Όταν ο Στάλιν αντιμετώπισε τον Χίτλερ. Ποιος ξεγέλασε ποιον;

Ο Στάλιν το 1932. JAMES E. ABBE / GETTY IMAGES 

Τα γερμανικά στρατεύματα διασχίζουν τα σοβιετικά σύνορα, στις 22 Ιουνίου 1941. JOHANNES HÄHLE

  Οι συναλλαγές του Στάλιν με τον Χίτλερ διέφεραν από τον βρετανικό κατευνασμό, στο ότι ο Στάλιν προσπάθησε την αποτροπή καθώς και την διευθέτηση. Αλλά η πολιτική του Στάλιν έμοιαζε με τον βρετανικό κατευνασμό, στο ότι καθοδηγείτο από μια τυφλή επιθυμία να αποφευχθεί ο πόλεμος με κάθε κόστος. Έδειξε δυνατότητες ισχύος αλλά όχι θέλησης.

Μέσα στις πρώτες τέσσερις δεκαετίες της ζωής του, ο Joseph Stalin [2] πέτυχε ελάχιστα. Γεννήθηκε το 1878 [3] σε μια φτωχή οικογένεια στο Γκόρι της Γεωργίας, που ήταν τότε τμήμα της ρωσικής αυτοκρατορίας. Ο πατέρας του ήταν μπαλωματής˙ η μητέρα του, καθαρίστρια και μοδίστρα. Η παιδική ηλικία του Στάλιν, με τις ασθένειες και τις ατυχίες, ήταν σε μεγάλο βαθμό φυσιολογική για εκείνη την εποχή. Έλαβε καλούς βαθμούς στο σχολείο και, ως έφηβος, είδε τα ποιήματά του δημοσιευμένα σε σεβαστά γεωργιανά περιοδικά. («Μέχρι σήμερα, οι όμορφοι, εύηχοι στίχοι του αντηχούν στα αυτιά μου», θα θυμόταν αργότερα ένας αναγνώστης). Αλλά δεν έδωσε τις εξετάσεις του τελευταίου έτους στο Σεμινάριο της Τιφλίδας και απέτυχε να πάρει πτυχίο. Αντί να γίνει ιερέας, έγινε ένας υπόγειος επαναστάτης που μαχόταν την τσαρική καταπίεση, ξοδεύοντας τα επόμενα 20 χρόνια κρυπτόμενος, οργανώνοντας και περνώντας χρόνο στην φυλακή και την εσωτερική εξορία στην Σιβηρία. 

Η ζωή του Στάλιν μεταβλήθηκε για πάντα από το ξέσπασμα του ολοκληρωτικού πολέμου το 1914 [4], γεγονός που βοήθησε να επισπευθεί η παραίτηση του Τσάρου τον Φεβρουάριο του 1917 και, αργότερα εκείνο το έτος, ένα πραξικόπημα από ριζοσπάστες αριστερούς με επικεφαλής τον Βλαντιμίρ Λένιν [5]. Ξαφνικά, ο 39χρονος Στάλιν ήταν ηγετικό μέλος του νέου μπολσεβίκικου καθεστώτος.

Διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στον Ρωσικό Εμφύλιο Πόλεμο και στην δημιουργία της Σοβιετικής Ένωσης. Το 1922, ο Λένιν τον διόρισε επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ένα μήνα αργότερα, ο Λένιν έμεινε ανάπηρος από ένα εγκεφαλικό επεισόδιο και ο Στάλιν εκμεταλλεύτηκε την ευκαιρία για να δημιουργήσει την δική του δικτατορία στο εσωτερικό της ευρύτερης μπολσεβίκικης. Αρχίζοντας στα τέλη της δεκαετίας του 1920, εξανάγκασε την οικοδόμηση ενός σοσιαλιστικού κράτους, βάζοντας 120 εκατομμύρια αγρότες σε συλλογικές εκμεταλλεύσεις (κολλεκτιβιστικές φάρμες) ή σε γκουλάγκ, και συνέλαβε και δολοφόνησε τεράστιους αριθμούς πιστών ανθρώπων στο σώμα των αξιωματικών, στην μυστική αστυνομία, σε πρεσβείες, σε δίκτυα κατασκόπων, σε επιστημονικούς και καλλιτεχνικούς κύκλους και οργανώσεις του κόμματος.

Η τεράστια σκιά του Στάλιν του τύραννου συχνά κρύβει τον Στάλιν τον άνθρωπο. Συνέλεγε ρολόγια. Έπαιζε κορίνες [ένα παιχνίδι σαν μπόουλινγκ] και μπιλιάρδο. Αγαπούσε την κηπουρική και τα ρωσικά ατμόλουτρα. Του άρεσαν τα χρωματιστά μολύβια -μπλε, κόκκινο και πράσινο. Έπινε μεταλλικό νερό και κρασιά από την πατρίδα του, την Γεωργία. Κάπνιζε πίπα, χρησιμοποιώντας καπνό από τσιγάρα, τα οποία ξετύλιγε και έριχνε στην πίπα -συνήθως δύο τσιγάρα μαζί- και στην συνέχεια την άναβε με σπίρτα. Κρατούσε το γραφείο του τακτοποιημένο.

