Νίκος Σκαλκώτας.
Νίκος Σκαλκώτας. (1)
Ο Νίκος Σκαλκώτας (Χαλκίδα, 8 Μαρτίου 1904 - Αθήνα, 19 Σεπτεμβρίου 1949) ήταν συνθέτης του 20ού αιώνα. Ήταν μέλος της Δεύτερης Βιεννέζικης Σχολής και είχε επιρροές τόσο από την κλασική μουσική όσο και από την Ελληνική παραδοσιακή μουσική.
Ο Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα στις 8 Μαρτίου 1904. Καταγόταν από την Τήνο και προερχόταν από οικογένεια μουσικών με το επίθετο Σκαλκώτος. Ο πατέρας του Αλέκος, φλαουτίστας στη Φιλαρμονική της Χαλκίδας, άλλαξε το επίθετο της οικογένειάς του σε Σκαλκώτας, χάριν ευφωνίας. Από την ηλικία των πέντε ετών άρχισε να μαθαίνει βιολί με τον θείο του και το 1910 η οικογένειά του μετακόμισε στην Αθήνα για να του προσφέρει την ευκαιρία πληρέστερης μουσικής μόρφωσης. Γράφτηκε στο Ωδείο Αθηνών και το 1918 αποφοίτησε με την ανώτατη διάκριση («Χρυσό Μετάλλιο») για την ερμηνεία του στο «Κοντσέρτο για βιολί» του Μπετόβεν. Τα επόμενα χρόνια έπαιζε βιολί σε διάφορες εκδηλώσεις, ενώ ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό «Νουμάς».
Το 1921 λαμβάνει υποτροφία από το Ίδρυμα Αβέρωφ για ανώτερες σπουδές βιολιού στο Βερολίνο. Γρήγορα, όμως, θα προσανατολιστεί στη σύνθεση, με δασκάλους τον Κουρτ Βάιλ, τον Φίλιπ Γιάρναχ και τον «πάπα της πρωτοπορίας» Άρνολντ Σένμπεργκ (Arnold Schönberg), ο οποίος τον εκτιμούσε ιδιαίτερα. Μαζί του έμεινε ως το 1931, χάρη σε νέα υποτροφία που του προσέφερε ο Εμμανουήλ Μπενάκης. Παράλληλα, έπαιζε βιολί σε ελαφρές ορχήστρες για να συμπληρώνει το εισόδημά του.Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βερολίνο έγραψε πάνω από 70 έργα, τα περισσότερα από τα οποία χάθηκαν. Παρά την εκτίμηση που έτρεφε στον Σένμπεργκ, δεν ακολούθησε τυφλά το δωδεκαφθογγικό σύστημα του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια δική του απόλυτα πρωτότυπη παραλλαγή. Το 1931, μια έντονη συναισθηματική κρίση προκάλεσε τη διακοπή της σχέσης του με την γερμανίδα σύντροφό του, τη βιολονίστρια Ματίλντε Τέμκο, με την οποία είχε αποκτήσει δύο παιδιά, την Άρτεμη και ένα βρέφος που χάθηκε στη γέννα. Ακολούθησε η δημιουργική κρίση, που κράτησε έως το 1935.
Τον Μάιο του 1933 επιστρέφει στην Ελλάδα, τον ίδιο ακριβώς μήνα που ο δάσκαλός του Άρνολντ Σένμπεργκ παίρνει τον δρόμο της εξορίας για τις ΗΠΑ, μη αντέχοντας την καταπίεση των Ναζί. Από την πρώτη στιγμή που πάτησε το πόδι του στην πατρίδα αντιμετώπισε τον φθόνο και την καχυποψία του μουσικού κυκλώματος (Φιλοκτήτης Οικονομίδης, Μανώλης Καλομοίρης, Δημήτρης Μητρόπουλος, Σπύρος Φαραντάτος), παρότι ήταν γνωστή η αξία του.
Στα μουσικά πράγματα της χώρας κυριαρχούσαν άνθρωποι συντηρητικών αντιλήψεων, που σχετίζονταν με τη λεγόμενη «Εθνική Σχολή» και δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να κατανοήσουν τις νέες μουσικές προτάσεις του Σκαλκώτα. Ισχυριζόντουσαν ότι έγραφε ακαταλαβίστικη μουσική, που ήταν αντίθετη με τους κανόνες που διδάσκονταν στα ωδεία και διέδιδαν πως ήταν τρελός! Ο μουσικολόγος και βιογράφος του Σκαλκώτα Γ. Γ. Παπαϊωάννου αποκαλεί τη συμπεριφορά τους απέναντι στον Σκαλκώτα «μεγάλη συμπαιγνία» και πιστεύει ότι το πληθωρικό του ταλέντο θα τους επισκίαζε και θα τους εξοστράκιζε από τις «καρέκλες» τους.Όλες οι πόρτες ήταν κλειστές για τον Σκαλκώτα. Για να ζήσει καταδέχεται να παίξει βιολί σε ένα από τα τελευταία αναλόγια της Κρατικής Ορχήστρας και αργότερα στις Ορχήστρες της Λυρικής και της Ραδιοφωνίας, παρά την αναμφισβήτητη αξία του ως βιολονίστα. Ως αντίδοτο, άρχισε να συνθέτει πυρετωδώς: Από το 1935 και ως το 1945 είχε γράψει πάνω 100 έργα. Κλεισμένος στον δικό του κόσμο και αποκομμένος εντελώς από τις ευρωπαϊκές τάσεις ανέπτυξε ένα δικό του, εντελώς προσωπικό ύφος.
