Η λατρεία της Ελλάδος--ή η Ιφιγένεια η εν Αζτέκοις.

Στις 17 Μαϊου το ιστιοφόρο Κουαουχτέμοκ του πολεμικού ναυτικού του Μεξικού αγκυροβόλησε στη Σούδα της Κρήτης. Στο πλήρωμα των 237 ανδρών ήταν και 43 εκπαιδευόμενοι. Η άφιξη αυτή ήταν περίπτωση της σωστής χρονικής στιγμής καθώς την επόμενη μέρα άρχισε στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη στην Αθήνα το τριήμερο διεθνές συνέδριο με τίτλο «Εκατό Χρόνια Διαλόγου: Λατινοαμερικανικές Προσεγγίσεις του Ελληνισμού» (18-20 Μαϊου). Οι τύχες της Λατινικής Αμερικής είναι συνδεδεμένες με την πρόσληψη των ελληνικών και λατινικών κλασικών γραμμάτων. Όταν, το 1595, ο Ιησουίτης ιερέας Ζοζέ ντε Ανσιέτα (José de Anchieta) συνέγραψε τη γραμματική της γλώσσας των Ινδιάνων Τουπί (Tupi) της Βραζιλίας, βασίστηκε τη δομή των εγχειριδίων της αρχαιοελληνικής και λατινικής γραμματικής της εποχής του. Η κλασική λογοτεχνία και τέχνη ανέκαθεν προσέφεραν στους Λατινοαμερικανούς μια πνευματική «γραμματική» η οποία συχνά άσκησε μεγάλη επίδραση κατά τη διάρκεια των εθνικών τους αγώνων. Η νεότερη ελληνική ποίηση, ακόμη και το δημοτικό τραγούδι, έχουν επίσης προσελκύσει το ενδιαφέρον πολλών λογοτεχνών σ'αυτή την άκρη του Νέου Κόσμου. Το 1821 ο Κουβανός Ρομαντικός ποιητής και επαναστάτης Xοζέ Μαρία Ερεντία (José María Heredia y Heredia, 1803-1839) συνέθεσε ένα ποίημα εκτάσεως 200 και πλέον ενδεκασύλλαβων στίχων, 'A la Insurrección de la Grecia en 1820' («Για την Εξέγερση της Ελλάδος του 1820»), μνημονεύοντας τον Αλέξανδρο Υψηλάντη και τον συμπολεμιστή του Αλέξανδρο Καντακουζηνό. Η Elína Maria Cancela, Καθηγήτρια της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αβάνας, σημείωσε ότι Κουβανοί ποιητές και άλλοι διανοούμενοι εξακολουθούσαν να γράφουν για την Έξοδο του Μεσολογγίου επί πολλά ακόμη χρόνια μετά το 1826. Ο Μαραθώνας και το Μεσολόγγι ενέπνευαν τον απελευθερωτικό αγώνα του νησιού έως το τέλος του 19ου αιώνα.
Το Μεξικό είχε μια παθιασμένη ιστορία αγάπης με τον ελληνικό πολιτισμό. Τα αποτελέσματα αυτής της λατρείας είναι αισθητά ακόμη σήμερα. Η καθηγήτριες Rosa Andujar (King's College, London) και Natalia Moroleon (Universidad Nacional Autonoma de Mexico) αφηγήθηκαν το πιο πρόσφατο κεφάλαιο αυτής της ιστορίας. Τις παραμονές της Μεξικανικής Επανάστασης του 1910, μια ομάδα διανοουμένων η οποία περιελάμβανε τον ζωγράφο Ντιέγκο Ριβέρα (Diego Rivera) και τον φιλόλογο και φιλόσοφο Πέδρο Ενρίκεζ Ουρένγια (Pedro Henríquez Ureña) από τον Άγιο Δομήνικο ίδρυσαν ένα σύλλογο, ο οποίος αργότερα μετονομάστηκε σε El Ateneo de Mexico, δηλαδή «Αθήναιον του Μεξικού». (Το Αθήναιον, ο ναός της Αθηνάς που ίδρυσε στη Ρώμη τον 2ον αι. μ.