Ο Στάλιν είχε πάθος με τα βιβλία, τα οποία σημείωνε και γέμιζε με σελιδοδείκτες για να βρίσκει συγκεκριμένα χωρία. Η προσωπική βιβλιοθήκη του τελικά ανερχόταν σε περισσότερους από 20.000 τόμους. Σημείωνε βέβαια τα έργα του Καρλ Μαρξ και του Λένιν αλλά και τις ρωσικές μεταφράσεις του Πλάτωνα και του Clausewitz καθώς και τα γραπτά του Αλεξάντρ Σβεχίν, ενός πρώην τσαρικού αξιωματικού, τον οποίο ο Στάλιν δεν είχε ποτέ εμπιστευτεί, αλλά ο οποίος απέδειξε ότι η μόνη σταθερά στο πόλεμο ήταν η απουσία σταθεράς. Μεταξύ των Ρώσων συγγραφέων, ο αγαπημένος του Στάλιν ήταν μάλλον ο Αντόν Τσέχωφ, ο οποίος απεικόνιζε τους κακούς, και όχι μόνο τους ήρωες, με πολυπλοκότητα. Ωστόσο, κρίνοντας από τις αναφορές που ήταν διάσπαρτες ανάμεσα στα γραπτά του και τις ομιλίες του, πέρασε περισσότερο χρόνο διαβάζοντας λογοτεχνία της σοβιετικής εποχής. Οι σημειώσεις του σε ό, τι διάβαζε ήταν συχνά ασεβείς: «Σκουπίδια», «ανόητοι», «σκουλήκι», «άι χάσου», «χα, χα!».

Οι τρόποι του Στάλιν ήταν χονδροειδείς και η αίσθηση του χιούμορ του ήταν διεστραμμένη. Αλλά καλλιέργησε μια εμφάνιση κρατικού αξιωματούχου, επεξεργαζόμενος τα αστεία του και την απρεπή γλώσσα του από τις μεταγραφές επίσημων συγκεντρώσεων. Φαίνεται ότι είχε λίγες ερωμένες, και σίγουρα κανένα χαρέμι. Η οικογενειακή του ζωή δεν ήταν ούτε ιδιαίτερα χαρούμενη ούτε δυστυχισμένη. Η προσωπική ζωή υποτάχθηκε στην πολιτική.

Ο Στάλιν μιλούσε απαλά, μερικές φορές χωρίς να ακούγεται, εξαιτίας ενός ελαττώματος στις φωνητικές του χορδές. Απολάμβανε να τον αποκαλούν Koba, όπως τον Γεωργιανό λαϊκό ήρωα εκδικητή (και ευεργέτη του Στάλιν στην πραγματική ζωή, καθώς είχε αναλάβει την εκπαίδευσή του). Αλλά ένας παιδικός φίλος τον είχε αποκαλέσει Geza, ένας όρος της διαλέκτου του Gori για το ασυνήθιστο βάδισμα που είχε αναπτύξει ο Στάλιν μετά από ένα ατύχημα. Έπρεπε να στρέφει το ισχίο του μέχρι τέλους για να περπατήσει. Μια παιδική πάλη με την ευλογιά τού είχε αφήσει δια βίου ουλές στην μύτη, στο κάτω χείλος, στο πηγούνι και στα μάγουλά του.

Είναι δελεαστικό να βρίσκει κάποιος σε τέτοιες παραμορφώσεις τις πηγές της αιματηρής τυραννίας: Μαρτύριο, αυτο-απέχθεια, εσωτερική οργή, κομπασμός, μανία για κολακεία. Οι ουλές του σβήνονταν με αερογράφο από τις δημόσιες φωτογραφίες και ο αδέξιος βηματισμός του ήταν κρυμμένος από την δημόσια θέα. (Ταινίες με εκείνον να περπατά ήταν απαγορευμένες). Αλλά οι άνθρωποι που τον συνάντησαν είδαν την παραμόρφωση του προσώπου του και την περίεργη κίνηση˙ ανακάλυψαν επίσης ότι είχε μια χαλαρή χειραψία και δεν ήταν τόσο ψηλός όσο φαινόταν στις φωτογραφίες. Ήταν πέντε πόδια και επτά ίντσες [στμ: 1,73 μέτρα], περίπου το ίδιο με τον Ναπολέοντα και μια ίντσα κοντύτερος από τον Αδόλφο Χίτλερ. Κι όμως, παρά το αρχικό σοκ τους βλέποντάς τον για πρώτη φορά –μπορούσε αυτός να είναι ο Στάλιν;- οι περισσότεροι άνθρωποι έβρισκαν ότι δεν μπορούσαν να πάρουν το βλέμμα τους από πάνω του, ειδικά από τα εκφραστικά του μάτια.

ΤΟ ΟΝΕΙΡΙΚΟ ΠΑΛΑΤΙ

Ο Στάλιν έβλεπε τον εαυτό του και την χώρα του ως απειλούμενους από κάθε κατεύθυνση. Μετά την κατάληψη της εξουσίας το 1917, ο Λένιν και οι οπαδοί του είχαν εμμονή με την «καπιταλιστική περικύκλωση» που επέφερε το πραξικόπημά τους: Τώρα, αυτή η δομική παράνοια τροφοδοτούσε και τροφοδοτείτο από την προσωπική παράνοια του Στάλιν. Τέτοια ήταν τα παράδοξα της εξουσίας: Όσο πιο κοντά έφτανε η χώρα στην επίτευξη του σοσιαλισμού, υποστήριζε ο Στάλιν, τόσο πιο έντονη ήταν η ταξική πάλη˙ όσο περισσότερη δύναμη είχε ο Στάλιν προσωπικά, τόσο περισσότερη χρειαζόταν. Ο θρίαμβος που σκιαζόταν από την προδοσία, έγινε η δυναμική της επανάστασης και της ζωής του. Ξεκινώντας από το 1929, καθώς η δύναμη του σοβιετικού κράτους και η προσωπική δικτατορία του Στάλιν μεγάλωναν συνεχώς, το ίδιο συνέβη και με τα διακυβεύματα. Η προσπάθειά του να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό θα αποδεικνυόταν τόσο επιτυχής όσο και θρυμματισμένη, και βαθιά ενισχυτική της υπερ-καχύποπτης, εκδικητικής διάθεσής του.