Το 1946 παντρεύτηκε την πιανίστρια Μαρία Παγκαλή κι ένα χρόνο αργότερα ήρθε στη ζωή ο γιος τους Αλέκος, που διακρίθηκε ως ζωγράφος. Ακολούθησε μια νέα περίοδος δημιουργικής σιωπής, αλλά από το 1949 άρχισε να συνθέτει με τους παλιούς του ρυθμούς νέα έργα και να ενορχηστρώνει παλιότερα. Πέθανε στις 20 Σεπτεμβρίου 1949 από επιπλοκές που προκάλεσε η αμελημένη περισφιγμένη κήλη του. Δύο ημέρες αργότερα γεννήθηκε ο δεύτερος γιος του, Νίκος, που τον γνωρίζουμε ως πρωταθλητή Ελλάδας στο σκάκι.
Ο Σκαλκώτας ανακαλύφθηκε ως συνθέτης μετά το θάνατό του, χάρη στην πρωτοβουλία φίλων και θαυμαστών του (Γ.Γ. Παπαϊωάννου, Γιώργος Χατζηνίκος κ.ά.), που ίδρυσαν την «Εταιρεία Φίλων Σκαλκώτα» για να διαφυλάξουν και να διαδώσουν το έργο του, που περιλαμβάνει πάνω από 170 έργα (κοντσέρτα, συμφωνικές σουίτες, μουσική δωματίου, χορούς και τραγούδια). Το 60% των προχωρημένων έργων του ακολουθεί ένα δικής του επινόησης δωδεκαφθογγικό σύστημα, ενώ το 40% ανήκει σε άλλα, «ελεύθερα» συστήματα σύνθεσης.
Εκτός από τα προχωρημένα (ατονικά) έργα του, που αντιπροσωπεύουν πάνω από το 85% της παραγωγής του, περίπου ένα 12% αφορά σε απλούστερα, τονικά και τροπικά έργα, όπως οι περίφημοι «36 Ελληνικοί Χοροί για ορχήστρα» και το λαϊκό μπαλέτο «Η Θάλασσα», που ενσωματώνουν στοιχεία της ελληνικής δημοτικής μουσικής με ένα τρόπο τελείως προσωπικό και πρωτοποριακό. Ο Σκαλκώτας επεδίωκε να συλλάβει την ουσία της και δεν ήθελε μόνο να αξιοποιήσει την εθνική μας κληρονομιά, όπως η πρώτη γενιά των συνθετών της «Εθνικής Σχολής».
Σήμερα, ο Νίκος Σκαλκώτας θεωρείται ένας από τους σημαντικούς συνθέτες του 20ου αιώνα. Ο αυστροβρετανός μουσικολόγος και κριτικός Χανς Κέλερ πλειοδοτεί και σε ένα κείμενό του αναφέρει ως κορυφαίους συνθέτες του 20ου αιώνα τα τέσσερα «Σ»: Σένμπεργκ, Στραβίνσκι, Σκαλκώτας και Σοστακόβιτς.
Skalkottas - The Sea - The Trawler (Η Τράτα)
2.
Νίκος Σκαλκώτας, ένας σπουδαίος Έλληνας συνθέτης. (2)
Πέρασαν ήδη 60 χρόνια από το θάνατο του Νίκου Σκαλκώτα (19 Σεπτεμβρίου 1949), του σπουδαιότερου, ίσως, συνθέτη –της λεγόμενης «κλασικής» μουσικής- που γέννησε ποτέ ο τόπος μας, μα μόλις τα τελευταία χρόνια έχει αρχίσει να γίνεται αντιληπτή η αξία του στη χώρα μας. Όσο ζούσε, ελάχιστοι τον είχαν εκτιμήσει –όπως ο αείμνηστος μουσικοκριτικός της Καθημερινής Μίνως Δούνιας- τόσο ελάχιστοι, όσο και η εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον κανόνα.