Χ. ο αυτοκράτωρ Αδριανός, ήταν τόπος συνάντησης ποιητών.) Οι νεαροί αυτοί αστοί αντιδρούσαν στο πρόγραμμα εκσυγχρονισμού και εκβιομηχάνισης του δικτάτορα Πορφύριο Ντίαζ (Porfirio Diaz) το οποίο προέβαλλε τα πρακτικά γνωστικά αντικείμενα στην εκπαίδευση. Στις τακτικές τους συναντήσεις σε σπίτια στην Πόλη του Μεξικού διάβαζαν έργα αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας σε ισπανική μετάφραση: τον Όμηρο, τους τραγικούς και ιδιαίτερα τον Πλάτωνα και Αριστοτέλη (πολλά μέλη ήταν φιλόσοφοι). Ένα από τα μέλη, ο Αλφόνσο Ρέγιες (Alfonso Reyes) αργότερα έγινε συγγραφέας και διπλωμάτης. Ο Χοζέ Βασκονσέλος (José Vasconcelos), ο επονομαζόμενος «πολιτισμικός caudillo (δηλ. αρχηγός) της Μεξικανικής Επανάστασης», έγινε μετέπειτα Υπουργός Παιδείας. Και οι δύο ήλπιζαν ότι οι ανθρωπιστικές αξίες των αρχαίων Ελλήνων θα επέφεραν μόνιμες αλλαγές, πολιτικές και πολιτισμικές, όχι μόνο στη χώρα τους αλλά σε ολόκληρη τη Λατινική Αμερική. Προσδοκούσαν ότι η λατινικο-αμερικανική ταυτότητα θα γεννιόταν από την ουσιαστική επαφή με την αρχαία Ελλάδα.
Ο Ρέγιες μετέφρασε τον Όμηρο και έγραψε δοκίμια για την ελληνική φιλολογία, π.χ., για το κλάμα στον Όμηρο: γιατί, διερωτήθηκε, επικοί ήρωες όπως ο Αχιλλέας και ο Πρίαμος κλαίνε περισσότερο από τους Μεξικανούς; Στο δραματικό του ποίημα, «Ιφιγένεια Άσπλαχνη» (1924), θεμελιακό κείμενο του Μεξικανικού μοντερνισμού, η Ιφιγένεια αρνείται να εγκαταλείψει τη χώρα των Ταύρων και εξορκίζει τον Ορέστη και Πυλάδη να φύγουν καθόσον δεν έχουν καμία απολύτως θέση σε ένα αρχαίο πολιτισμό. Ο Βασκονσέλος, ως Υπουργός Παιδείας το 1921-24, εισήγαγε τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς στα μεξικανικά λύκεια. Χάρη σε αυτόν το Μεξικό είναι σήμερα η μόνη χώρα στη Λατινική Αμερική η οποία έχει κλασικά λύκεια με πλούσια προγράμματα αρχαίων και λατινικών που τα παρακολουθούν χιλιάδες μαθητές. Το πνέυμα του Ateneo είναι ακόμη ζωντανό.
Οι Ευρωπαίοι και οι Βόρειοι και Νότιοι Αμερικανοί άρχισαν να κτίζουν δημόσια κτήρια και μνημεία στον νεοκλασικό ρυθμό τεχνοτροπία ανάμεσα στο 1790 και τις αρχές του 20ου αιώνα. Το στυλ αυτό ήταν σε μεγάλο βαθμό απομίμηση αλλά ενίοτε συνταίριαζε τον ελληνικό με άλλους ρυθμούς. Είχε πάντα πολιτική διάσταση, εφόσον εξέφραζε είτε τα νέα ιδεώδη της ελευθερίας και της δημοκρατίας σε μια επαναστατική εποχή είτε, αντίθετα, την ιδεολογία μιας αυτοκρατορίας η οποία επαιρόταν για την εκπολιτιστική της αποστολή. Στη Λατινική Αμερική εθνικές τράπεζες, μουσεία, σιδηροδρομικοί σταθμοί και ταχυδρομεία διαλαλούσαν μια νέα ταυτότητα των πολιτών, ένα κοσμοπολιτισμό σε αντίστιξη προς «το σκοτάδι της δεσποτικής ισπανικότητος (hispanidad)», όπως παρετήρησε η ερευνήτρια Carla Bocchetti (από το French Institute for Research in Africa). Η Ελλάδα όχι μόνο άσκησε γοητεία στη Λατινική Αμερική, αλλά και ιδεολογικά υπέθαλψε τους απελευθερωτικούς αγώνες και την «κατασκευή» του έθνους-κράτους στην περιοχή αυτή.