Ο κομμουνισμός ήταν μια ιδέα [6], ένα ονειρικό παλάτι του οποίου η έλξη παραγόταν από την φαινομενική συγχώνευση της επιστήμης και της ουτοπίας, και ο Στάλιν ήταν ένας ιδεολόγος [7]. Στην μαρξιστική αντίληψη, ο καπιταλισμός είχε δημιουργήσει μεγάλο πλούτο με το να αντικαταστήσει την φεουδαρχία, αλλά στην συνέχεια προώθησε μόνο τα συμφέροντα της τάξης των εκμεταλλευτών, εις βάρος της υπόλοιπης ανθρωπότητας. Μόλις ξεπεραστεί ο καπιταλισμός, έλεγε το σκεπτικό, οι δυνάμεις της παραγωγής θα απελευθερωθούν όπως ποτέ άλλοτε. Η εκμετάλλευση, η αποίκιση και ο ιμπεριαλιστικός πόλεμος θα δώσουν την θέση τους στην αλληλεγγύη, την χειραφέτηση και την ειρήνη. Βεβαίως, τον σοσιαλισμό στην πράξη ήταν δύσκολο να τον φανταστεί κανείς. Αλλά ό, τι κι αν ήταν, δεν θα μπορούσε να είναι καπιταλισμός. Λογικά, ο σοσιαλισμός θα οικοδομείτο με την εξάλειψη της ιδιωτικής ιδιοκτησίας, της αγοράς και των «αστικών» κοινοβουλίων, και βάζοντας στην θέση τους την συλλογική ιδιοκτησία, τον σοσιαλιστικό σχεδιασμό και την λαϊκή εξουσία. Φυσικά, όπως έκριναν ο Στάλιν και πολλοί άλλοι μαρξιστές, οι καπιταλιστές δεν θα επέτρεπαν ποτέ να θαφτούν. Αντίθετα, θα πολεμούσαν μέχρι θανάτου κατά του σοσιαλισμού, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα -ψέματα, κατασκοπεία, δολοφονίες- γιατί ήταν ένας πόλεμος στον οποίο μόνο μια τάξη θα μπορούσε να βγει νικηφόρα. Επομένως, ο σοσιαλισμός θα πρέπει να χρησιμοποιήσει μαζική βία και εξαπάτηση. Τα πιο τρομερά εγκλήματα έγιναν ηθικά επιτακτικές πράξεις στο όνομα της δημιουργίας ενός παραδείσου στην γη.

Η υποτιθέμενη επιστήμη του μαρξισμού-λενινισμού φαινομενικά εξηγούσε γιατί ο κόσμος είχε τόσα πολλά προβλήματα (τάξεις) και πώς θα μπορούσε να γίνει καλύτερος (ταξικός πόλεμος), με έναν ρόλο για όλους. Η σε άλλη περίπτωση ασήμαντη ζωή των ανθρώπων συνδέθηκε με την οικοδόμηση ενός εντελώς καινούργιου κόσμου. Η συλλογή σιτηρών ή η λειτουργία ενός τόρνου ήταν [σαν] να χτυπήσει ένα σφυρί τον παγκόσμιο ιμπεριαλισμό. Δεν έβλαπτε το γεγονός ότι όσοι έλαβαν μέρος έφτασαν να κερδίσουν προσωπικά: Ο ιδεαλισμός και ο οπορτουνισμός είναι πάντοτε ενισχυτικοί. Επίσης, οι συσσωρευμένες δυσαρέσκειες τροφοδότησαν την φιλοδοξία να γίνει κάποιος σημαντικός. Οι άνθρωποι ηλικίας κάτω των 29 ετών αποτελούσαν σχεδόν τον μισό πληθυσμό της Σοβιετικής Ένωσης, δίνοντας στην χώρα ένα από τα νεαρότερα δημογραφικά προφίλ του κόσμου και οι νέοι αποδείχθηκαν ιδιαίτερα προσελκυσμένοι σε ένα όραμα που τους έθεσε στο επίκεντρο ενός αγώνα για την οικοδόμηση του αύριο, σήμερα.

Ο Στάλιν προσωποποίησε το υψηλό όραμα του κομμουνισμού. Μια λατρεία θα χτιστεί γύρω του, ξεχωρίζοντάς τον ως vozhd, μια αρχαία σλαβική λέξη που έφτασε να σημαίνει κάτι σαν «ανώτατος ηγέτης» -το ρωσικό ισοδύναμο του «ντούτσε» ή του «φύρερ». Ο Στάλιν αντιστάθηκε στην λατρεία, ονομάζοντας τον εαυτό του «σκατά σε σύγκριση με τον Λένιν». Σύμφωνα με τον στενό συνεργάτη του, Αναστάς Μυκογιάν, ο Στάλιν είχε επιπλήξει κάποτε έναν άλλο Σοβιετικό αξιωματούχο, λέγοντας: «Γιατί εγκωμιάζετε μόνο εμένα, ως σαν ένας άνθρωπος να τα αποφασίζει όλα;». Το αν οι αντιρρήσεις του Στάλιν αντικατοπτρίζουν μια ψευδή σεμνότητα ή μια γνήσια αμηχανία είναι δύσκολο να το πούμε, αλλά απολάμβανε τις παρατεταμένες επευφημίες που λάμβανε δημόσια. «Στην αρχή», αναθυμόταν ο Vyacheslav Molotov, ο οποίος υπηρέτησε ως κύριος υπολοχαγός του Στάλιν επί δεκαετίες, «αντιστάθηκε στην λατρεία της προσωπικότητάς του, αλλά στην συνέχεια έφτασε να του αρέσει λίγο».