Ο Νίκος Σκαλώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1904. Σπούδασε βιολί στο Ωδείο Αθηνών από όπου αποφοίτησε το 1920 παίρνοντας χρυσό μετάλλιο και υποτροφία. Πηγαίνει στο Βερολίνο για να περαιτέρω σπουδές. Εκεί τον κερδίζει η σύνθεση, όπου μαθητεύει–μεταξύ άλλων- δίπλα στους Αρνολντ Σένμπεργκ και Κουρτ Βάιλ. Το αδιέξοδο μιας ερωτικής σχέσης, οικονομικά προβλήματα και η άνοδος του ναζισμού το 1933 τον αναγκάζουν να εγκαταλείψει τη Γερμανία. Όταν επιστρέφει στην Αθήνα, παρά τη δεξιοτεχνία του, παίζει βιολί στο τελευταίο αναλόγιο της Κρατικής Ορχήστρας. Απομονωμένος από τον καλλιτεχνικό περίγυρο συνεχίζει να συνθέτει παρότι το έργο του παρέμενε ανερμήνευτο, είτε επειδή ήταν δυσνόητο για τα δεδομένα της ελληνικής μουσικής ζωής, είτε επειδή είναι εξαιρετικά απαιτητικό ακόμα και για σημερινές ορχήστρες. Οι κακουχίες και η πενία δεν άργησαν να οδηγήσουν στο τέλος.
Μία ημέρα, όπως περιγράφει ο πιανίστας και μαέστρος Γιώργος Χατζηνίκος, είχε πάει στο Δημοτικό Νοσοκομείο του Δήμου Αθηναίων (εκεί που βρίσκεται σήμερα το πνευματικό κέντρο) για να εξεταστεί, καθώς έπασχε από κήλη. Περίμενε στην ουρά ώσπου το ιατρείο έκλεισε στις μία, οπότε έφυγε για να επιστρέψει την επομένη. Δεν εκμεταλεύτηκε ούτε την γνωριμία με τον γιατρό (από τον καιρό του Βερολίνου) για να περάσει μπροστά στην ουρά, ούτε είχε την οικονομική δυνατότητα να πάει αλλού, καθώς είχε ήδη κλείσει θέση σε κλινική για την ετοιμόγεννη γυναίκα του. Το βράδυ τον έπιασαν οι πόνοι και τύλιξε το στόμα του με πετσέτες για να μην τον ακούσει η γυναίκα του, ταραχτεί και θέσει σε κίνδυνο το αγέννητο παιδί τους. Το πρωί είχε πεθάνει. Την επομένη γεννήθηκε ο γιος του, ο οποίος έγινε αργότερα πρωταθλητής Ελλάδας στο σκάκι. Ο Σκαλκώτας, εκτός από το ήθος του, μάς κληροδότησε τουλάχιστον 110 έργα.
Σήμερα το έργο του χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης σε όλη την Ευρώπη. Η φινλανδική δισκογραφική εταιρία BIS έχει ήδη κυκλοφορήσει 16 CD με έργα του, ενώ αποτελεί αντικείμενο διδακτορικών διατριβών, όπως για παράδειγμα αυτής του John Thornley στο πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ. Ο συνθέτης και μουσικολόγος Γιώργος Ζερβός επισημαίνει ότι ο Σκαλκώτας ξεπέρασε τη δεύτερη σχολή της Βιέννης καινοτομώντας με την ταυτόχρονη χρήση πολλών δωδεκαφθογγικών σειρών, τις οποίες μάλιστα κατάφερε να εντάξει στις μεγάλες κλασικές φόρμες. Παρατηρεί, επίσης, ότι η πολλαπλότητα των μέσων έκφρασης του Σκαλκώτα –έγραφε ταυτόχρονα σε διαφορετικά μουσικά ιδιώματα- και η ενότητα του ύφους του έργου του αποτελούν στοιχεία μοναδικά στη μουσική του 20ου αιώνα.
Στην Ελλάδα, όμως, αποτελεί διαχρονικό σημείο αναφοράς για τον επιπλέον λόγο ότι στην τραγική του μοίρα, συμπυκνώνονται στο μέγιστο βαθμό τα πάθη της μουσικής μας -κι όχι μόνο- ζωής. Ο συνθέτης Χάρης Βρόντος ασκεί εντονότατη κριτική σε όσους θεωρεί υπεύθυνους για τον παραγκωνισμό του Σκαλκώτα και του έργου του, τόσο όσο αυτός βρίσκονταν εν ζωή, όσο και μετέπειτα. Σύμφωνα με τον Βρόντο, την ευθύνη φέρουν η ανευθυνότητα των επίσημων πολιτιστικών φορέων και οι «κλίκες» των τότε κρατούντων στη μουσική ζωή του τόπου.