'Αγαλμα του Σωκράτη, Εθνική Βιβλιοθήκη, Μοντεβιδέο, Ουρουγουάη.
Ο διεθνούς ακτινοβολίας βραζιλιανός συγγραφέας Μασάντο ντε Ασίς (Machado de Assis) στηρίχτηκε στον μύθο της Ελένης στο ομώνυμο μυθιστόρημά του, το οποίο δημοσιεύθηκε το 1876. Τον 20ο αιώνα πολλοί βραζιλιανοί κινηματογραφιστές και θεατρικοί συγγραφείς προσέφυγαν σε ελληνικούς μύθους, πετυχαίνοντας υπέροχα αποτελέσματα, τα οποία όμως δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Ο Κωνσταντίνος Νικολούτσος (St Joseph's University, ΗΠΑ) τόνισε αυτό το ερευνητικό κενό στην ανακοίνωσή του για τη μυθολογία στον λατινοαμερικανικό κινηματογράφο. Το θεατρικό έργο Além do Rio (Medea) (Πέρα από το ποτάμι (Mήδεια), του Αγκοστίνιο Ολάβο (Agostinho Olavo), το οποίο δημοσιεύθηκε το 1961, τοποθετεί την ιστορία της Μήδειας στη δουλοκτητική Βραζιλία του 17ου αιώνα. Η ηρωίδα είναι αφρικανή βασίλισσα η οποία βαφτίστηκε «Μήδεια» για να παντρευτεί τον άνδρα που αγαπούσε, τον Ιάσονα, ένα λευκό δουλέμπορο. Αφού πνίξει τα ξανθόμαλλα παιδιά της σ' ένα ποτάμι, υιοθετεί το αρχικό της (αφρικανικό) όνομα, Zίνγκα (Jinga). Δραπετεύει εν τέλει σε ένα κιλόμπο (quilombo), μια κοινότητα φυγάδων δούλων, έχοντας καταλύσει την τυραννία της λευκής δουλείας. Το 1966 όταν ο Oλάβο and το Πειραματικό Θέατρο του Νέγρου (Teatro Experimental do Negro) επρόκειτο να παρουσιάσουν το έργο αυτό σ'ένα διεθνές φεστιβάλ υπό την αιγίδα της UNESCO στη Σενεγάλη, η στρατιωτική κυβέρνηση της Βραζιλίας απαγόρευσε στην ομάδα αυτή να ανεβάσει την παράσταση. Το έργο ουδέποτε παίχτηκε. Η ελληνική τραγωδία μπορεί να είναι απειλητική για ένα καθεστώς, όπως γνωρίζουμε στη σύγχρονη Ελλάδα. Η Maria Cecília de Miranda Nogueira Coelho (Universidade Federal de Minas Gerais) ανέλυσε στην ανακοίνωσή της τη συναρπαστική μετάπλαση της Ελένης και της Μήδειας στη Βραζιλία.
'Ελληνες, πάρτε κουράγιο από το παράδειγμα της Λατινικής Αμερικής! Σε όλη την έκταση του Νέου αυτού Κόσμου οι διανοούμενοι αναγνωρίζουν την απελευθερωτική (από κάθε άποψη) πλευρά του ελληνικού πολιτισμού. Στη σημερινή Ελλάδα έχουν καταργηθεί τα κλασικά λύκεια. Όμως, επί σχεδόν εκατό χρόνια τα κλασικά λύκεια του Μεξικού δείχνουν ότι οι Λατινοαμερικανοί, όπως έλεγε ο Ρέγιες, τρέφουν στην καρδιά και τη διανοήσή τους «μια Ελλάδα προς ιδίαν χρήσιν. Πάντα η Ελλάδα, πάντα δική μας».

 
Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας, Δημοκρίτειο Παν/μιο Θράκης, Διευθυντής Κέντρου Ελληνικών Σπουδών-Ελλάδος, Παν/μιο Harvard


6/6/2017