Ο Στάλιν ήταν ένας κυβερνήτης φαινομενικά ασυμβίβαστων αντιφάσεων. Μπορούσε να αστράψει με πυρετώδη θυμό˙ μπορούσε να λάμψει με ένα ήπιο, απέραντο χαμόγελο. Μπορούσε να είναι εύθυμος και γοητευτικός˙ σκάλωνε σε αντιληπτές προσβολές και επιζητούσε εκδίκηση. Περηφανευόταν για την ατελείωτη όρεξή του για διάβασμα και την ικανότητά του να παραθέτει την σοφία του Μαρξ ή του Λένιν˙ απεχθανόταν τους φανταχτερούς διανοούμενους, τους οποίους σκεπτόταν ως ότι συμπεριφέρονταν ως καλύτεροι από όσο πράγματι ήταν. Είχε μια εξαιρετική μνήμη και ένα ευρύ μυαλό˙ οι πνευματικοί του ορίζοντες περιορίστηκαν αυστηρά από τις πρωτόγονες θεωρίες της ταξικής πάλης και του ιμπεριαλισμού. Είχε αναπτύξει μια αίσθηση για τις προσδοκίες των μαζών και των εκκολαπτόμενων ελίτ˙ δεν επισκέφθηκε σχεδόν ποτέ εργοστάσια ή αγροκτήματα, ούτε καν κρατικές υπηρεσίες, αντ' αυτού διάβαζε για την χώρα που κυβερνούσε σε μυστικές εκθέσεις και εφημερίδες. Ήταν κυνικός για τα υποτιθέμενα βασικά κίνητρα όλων˙ ζούσε και ανέπνεε τα δικά του ιδανικά.

Ο Στάλιν έκανε ό, τι κάνουν οι νικητές ηγέτες: Διατύπωνε και κατευθυνόταν προς έναν συνεπή στόχο, στην περίπτωσή του ένα ισχυρό κράτος υποστηριζόμενο από μια ενοποιημένη κοινωνία που είχε εξαλείψει τον καπιταλισμό και είχε χτίσει τον βιομηχανικό σοσιαλισμό. «Φονικός» και «ψευδολόγος» δεν τον περιγράφουν καν. Την ίδια στιγμή, ο Στάλιν χαλύβδωνε εκατομμύρια. Η κολοσσιαία εξουσία του είχε τις ρίζες της σε ένα αφοσιωμένο κόμμα, μια τρομερή κυβερνητική μηχανή, και την μαρξιστική-λενινιστική ιδεολογία. Αλλά η δύναμή του μεγεθυνόταν πολλές φορές από τους απλούς ανθρώπους, οι οποίοι προέβαλλαν πάνω του τις φιλοδοξίες τους για κοινωνική δικαιοσύνη, ειρήνη, αφθονία και εθνικό μεγαλείο. Οι δικτάτορες που συγκεντρώνουν μεγάλη δύναμη συχνά υποχωρούν σε πεισματικές επιδιώξεις, εκθέτοντας αδιάκοπα τις εμμονές τους και παραλύοντας το κράτος. Αλλά η εμμονή του Στάλιν ήταν μια σοσιαλιστική υπερδύναμη και εργάστηκε μέρα και νύχτα για να οικοδομήσει μιά τέτοια. Ο Στάλιν ήταν μύθος, αλλά αποδείχθηκε ίσος με τον μύθο.

«ΕΝΑΣ ΦΟΒΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ»

Ο Χίτλερ ήταν 11 έτη νεότερος του Στάλιν, γεννημένος το 1889 σε μια παραμεθόρια περιοχή της Αυστρο-ουγγαρίας. Έχασε τον πατέρα του σε ηλικία 13 ετών και την μητέρα του στα 18 του. (Ο Εβραίος ιατρός που παρακολουθούσε την μητέρα του θα αναθυμόταν ότι σε 40 χρόνια άσκησης της ιατρικής, δεν είχε δει ποτέ κανέναν τόσο διαλυμένο από θλίψη για τον θάνατο της μητέρας του, όσο τον Χίτλερ). Όταν ήταν 20 ετών, ο Χίτλερ βρέθηκε σε μια γραμμή συσσιτίου στην Βιέννη, με την κληρονομιά και τις αποταμιεύσεις του σχεδόν ξοδεμένες. Είχε απορριφθεί δύο φορές από την Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης («δείγμα σχεδίου μη ικανοποιητικό») και έμενε σε ένα καταφύγιο αστέγων πίσω από έναν σιδηροδρομικό σταθμό. Ένας αλήτης στο επόμενο κρεβάτι θυμήθηκε ότι «τα ρούχα του [Χίτλερ] καθαρίζονταν από ψείρες, αφού για αρκετές μέρες περιπλανιόταν χωρίς στέγη και σε μια τρομερά παραμελημένη κατάσταση». Σύντομα, με ένα μικρό δάνειο από μια θεία του, ο Χίτλερ μπήκε σε ένα ομαδικό σπίτι για άνδρες. Κατάφερνε να βρίσκει περίεργες θέσεις εργασίας, όπως να ζωγραφίζει καρτ ποστάλ και να ιχνογραφεί διαφημίσεις. Επίσης, επισκεπτόταν τις δημόσιες βιβλιοθήκες της πόλης, όπου διάβαζε πολιτικά περιοδικά, εφημερίδες, τον φιλόσοφο Arthur Schopenhauer και το μυθιστόρημα του Karl May, τοποθετημένο στην εποχή καουμπόηδων και ινδιάνων της Αμερικανικής Δύσης ή στην εξωτική Εγγύς Ανατολή.