Ωστόσο οι συνθήκες που ευθύνονταν για την κακουχία του Σκαλκώτα είναι διαχρονικές. Έντεκα χρόνια μετά το θάνατο του, στις 6 Νοεμβρίου του 1960, έγραφε ο μουσικοκριτικός της Αυγής, Βασίλης Παπαδημητρίου: Θα εξακολουθήσουμε να στέλνουμε στο εξωτερικό τους νέους με κρατική υποτροφία και ύστερα θα θέτουμε φραγμό στο δρόμο τους; […] Ας θυμηθούμε τις περιπέτειες του άμοιρου Νίκου Σκαλκώτα… Ας μην ξεχνάμε ότι το 1960 είχε χαρακτηριστεί ως έτος (περίπου) μηδέν για την ελληνική μουσική. Είναι η χρονιά του περίφημου Μανιφέστου που υπέγραψαν οι Μίκης Θεοδωράκης, Αργύρης Κουνάδης, Γιάννης Ξενάκης, Γιάννης Α. Παπαϊωάννου, Δημήτρης Χωραφάς και Φοίβος Ανωγειανάκης στο οποίο αναφέρονται τα ίδια σχεδόν προβλήματα που «σκότωσαν» τον Νίκο Σκαλκώτα, τα ίδια σχεδόν προβλήματα που αντιμετωπίζουμε και σήμερα. Ποια είναι η κατάσταση της μουσικής παιδείας στα σχολεία; Γιατί οι μουσικοί των ορχηστρών μας μένουν για μήνες ολόκληρους απλήρωτοι; Έχουμε άραγε κρατικά Ωδεία, εκτός από το ένα της Θεσσαλονίκης; Έχουμε Μουσική Ακαδημία, εκτός από την προεκλογική υπόσχεση του 2007, την οποία –όπως εν τέλει «στα χαρτιά» διαμορφώθηκε- όχι μόνο οι επαγγελματίες του χώρου, αλλά ακόμα κι ο ίδιος ο Θόδωρος Αντωνίου, ο υπεύθυνος της ομάδας εργασίας για τη δημιουργία της, την απαρνήθηκε;
Σήμερα, 60 χρόνια μετά τον θάνατο του, ελάχιστα έχει τιμηθεί ο Νίκος Σκαλκώτας από την πολιτεία, η οποία σχεδόν τίποτα δεν έχει κάνει για τη διάδοση του έργου του, καθώς για τη διάδοση του έργου των Ελλήνων συνθετών γενικότερα. Μήπως, όμως, ακόμα και αυτές οι «τιμές», θα ήταν σήμερα περιττές; Ο δάσκαλος του Σκαλκώτα και επινοητής του δωδεκαφθογγισμού, ο Σένμπεργκ είχε αναφέρει σε ένα γράμμα, με αφορμή μία εκδήλωση προς τιμήν του Μπετόβεν:
Μία γιορτή για τον Μπετόβεν δεν θα έπρεπε να χρησιμεύει στη δόξα εκείνων που την οργανώνουν, αλλά μονάχα στη δόξα εκείνου ο οποίος τιμάται. Γι αυτόν το λόγο πρέπει να γίνει κάτι τιμητικό κι όχι να εκτελούνται [απλώς]τα έργα του όπως συνήθως, χωρίς να κοπιάζουμε περισσότερο από ότι συνήθως...
Πώς θα μπορούσε, άραγε, να τιμηθεί σήμερα ο Σκαλκώτας; Δεν θα ήταν αρκετό ή τουλάχιστον ελάχιστο προαπαιτούμενο να εκλείψουν οι αιτίες που «σκότωσαν» την ανάδειξη, την κατανόηση και την πρόσληψη του έργου του; Έχουμε μία Μουσική Ακαδημία που θα εκπαίδευε -στον τόπο μας- μουσικούς ικανούς να παίξουν το έργο του; Πόσα από τα αιτήματα του περίφημου μανιφέστου του 1960 έχουν πραγματοποιηθεί σήμερα; Πόσοι Έλληνες έχουν την ανάλογη παιδεία, ώστε να τον εκτιμήσουν και να τον απολαύσουν; Έχουμε άραγε τόσο σπουδαία και απαιτητική μουσική –και καλλιτεχνική- παιδεία, ώστε να καλλιεργούμε τέτοιους ερασιτέχνες, οι οποίοι να χαίρονται τη μουσική που παίζουν οι ίδιοι και να απολαμβάνουν, ως ενεργητικοί και συνειδητοποιημένοι ακροατές, τη μουσική που δημιουργούν οι επαγγελματίες ή οι πιο ταλαντούχοι εκ των ερασιτεχνών;
Στην εποχή του ο Νίκος Σκαλκώτας παραγκωνίστηκε από τους ομότεχνούς του. Σήμερα χαίρει απεριόριστης εκτίμησης ανάμεσά τους. Αν όμως όσον αφορά την κατανόηση και εκτίμηση του έργου του έχουμε φτάσει πλέον στο έτος ένα, μήπως όσον αφορά τη γενικότερη μουσική παιδεία βρισκόμαστε ακόμα στο έτος (περίπου) μηδέν;
Βιβλιογραφία
• Buch, Esteban, Beethoven. Η ενάτη συμφωνία: Μια πολιτική ιστορία, μτφρ. Αναστασάκη Έλενα Αθήνα: Δαρδανός, 2003.
