λίβανο λόγω του πολέμου, έχει αφήσει το πεδίο ελεύθερο και σε έναν άλλο περιφερειακό παίκτη, το Ιράν. Η Τεχεράνη προσέβλεπε την έξοδο στη Μεσόγειο. Το Ιράν ενισχύει στρατιωτικά και οικονομικά την Hezbollah και αυτό εξηγεί και τις ανέκαθεν στενές σχέσεις του με τον Λίβανο.
Φτάνοντας στο σήμερα, συνάγεται το συμπέρασμα ότι η άσκηση πολιτικής στη Μέση Ανατολή δεν είναι παρά ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα της θεωρίας «του παιγνίου μηδενικού αθροίσματος». Ο Λίβανος – ένα μικρό κράτος, μαστιζόμενο από την πολιτική αβεβαιότητα και την ακυβερνησία- προσπαθεί να ισορροπήσει σε ένα παιχνίδι επικράτησης στην περιοχή ανάμεσα σε ισχυρότερους περιφερειακούς παίκτες.
Ορόσημο στην προσπάθεια του Λιβάνου για επιστροφή στην πολιτική ομαλότητα αποτελεί η 31η Οκτωβρίου 2016. Έπειτα από ένα κενό ακυβερνησίας δυο μίση ετών και από 45 αποτυχημένες προσπάθειες συγκρότησης κυβέρνησης, εκλέχθηκε πρόεδρος στον Λίβανο ο Michel Aoun, Μαρωνίτης Χριστιανός, μέλος της οργάνωσης της 8ης Μαρτίου και σύμμαχος της Hezbollah. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η κίνηση του νέου προέδρου να δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Σουνίτη Μουσουλμάνο πολιτικό του αντίπαλο, Saad Hariri, φιλικά προσκείμενου στη Δύση και τη Σαουδική Αραβία, ο οποίος τάσσεται έντονα υπέρ του αφοπλισμού της Hezbollah. Ο τελευταίος σχημάτισε κυβέρνηση εθνικής ενότητας σε «χρόνο ρεκόρ», όπως δήλωσε, η οποία μάλιστα έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τη βουλή.7 O Σιίτης πρόεδρος του Κοινοβουλίου, παρά την αρχική του αντίθεση, αποφάσισε να εγκρίνει τον Hariri για τον πρωθυπουργικό θώκο, επιδοκιμάζοντας την πρόθεση συνεργασίας που υπήρχε.
Από διπλωματική σκοπιά, η παραχώρηση του Aoun στο να επιτρέψει να σχηματιστεί κυβέρνηση από τον Hariri, δεδομένων των τεταμένων σχέσεων ανάμεσα στις δυο ηγετικές προσωπικότητες, φανερώνει τον ελάσσονα ρόλο που διαδραματίζει η Σαουδική Αραβία στον Λίβανο πλέον. Οι σχέσεις τους τελευταία έχουν διαταραχθεί. Ιδιαίτερη αίσθηση προκάλεσε η ανακήρυξη της Hezbollah ως τρομοκρατικής οργάνωσης από το Ριάντ. Ακόμη, η ακύρωση της προσδοκώμενης οικονομικής αρωγής προς τον Λίβανο, ύψους 4 δισεκατομμυρίων, η αποτροπή του πληθυσμού της για ταξίδια προς αυτόν και η απειλή απέλασης των 500.000 Λιβανέζων που εργάζονται στον περσικό κόλπο μαρτυρούν ότι οι μεταξύ τους σχέσεις έχουν κλονιστεί.
Το έργο που έχει να φέρει εις πέρας η νέα κυβέρνηση είναι δύσκολο. Η αποτελεσματικότητα αυτής θα καθορίσει την τύχη της χώρας με αντίστοιχο αντίκτυπο και στην ευρύτερη Μέση Ανατολή. Ο Λίβανος οφείλει, πλέον, να αμβλύνει τις διαφορές που υπάρχουν στον πληθυσμό. Πρέπει, επίσης, να δημιουργήσει εκ νέου ισχυρές συμμαχίες και να μην επιστρέψει στο χάος που το έχει στιγματίσει. Παρόλο που οι κινήσεις των πολιτικών είναι πολλά υποσχόμενες, τα αποτελέσματα της προσπάθειας τους θα φανούν μακροπρόθεσμα.
Σημειώσεις:
1.Αποτέλεσμα του εμφύλιου πολέμου που ταλάνισε τη χώρα ήταν η πιο δίκαιη αντιπροσώπευση του μουσουλμανικού και χριστιανικού πληθυσμού της, απο 6:5 υπέρ του χριστιανικού σε 1:1.
- 2. Αποτελεί μια οργάνωση που ιδρύθηκε το 1964 και έχει ως σκοπό τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους της Παλαιστίνης. Απολαύει την ιδιότητα του Παρατηρητή στα Ηνωμένα Έθνη, ήδη από το 1974.
3.Οι επιθέσεις του PLO κατά του Ισραήλ είχαν ως συνέπεια την κορύφωση των εντάσεων ανάμεσα στο Ισραήλ και τον Λίβανο. Στις 11 Μαρτίου του 1978, 11 μαχητές της Fatah ανατίναξαν δύο λεωφορεία στο Τελ Αβίβ, γνωστό ως «Coastal Road massacre». Ως αντίποινα, το Ισραήλ εισβάλει στον Λίβανο, σκοτώνει 2,000 ανθρώπους και καταλαμβάνει τα νότια του ποταμού Litani.
4.Με τις αποφάσεις 425 και 426 του Συμβουλίου Ασφαλείας, ιδρύθηκε ο UNIFIL, με πρωταρχικό μέλημα την απόσυρση των ισραηλινών στρατευμάτων από τις νότιες κατεκτημένες περιοχές του Λιβάνου.
5.Η Hezbollah σχηματίστηκε το 1982. Πρόκειται για μία σιιτική παραστρατιωτική οργάνωση, η οποία στηρίζεται στρατιωτικά και χρηματικά από το Ιράν και δραστηριοποιείται στο νότιο Λίβανο. Επιδιώκει να προωθήσει την επικράτηση του Μουσουλμανικού στοιχείου έναντι του Χριστιανικού στη χώρα. Συμμετέχει στην λιβανέζικη κυβέρνηση από το 2005 και αποτελεί μαζί με την Αμάλ τις κυριότερες οργανώσεις που εκπροσωπούν τη σιιτική κοινότητα στη χώρα.
6.To 1996 έλαβε χώρα η ισραηλινή αποστολή «Τα σταφύλια της οργής», με στόχο τις βάσεις της Hezbollah.
- O Hariri, έπειτα από διαπραγματεύσεις, σχημάτισε κυβέρνηση εθνικής ενότητας στις 18 Δεκεμβρίου, αφότου έλαβε εντολή για σχηματισμό από τον πρόεδρο Aoun.
Της Ροδούλας Βιολάκη, Ερευνητική Ομάδα S.A.F.I.A. – Τομέας Μέσης Ανατολής