Ο Χίτλερ απέφυγε την κατάταξη στον αυστριακό στρατό. Όταν οι Αρχές τελικά έφτασαν σε αυτόν, έκριναν τον υποσιτισμένο και ζοφερό νεαρό ως ακατάλληλο για υπηρεσία. Έφυγε πέρα από τα σύνορα στο Μόναχο, και τον Αύγουστο του 1914 προσχώρησε στον γερμανικό στρατό ως φαντάρος. Τερμάτισε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ακόμα ως φαντάρος, αλλά τα επακόλουθα του πολέμου μεταμόρφωσαν την ζωή του. Θα ήταν από τους πολλούς που μετανάστευσαν από την πολιτική αριστερά στην δεξιά, στον χαοτικό απόηχο της ήττας της αυτοκρατορικής Γερμανίας.

Φιλμ από το 1918 δείχνει τον Χίτλερ να παρακολουθεί την κηδεία του δολοφονηθέντος επαρχιακού ηγέτη της Βαυαρίας, ενός Εβραίου Σοσιαλδημοκράτη˙ φορά δύο περιβραχιόνια, ένα μαύρο (για πένθος) και το άλλο κόκκινο. Τον Απρίλιο του 1919, αφότου Σοσιαλδημοκράτες και αναρχικοί ίδρυσαν την Σοβιετική Δημοκρατία της Βαυαρίας, οι Κομμουνιστές κατέλαβαν γρήγορα την εξουσία˙ ο Χίτλερ, ο οποίος σκέπτεται να ενταχθεί στους Σοσιαλδημοκράτες, υπηρέτησε ως εκπρόσωπος από το σοβιέτ (συμβούλιο) του τάγματός του. Δεν είχε κανένα επάγγελμα εξ ονόματος του οποίου να μιλά, αλλά φαίνεται ότι έχει λάβει μέρος στην αριστερή κατήχηση των στρατευμάτων. Δέκα ημέρες πριν από τα 30α γενέθλια του Χίτλερ, η βαυαρική Σοβιετική Δημοκρατία συντρίφθηκε γρήγορα από τα αποκαλούμενα Freikorps, αποτελούμενα κυρίως από βετεράνους πολέμου. Ο Χίτλερ παρέμεινε στον στρατό επειδή ένας ανώτερος, ο επικεφαλής του τμήματος «πληροφοριών» του γερμανικού στρατού, είχε την ιδέα να τον στείλει σε ένα αντι-αριστερό εκπαιδευτικό σεμινάριο και στην συνέχεια να τον χρησιμοποιήσει για να διεισδύσει στις αριστερές ομάδες. Ο αξιωματικός αναθυμήθηκε ότι ο Χίτλερ «έμοιαζε με ένα κουρασμένο αδέσποτο σκυλί που αναζητούσε έναν αφέντη» και ήταν «έτοιμος να ακολουθήσει όποιον θα του έδειχνε καλοσύνη». Η εντολή να δουλέψει ως πληροφοριοδότης οδήγησε στην συμμετοχή του Χίτλερ σε μια μικροσκοπική δεξιόστροφη ομάδα , το Γερμανικό Εργατικό Κόμμα, το οποίο είχε ιδρυθεί για να απομακρύνει τους εργαζόμενους από τον κομμουνισμό και το οποίο ο Χίτλερ, με την βοήθεια φαινομενικά αντισημιτικών εξόριστων από την πρώην αυτοκρατορική Ρωσία, θα το αναμόρφωνε στο Εθνικό Σοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα ή Ναζιστικό Κόμμα.

Παρόλο που είχε αρχίσει να κερδίζει μια φήμη ως καθηλωτικός ακροδεξιός αγκιτάτορας [στμ: δημεγέρτης], ο Χίτλερ παρέμεινε περιθωριακός. Όταν ο Στάλιν ήταν ο νέος γενικός γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος του μεγαλύτερου κράτους του κόσμου, ο Χίτλερ βρισκόταν στην φυλακή για μια αποτυχημένη απόπειρα να καταλάβει την εξουσία στο Μόναχο το 1923, το οποίο θα χλευαστεί ως «το πραξικόπημα της μπυραρίας». Καταδικάστηκε σε πέντε έτη φυλακή. Παρ’ όλα αυτά, κατάφερε να μετατρέψει την δίκη του σε θρίαμβο. Ένας από τους δικαστές παρατήρησε: «Τι τεράστιος τύπος, αυτός ο Χίτλερ!». Πράγματι, παρόλο που ο Χίτλερ ήταν Αυστριακός πολίτης, ο προεδρεύων δικαστής τού επέτρεψε να παραμείνει στην Γερμανία υποστηρίζοντας ότι ο νόμος που απαιτεί απέλαση «δεν μπορεί να εφαρμοστεί σε έναν άνθρωπο που σκέφτεται και αισθάνεται γερμανικά όπως ο Χίτλερ, ο οποίος εθελοντικά υπηρετούσε για τεσσεράμισι χρόνια στον γερμανικό στρατό στον πόλεμο, ο οποίος κατέκτησε υψηλές στρατιωτικές τιμές χάρη στην εξαιρετική γενναιότητά του απέναντι στον εχθρό, [ο οποίος] τραυματίστηκε».