• Αντωνίου, Θόδωρος, «Η ακαδημία ούτε με εκφράζει, ούτε πρόκειται να γίνει», συνέντευξη στον Πάρι Κωνσταντινίδη, Highlights, τεύχος 36, 2008.
• Βρόντος, Χάρης, Για τον Νίκο Σκαλκώτα, Αθήνα: Νεφέλη, 1999.
• Μετρονόμος για μικρές και μεγάλες αρρυθμίες, Αθήνα: Νεφέλη, 2005.
• Ζερβός, Γιώργος, Ο Νίκος Σκαλκώτας και η ευρωπαϊκή παράδοση των αρχών του 20ου αιώνα, Αθήνα: Παπαγρηγορίου-Νάκας, 2001
• Κώστιος, Απόστολος. Τα 75 χρόνια της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών, Αθήνα: Παπαγρηγορίου-Νάκας, 2007
• Μαλλούχος, Διονύσης, «Ακαδημία Τεχνών? Όχι, ευχαριστώ», http://academy-no-thanks.blogspot.com/
• Χατζηνίκος, Γιώργος. Νίκος Σκαλκώτας: Μία ανανέωση στην προσέγγιση της μουσικής σκέψης και ερμηνείας, Αθήνα: Νεφέλη, 2006.
21/3/2011
Το συνέδριο στο Μέγαρο Μουσικής στις 28 και 29 Απριλίου για ένα εμβληματικό έργο της λόγιας μουσικής, τους 36 Ελληνικούς Χορούς του Νίκου Σκαλκώτα, θα μας θυμίσει και θα ρίξει φως στα... μυστήριά του. Διαβάστε τα παράδοξα που συνοδεύουν τον συνθέτη και το έργο του...
Νίκος Σκαλκώτας:
Ενα ελληνικό μουσικό αίνιγμα που… χορεύεται. (3)
Αν ρωτήσουμε κάποιον με τις ελάχιστες μουσικές γνώσεις, στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, ποιο είναι το πρώτο έργο ελληνικής λόγιας μουσικής που του έρχεται στο μυαλό, η απάντηση φαίνεται ότι θα είναι μία: Οι 36 Ελληνικοί Χοροί του Νίκου Σκαλκώτα (1904 – 1949).
Και όμως. Όταν μιλάμε για τον πιο άγνωστο – γνωστό Έλληνα συνθέτη και το πιο γνωστό (διεθνώς) έργο λόγιας ελληνικής μουσικής, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με μια σειρά από παραδοξότητες (ας τις πούμε έτσι). Πρώτη, αυτή του πιο γνωστού συνθέτη που, εν τέλει, είναι άγνωστος. Ένα μεγάλο αίνιγμα. Και ως προς αρκετές πτυχές της (μουσικής) ζωής του και ως προς το έργο του, το οποίο στην πραγματικότητα δεν έχει γνωρίσει μέχρι σήμερα καμία κριτική έκδοση. Ολοκληρωμένη και – διεθνώς – έγκυρη. Χώρια ότι το πολύτιμο αρχείο του παραμένει κλεισμένο σε ένα μάλλον ακατάλληλο διαμέρισμα στον Χολαργό, το οποίο δεν έχει πολλά χρόνια που έφτασε και να πλημμυρίσει. Και, άρα, άγνωστο, ακόμη και στους ειδικούς. Και μακριά από οποιαδήποτε δημόσια, κρατική πρόσβαση (κάποιοι θα έλεγαν: καλύτερα). Ένα διήμερο συνέδριο στην αίθουσα «Δημήτρης Μητρόπουλος» του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, Παρασκευή 28 Απριλίου και Σάββατο 29, έρχεται να μας θυμίσει και να ρίξει όσο φως γίνεται σε αυτό το μουσικό αίνιγμα. Ίσως και στα τόσα παράδοξα που ακολουθούν και το συνθέτη και το πιο γνωστό έργο του.