Κατά την διάρκεια των πρώτων δύο εβδομάδων φυλάκισής του, ο Χίτλερ αρνήθηκε να φάει, πιστεύοντας ότι άξιζε να πεθάνει, αλλά έφτασαν επιστολές που τον συνέχαιραν ως εθνικό ήρωα. Η νύφη του Richard Wagner, Winifred, [του] έστειλε χαρτί και μολύβι, τον ενθάρρυνε να γράψει ένα βιβλίο. Ο Χίτλερ είχε έναν ακόλουθο στην φυλακή, τον Rudolf Hess, ο οποίος δακτυλογράφησε την υπαγόρευσή του, δημιουργώντας μια αυτοβιογραφία αφιερωμένη στους 16 Ναζί που σκοτώθηκαν στο αποτυχημένο πραξικόπημα. Στο Mein Kampf, ο Χίτλερ απεικονίστηκε ως άνθρωπος του πεπρωμένου και υποσχέθηκε να αναβιώσει την Γερμανία ως μεγάλη δύναμη και να την απαλλάξει από τους Εβραίους, χρίζοντας τον εαυτό του ως «τον καταστροφέα του μαρξισμού». Τον Δεκέμβριο του 1924, μετά την παρέλευση μόνο 13 μηνών, αφέθηκε ελεύθερος. Αλλά οι πωλήσεις των βιβλίων του απογοήτευσαν, ένα δεύτερο βιβλίο απέτυχε να βρει εκδότη και το ναζιστικό κόμμα του πάλευε στην κάλπη. Ο λόρδος D'Abernon, ο Βρετανός πρέσβης στο Βερολίνο εκείνη την εποχή, περιέγραψε την πολιτική ζωή του Χίτλερ μετά την πρόωρη απελευθέρωσή του από την φυλακή ως ότι «ξεθωριάζει στην λήθη».

Η ιστορία είναι γεμάτη εκπλήξεις. Το γεγονός ότι αυτό το Αυστριακό μέλος ενός περιθωριακού πολιτικού κινήματος θα γινόταν δικτάτορας της Γερμανίας και η κύρια νέμεση του Στάλιν, σχεδόν κανείς δεν μπορούσε να το φανταστεί το 1924. Όμως ο Χίτλερ αποδείχθηκε δάσκαλος του αυτοσχεδιασμού: Συχνά αβέβαιος, αλλά άνθρωπος διακατεχόμενος από ριζοσπαστικές ιδέες που αισθανόταν το πού πήγαινε τελικά και άρπαζε τις ευκαιρίες που βρίσκονταν στον δρόμο του. Ο Στάλιν, επίσης, ήταν ένας στρατηγιστής υπό την έννοια αυτή: Ένας άνθρωπος ριζοσπαστικών ιδεών ικανός να αντιλαμβάνεται και να εκμεταλλεύεται ευκαιρίες που δεν δημιουργούσε πάντα ο ίδιος, αλλά τις έστρεφε προς όφελός του. Οι καλύτερες ευκαιρίες που αντιλαμβάνονταν ο Στάλιν και ο Χίτλερ ήταν συχνά επείγουσες «απειλές» που φούσκωναν ή εφευρίσκονταν. Η ιστορία καθοδηγείται από την αλληλεπίδραση της γεωπολιτικής, των θεσμών και των ιδεών -αλλά απαιτεί ιστορικούς καταλύτες που θα τα θέσουν σε κίνηση.

Η άμεση εμπειρία του Στάλιν από την Γερμανία συνίστατο σε λίγους μόνο μήνες το 1907 στο Βερολίνο, όπου σταμάτησε στον δρόμο της επιστροφής του στην Ρωσία από μια συνάντηση Μπολσεβίκων στο Λονδίνο. Σπούδασε, αλλά ποτέ δεν έγινε καλός στην γερμανική γλώσσα. Αλλά, όπως πολλοί τσαρικοί προκάτοχοί του, ο Στάλιν ήταν γερμανόφιλος, θαυμάζοντας την βιομηχανία και την επιστήμη της χώρας -με μια λέξη, τον νεωτερισμό της. Αλλά για το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, ο Στάλιν δεν είχε ιδέα για την ύπαρξη του Χίτλερ.

Τότε, το 1933, στον Χίτλερ δόθηκε το τιμόνι του μεγάλου κράτους που θαύμαζε ο Στάλιν. Η ζωή των δύο δικτατόρων είχε εξελιχθεί παράλληλα, όπως έγραψε ο ιστορικός Alan Bullock. Αλλά ήταν η διασταύρωση που θα είχε σημασία: Δύο πολύ διαφορετικοί άνδρες από τις περιφέρειες των κοινωνιών τους, οι οποίοι αιματηρά αναβίωναν και ξανάφτιαχναν τις χώρες τους, ενώ χωρίς να το γνωρίζουν (και μετά εν γνώσει τους) έρχονταν όλο και πιο κοντά. Δεν ήταν μόνο ο γερμανικός λαός που αποδείχθηκε ότι περίμενε τον Χίτλερ.

Ο Hitler απευθύνεται στο Reichstag (βουλή), στο Βερολίνο, τον Μάρτιο του 1933. BUNDESARCHIV

ΕΥΘΕΙΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ

Το Σάββατο, 21 Ιουνίου 1941, ο Στάλιν βημάτιζε νευρικά στο γραφείο του στο Κρεμλίνο, με τα συνήθη σύντομα βήματά του, κρατώντας μια πίπα. Μέσα στο τριγωνικό Κρεμλίνο, η Αυτοκρατορική Γερουσία σχημάτισε το δικό της τριγωνικό προπύργιο και η πτέρυγα του Στάλιν ήταν ένα φρούριο μέσα στο φρούριο. Ακόμα και το προσωπικό του καθεστώτος με τα συνήθη «πάσο» του Κρεμλίνου χρειάζονταν ένα ειδικό «πάσο» για να εισέλθουν στην πτέρυγα του Στάλιν. [Η πτέρυγα αυτή] έγινε γνωστή στον εσωτερικό κύκλο του καθεστώτος ως Μικρή Γωνιά. Οι τοίχοι στα γραφεία ήταν επενδυμένοι με ξύλο μέχρι το ύψους του ώμου, λόγω της θεωρίας ότι οι ατμοί του ξύλου βελτίωναν την ποιότητα του αέρα, και οι ανελκυστήρες είχαν επένδυση από μαόνι. Πίσω από το γραφείο εργασίας του Στάλιν κρεμόταν ένα πορτρέτο του Λένιν. Σε μια γωνία, σε ένα μικρό τραπέζι, βρισκόταν μια θήκη με την μάσκα θανάτου του Λένιν. Ένα άλλο μικρό τραπέζι είχε πολλά τηλέφωνα. («Στάλιν», απαντούσε). Δίπλα στο γραφείο υπήρχε έναν σταντ με ένα μπωλ που περιείχε φρέσκα φρούτα. Στο πίσω μέρος υπήρχε μια πόρτα που οδηγούσε σε έναν χώρο χαλάρωσης (αν και σπάνια χρησιμοποιείτο για τον σκοπό αυτό), με υπερμεγέθεις χάρτες και μια γιγαντιαία υδρόγειο. Στο κεντρικό γραφείο, ανάμεσα σε δύο από τα τρία μεγάλα παράθυρα που άφηναν να μπει ο απογευματινός ήλιος, υπήρχε ένας μαύρος δερμάτινος καναπές όπου, στις καλύτερες διαθέσεις του, ο Στάλιν έπινε τσάι με λεμόνι.

Με την πάροδο των χρόνων, οι άνθρωποι που τους δινόταν μια ακρόαση μαζί του, θεωρούσαν ότι βημάτιζε για να ελέγξει τα εκρηκτικά συναισθήματά του ή, εναλλακτικά, για να εκνευρίζει τους συνδαιτυμόνες του. Ασφαλώς, εκείνος θα ήταν ο μόνος που ήταν όρθιος στην αίθουσα, βαδίζοντας μπροστά και πίσω, πλησιάζοντας τους ανθρώπους ενώ μιλούσαν. Μόνο μερικοί κοντινοί του γνώριζαν ότι ο Στάλιν έπασχε από έναν σχεδόν συνεχή πόνο στις αρθρώσεις των ποδιών του, που μπορεί να ήταν μια γενετική κατάσταση και η οποία ανακουφιζόταν εν μέρει με την κίνηση. Περπατούσε επίσης στο έδαφος του Κρεμλίνου, συνήθως μόνος του, αγγίζοντας τα φύλλα στα δέντρα και διώχνοντας μαύρα κοράκια. (Αργότερα, φρουροί θα έρχονταν και θα σφάγιαζαν τα πουλιά).

Ο Στάλιν είχε εξαλείψει την ιδιωτική ιδιοκτησία και έκανε τον εαυτό του υπεύθυνο για τα σοβιετικά ισοδύναμα της Ουάσινγκτον, της Wall Street και του Χόλιγουντ, όλα τυλιγμένα σε ένα, και όλα διοικούμενα από ένα άτομο. Παραπονείτο για κόπωση, ειδικά προς το τέλος των μακρών εργάσιμων ημερών του, και υπέφερε από αϋπνία, μια κατάσταση που δεν αναγνωρίστηκε ποτέ δημοσίως. Μια μικρή ομάδα εμπίστων γνώριζε τις μολύνσεις και τους πολυήμερους πυρετούς του. Οι φήμες για διάφορα προβλήματα υγείας είχαν κυκλοφορήσει στο εξωτερικό και η χρήση ξένων ιατρών είχε διακοπεί εδώ και καιρό. Ωστόσο, ένας στενός κύκλος Ρώσων γιατρών είχε αποκτήσει λεπτομερή γνώση των ασθενειών του και των σωματικών του παραμορφώσεων, συμπεριλαμβανομένου του σχεδόν άχρηστου αριστερού χεριού του, των χοντρών, αποχρωματισμένων νυχιών στο δεξί του πόδι και των δύο ενωμένων δακτύλων του αριστερού ποδιού (μια ένδειξη σατανικής επιρροής σύμφωνα με την παραδοσιακή ρωσική λαογραφία). Για μακρές χρονικές περιόδους, ο Στάλιν αντιστεκόταν στο να δει οποιονδήποτε γιατρό και είχε σταματήσει να χρησιμοποιεί φάρμακα από το φαρμακείο του Κρεμλίνου που εκδίδονταν στο όνομά του. Το προσωπικό του, είχε σταματήσει να φέρνει τα γεύματά του από την καντίνα του Κρεμλίνου, μαγειρεύοντάς τα στο διαμέρισμά του και, εν τη παρουσία του, δοκιμάζοντάς τα από τα πιάτα. Εντούτοις, το στομάχι του Στάλιν ήταν ένα ναυάγιο. Έπασχε από τακτικές περιόδους διάρροιας.