Εντυπωσιακό και παράδοξο: οι Ελληνικοί Χοροί του ήταν γνωστοί και έφταναν στο στόμα και του τελευταίου ελάχιστα γνώστη της ελληνικής μουσικής δημιουργίας ακόμη και προτού καν ερμηνευθούν για πρώτη φορά τα έργα, το 1997, 61 χρόνια μετά την σύνθεσή τους (οι Ελληνικοί Χοροί γράφτηκαν στην περίοδο μεταξύ 1931 και 1936). Πόσω μάλλον τώρα που έχουν ήδη γνωρίσει δύο – στο σύνολό τους – δισκογραφήσεις. Η μία υπό τον υπεύθυνο για την πρώτη εκτέλεσή τους μαέστρο Βύρωνα Φιδετζή με την Κρατική Φιλαρμονική Ορχήστρα των Ουραλίων (Lyra, 1990). Η δεύτερη το 2003, χάρη στο όραμα της περίφημης σκανδιναβικής δισκογραφικής Bis, από την Συμφωνική Ορχήστρα του BBC, υπό το Νίκο Χριστοδούλου, επιστημονικό υπεύθυνο του Συνεδρίου για τον Σκαλκώτα.
Μια άλλη παραδοξότητα είναι ότι το πιο γνωστό λόγιο ελληνικό έργο, οι 36 Ελληνικοί Χοροί, είναι στην πραγματικότητα 56, καθώς για τους 20 υπάρχει και δεύτερη εκδοχή (όταν ο Σκαλκώτας το 1949, λίγο πριν το θάνατό του, αποφάσισε «να τους αλλάξει τα φώτα», όπως θα λέγαμε επί το λαϊκότερον). Και τα παράδοξα συνεχίζονται: Το πιο παιζόμενο από τα λόγια ελληνικά έργα διεθνώς είναι οι «Πέντε Ελληνικοί Χοροί για Έγχορδα», που εκδόθηκαν στη δεκαετία του ’50 και αποδίδονται στο Νίκο Σκαλκώτα. Και όμως, στην πραγματικότητα, τα πολυπαιγμένα από την Αμερική ως την Ιαπωνία έργα ουσιαστικά δεν έχουν γραφτεί από το συνθέτη. Εκείνος είχε μεταγράψει τους Χορούς αυτούς για κουαρτέτο εγχόρδων και η προσθήκη άλλων οργάνων όσο να φτάσει το σχήμα να καλείται ορχήστρα εγχόρδων (π.χ. ενός κοντραμπάσου) οφείλεται σε μαέστρους που ασχολήθηκαν με τους δημοφιλείς, σήμερα, «Πέντε Ελληνικούς Χορούς». Άρα το αποτέλεσμα ουσιαστικά δεν «ανήκει» στον Σκαλκώτα.
Κι άλλο; Ε, ναι. Και όσο θα συνεχίζουμε θα βρίσκουμε κι άλλα. Αίνιγμα ο Σκαλκώτας, αίνιγμα οι γνωστοί – άγνωστοι Χοροί του, το παράδοξο καραδοκεί παντού. Να ένα ακόμη παράδειγμα. Ο Σκαλκώτας, για άγνωστο μέχρι σήμερα λόγο, μετέγραψε 9 Ελληνικούς Χορούς για τεράστια ορχήστρα πνευστών, και με «απίθανα όργανα», όπως το θέτουν… λαϊκά οι ειδικοί. Μεταγραφή που δεν έχει παιχτεί στην Ελλάδα, αλλά έχει δισκογραφηθεί από την Μπάντα του Αμερικανικού Ναυτικού και από την Ορχήστρα Πνευστών του Βασιλικού Κολλεγίου Μουσικής του Μάντσεστερ (Chandos)!
Βέβαια, η χρήση κάποιων από τους – αινιγματικούς, εν πολλοίς – Ελληνικούς Χορούς του Σκαλκώτα κινηματογραφικά και τηλεοπτικά βοήθησε σημαντικά στη δημοφιλία τους, ακόμη και για τους μη γνώστες του είδους. Για την ιστορία, Χοροί του χρησιμοποιήθηκαν ως σήμα στα κινηματογραφικά Επίκαιρα από τη δεκαετία του ‘60 και, σήμερα, ως σήμα του Καναλιού της Βουλής. Ιδιαίτερα ο ξεσηκωτικός, ρυθμικός Κλέφτικος. Κι εδώ υπάρχει ακόμη ένα μεγάλο μυστικό του Σκαλκώτα. Ότι από τους 36 Ελληνικούς Χορούς μόνον οι 25 βασίζονται σε 26 συνολικά παραδοσιακά, δημοτικά τραγούδια και σκοπούς. Απόδειξη και το «Εργαστήρι του Σκαλκώτα», στο οποίο θα «διδάξει» ο επιστημονικός υπεύθυνος του Συμποσίου, μαέστρος Νίκος Χριστοδούλου, στις 28 Απριλίου. Με παραδείγματα από πρώιμες ηχογραφήσεις δημοτικών τραγουδιών – αρχές του 20ού αιώνα – από το Αρχείο Μερλιέ, που τεκμαίρουν την αναλογία με τους Χορούς του Σκαλκώτα.
«Ο Σκαλκώτας δεν κάνει μουσική λαογραφία», μου εξηγεί ο Νίκος Χριστοδούλου. Αναπλάθει, εμπνέεται, προχωράει τα δημοτικά μουσικά θέματα. Χώρια ότι 11 από τους Χορούς του είναι αποκλειστικά δικά του δημιουργήματα. Και σε αυτά περιλαμβάνονται οι πιο γνωστοί και αγαπημένοι: ο Κλέφτικος, ο Ηπειρώτικος, ο Αρκαδικός… «Έκανε κάτι ριζικά διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο υπάρχει στη διεθνή μουσική δημιουργία», επιμένει ο μαέστρος. «Οι Χοροί του είναι η αποθέωση της πρωτοτυπίας και σπονδή στη Μορφή».
Γραμματόσημο με τους δύο μεγάλους φίλους της Μουσικής, το Νίκο Σκαλκώτα και το μαέστρο, ασκητή του διεθνούς μουσικού χώρου Δημήτρη Μητρόπουλο, στον οποίο ο πρώτος έστελνε καθαρογραμμένες όλες τις παρτιτούρες των Χορών του.
Ο μαέστρος (και συνθέτης στη θρυλική «Λιλιπούπολη», κάποτε) Νίκος Χριστοδούλου, επιστημονικός υπεύθυνος του συμποσίου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών για το Σκαλκώτα και ένας από τους δύο Έλληνες μαέστρους που ηχογράφησε τους 36 Ελληνικούς Χορούς (εν προκειμένω για τη σκανδιναβική δισκογραφική Bis και με τη Συμφωνική Ορχήστρα του BBC)
Ο Σκαλκώτας ξεκίνησε να γράφει τους Χορούς στο Βερολίνο, το 1931. Η μορφή των Χορών ήταν διαφορετική, αν όχι εντυπωσιακή. Ξεκινούσε από τις παραλλαγές ή μουσικές «μεταμορφώσεις» του και στο τέλος ανέπτυσσε το «πρωτογενές» θέμα. Λειτουργώντας, κατά το Νίκο Χριστοδούλου, «σαν ένα είδος ιδιοφυούς μουσικής μνήμης». Εξερευνούσε δε κατά τον ίδιο, θαυμαστά, την έννοια του μουσικού χρόνου.
Όλα αυτά επέδειξε ως – δεινός – πιανίστας, όταν τη χρονιά που ξεκίνησε να γράφει τους Χορούς, με πρώτο τον Πελοποννησιακό, προσκλήθηκε από τον περίφημο εθνομουσικολόγο Κουρτ Ζακς, μαζί με τους διάσημους τότε στη Γερμανία φίλους του, τη σοπράνο Μαργαρίτα Πέρρα και το βαρύτονο Κώστα Μυλωνά, στη Ραδιοφωνία του Βερολίνου, όπου τους συνόδευσε από τα πλήκτρα στην δική του επεξεργασία του (ψευδο)δημοτικού τραγουδιού «Η λαφίνα». Τραγούδι που έχει εκδοθεί και καταγραφτεί στα «Τραγούδια του Μωριά και της Ρούμελης» του Σπύρου Περιστέρη.
Και κάτι ακόμη: ο Σκαλκώτας δεν είχε μιλήσει ποτέ για το έργο του, που έχει καταγραφτεί ως ελληνικό και λόγιο σε όλα τα μουσικά λεξικά της Ευρώπης και πολλά της υφηλίου, ήτοι τους 36 Ελληνικούς Χορούς. Έτσι δεν μπορεί κανείς με ακρίβεια να ξέρει γιατί τους έγραψε, σε αυτή την εξαιρετικά πρωτότυπη – διεθνώς – μορφή, γιατί λίγο πριν το θάνατό του ξανάγραψε από την αρχή τους περισσότερους από αυτούς, γιατί καθαρόγραφε και έδινε από ένα αντίτυπο των συγκεκριμένων έργων στον ευεργέτη του Αντώνη Μπενάκη (λέγεται ότι τον πρώτο Χορό τον έγραψε ως δώρο προς εκείνον για να τον εξευμενίσει ύστερα από μία διαφωνία που είχαν) και στο φίλο του μαέστρο Δημήτρη Μητρόπουλο.
Επίσης, ο Σκαλκώτας, ακόμη και στα χρόνια που χρημάτισε βιολί στην Κρατική Ορχήστρα Αθηνών, δεν είχε μιλήσει για τη μουσική καταγωγή του. Για την ακρίβεια για τη μητέρα του, Ιωάννα, φημισμένη τραγουδίστρια των δημοτικών από τα Χώστια, το σημερινό Πρόδρομο Βοιωτίας. Εξ ου και ο λεγόμενος Χωστιανός Χορός, στους 36 του.
Το συμπόσιο στο Μέγαρο Μουσικής, Παρασκευή και Σάββατο, θα φέρει στο πάνελ 16 μουσικολόγους. Προεδρεύοντες των συνεδριών θα είναι οι Μίλτος Λογιάδης, Στεφανία Μεράκου, Παύλος Καλλιγάς, Γιώργος Μανιάτης, Δημήτρης Γιάννου, Καίτη Ρωμανού, ενώ στην οργανωτική επιτροπή μετέχουν, πέρα από το Νίκο Χριστοδούλου, οι Γιώργος Ζερβός, Νίκος Μαλιάρας, Χάρης Ξανθουδάκης, Λορέντα Ράμου. Το διήμερο θα κλείσει με συναυλία στην οποία θα ακουστούν όλα τα έργα του Νίκου Σκαλκώτα για ορχήστρα εγχόρδων (μαζί με τα «Δέκα σκίτσα» και τη «Μικρή Σουίτα»), από μουσικούς της Καμεράτας, υπό το Νίκο Χριστοδούλου. Μάλιστα θα ακουστούν σε πρώτη εκτέλεση τις μεταγραφές για έγχορδα δύο «Ελληνικών Χορών», ο Σιφνέικος και ο Καλαματιανός, που «ανακαλύφθηκαν» σχετικά πρόσφατα. Δύο ακόμη «ερωτηματικά» που έχουν έρθει να προστεθούν στο μεγάλο αίνιγμα Σκαλκώτας και στο πιο γνωστό – άγνωστο έργο της λόγιας ελληνικής μουσικής, με διεθνή απήχηση.
Παύλος Ηλ. Αγιαννίδης
28/4/2017
ΠΗΓΕΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
(1)
(2)
(3)
Νίκος Σκαλκώτας:
Η ζωή του & μουσική ανάλυση του έργου του.
Γιάννης Χρήστου-Νίκος Σκαλκώτας:
Δύο μεγάλοι συνθέτες που «έφυγαν» πρόωρα και άδοξα.
Νίκος Σκαλκώτας-Μουσικά videos
Nikos Skalkottas: Concertino in C major for piano and orchestra - Part 1
Nikos Skalkottas: Concertino in C major for piano and orchestra - Part 2
Nikos Skalkottas: Concertino in C major for piano and orchestra - Part 3
Νίκος Σκαλκώτας, Το Μοιρολόι της Μάνας
Skalkottas: Romance - Lied
Nikos Skalkottas: Concertino per oboe e pianoforte (1939)
N.Skalkottas - Bolero for Cello and Piano (1948-49)
Νίκος Σκαλκώτας:''Δώδεκα Ελληνικοί Χοροί'', 1958 Η.Π.Α.
(Twelve Greek Dances )
Α1 Πελοποννησιακός Ι
Α2 Κρητικός Ι, Κρητικός χορός
Α3 Κλέφτικος μου
A4 Σιφνέικο II
A5 Nissiotikos
A6 Ηπειρωτικός μου
B1 Hostianos
B2 Κλέφτικος II
Β3 Nerantzofilima
Β4 Τσάμικος μου
Β5 Ηπειρωτικός II
Β6 Mazoktos
Ορχήστρα. Η Μικρή Συμφωνική του Σαν Φρανσίσκο
Διεύθυνση. Γρηγόρης Millar
Νίκος Σκαλκώτας: ''Η ΘΑΛΑΣΣΑ''
1 .- ΕΙΣΑΓΩΓΗ 00:00
2 .- ΣΤΗΝ ΑΚΡΟΓΙΑΛΙΑ (Το παιδί της θάλασσας) 05:05
3 .- Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ 08:29
4 .- Η ΤΡΑΤΑ 12:37
5 .- ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΨΑΡΑΚΙΑ (Χορός) 16:08
6 .- ΤΑ ΔΕΛΦΙΝΙΑ (Χορός φαντασμαγορικός) 18:34
7 .- ΝΥΚΤΕΡΙΝΟ (Γαλήνη) 23:19
8 .- ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΟΡΓΟΝΑΣ 28:10
9 .-ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΓΟΡΓΟΝΑΣ 30:39
10 .- ΑΠ' ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΤΟΥ Μ.ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ 33:41
11 .- ΦΙΝΑΛΕ - Ο ΥΜΝΟΣ ΣΤΗ ΘΑΛΑΣΣΑ 38:34