Η Αυτοκρατορική Γερουσία είχε χτιστεί από την Τεκτονική αυτοκράτειρα της Ρωσίας, την Αικατερίνη Μεγάλη, για «την εξύμνηση της ρωσικής κρατικής εξουσίας». Λίγα χρόνια μετά το άνοιγμά της, στις αρχές του φθινοπώρου του 1812, ο Ναπολέων έφτασε με τις δυνάμεις εισβολής του. Μέλη της γαλλικής Grande Armée [στμ: της Μεγάλης Στρατιάς] -στην οποία συμμετείχαν πολλοί Προτεστάντες και Καθολικοί από την Γερμανία, την Ιταλία και την Πολωνία- είχαν αφοδεύσει στις Ορθόδοξες Εκκλησίες του Κρεμλίνου και είχαν πυροβολήσει στις ιερές εικόνες. Αφότου η πονηρή ρωσική αντίσταση έκανε τους κατακτητές να λιμοκτονήσουν, ο υποχωρών Ναπολέων διέταξε να ανατιναχτεί το Κρεμλίνο. Οι βαριές βροχές περιόρισαν την ζημιά, αλλά οι εκρηκτικές ύλες κατέστρεψαν τμήματα των τειχών και αρκετούς πύργους. Η Αυτοκρατορική Γερουσία υπέστη πυρκαγιά.

Οι μακρείς διάδρομοι με τα κόκκινα χαλιά γύρω από την Μικρή Γωνιά παρακολουθούνταν από έναν στρατό αστυνομικών. «Βλέπετε πόσοι από αυτούς υπάρχουν;», παρατήρησε ο Στάλιν κάποτε σε έναν στρατιωτικό διοικητή. «Κάθε φορά που παίρνω αυτόν τον διάδρομο, σκέπτομαι, ποιος; Αν είναι αυτός, θα με πυροβολήσει στην πλάτη, και αν θα είναι εκείνος πίσω από την γωνία, θα με πυροβολήσει μπροστά». Ο διοικητής ήταν άναυδος από αυτή την παράνοια: Στο κάτω-κάτω, δεν υπήρξε ποτέ μια πραγματική δολοφονική προσπάθεια εναντίον του Στάλιν. Αλλά ο «άνθρωπος από ατσάλι» -«βαθύτερος από τον ωκεανό, ψηλότερος από τα Ιμαλάια, φωτεινότερος από τον ήλιο, δάσκαλος του σύμπαντος», σύμφωνα με τα λόγια του Καζάκου εθνικού ποιητή- πλησιαζόταν προσεκτικά από μακριά.

Το καλοκαίρι του 1941, φαινόταν σαφές ότι ο Χίτλερ είχε κερδίσει τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Είχε προσαρτήσει την πατρίδα του την Αυστρία, τα τσέχικα εδάφη, μεγάλο μέρος της Πολωνίας και μια λωρίδα της Λιθουανίας, δημιουργώντας την Μεγάλη Γερμανία που το 1871 ο Otto von Bismarck σκόπιμα απέφυγε να σφυρηλατήσει κατά τους πολέμους της γερμανικής ενοποίησης (θεωρώντας την ύπαρξη της Αυστρο-ουγγαρίας ζωτική για την ισορροπία ισχύος). Τα στρατεύματα του Χίτλερ είχαν καταλάβει τα Βαλκάνια, την Δανία, την Ολλανδία, τη Νορβηγία και την βόρεια Γαλλία. Ηγέτες που ήταν πιστοί στον φύρερ κυβερνούσαν την Βουλγαρία, την Κροατία, την Φινλανδία, την Ουγγαρία, την Ιταλία, την Ρουμανία και την Ισπανία. Ο Χίτλερ ήλεγχε ουσιαστικά όλη την Ευρώπη από τη Μάγχη μέχρι τα σοβιετικά σύνορα˙ μόνο η Σουηδία και η Ελβετία παρέμειναν ουδέτερες, και αμφότερες συνεργάζονταν οικονομικά με τη ναζιστική Γερμανία. Είναι αλήθεια ότι οι αψηφούντες Βρετανοί εξακολουθούν να αρνούνται να συμφωνήσουν, αλλά το Λονδίνο δεν θα μπορούσε ποτέ να ανατρέψει την ηπειρωτική κυριαρχία του Βερολίνου.

Ο Στάλιν τήρησε αυστηρά το σύμφωνο μη επίθεσης που είχε υπογράψει η Γερμανία και η Σοβιετική Ένωση τον Αύγουστο του 1939. Εκείνη την εποχή, ο Χίτλερ, ο οποίος αποφάσισε να καταπιεί την Πολωνία με την βία, χρειαζόταν να κρατήσει την Σοβιετική Ένωση έξω από έναν πιθανό αντιγερμανικό συνασπισμό με την Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Ο Στάλιν απέσπασε μια εξαιρετικά ευνοϊκή συμφωνία. Καθώς ο Χίτλερ ορμούσε στην υπόλοιπη Ευρώπη, ο Στάλιν απέφυγε να αντιμετωπίσει την στρατιωτική δύναμη της Γερμανίας και, εκμεταλλευόμενος την κατάσταση, κατέλαβε και σύντομα προσάρτησε τις χώρες της Βαλτικής, την ανατολική Πολωνία και τις περιφέρειες της Μπουκοβίνα και της Βεσσαραβίας στην ανατολική Ευρώπη. Επιπλέον, σε αντάλλαγμα σοβιετικών σιτηρών και πετρελαίου, ο Στάλιν έλαβε από την Γερμανία προηγμένες εργαλειομηχανές και υπερσύγχρονα όπλα.

Η μαθητεία του Στάλιν στην υψηλού ρίσκου διπλωματία τον έδειχνε πονηρό αλλά και καιροσκόπο, φιλάργυρο, ισχυρογνώμονα. Η προσέγγισή του παρέμενε η ίδια: Προετοιμάσου για πόλεμο με μαζική συγκέντρωση εξοπλισμών, αλλά κάνε τα πάντα για να αποφύγεις να πολεμήσεις, ενώ επιτρέπεις στους Βρετανούς και τους Γερμανούς να πηγαίνουν ο ένας εναντίον του άλλου. Αυτό είχε λειτουργήσει, μέχρις ότου η Γερμανία -με την βοήθεια της αφθονίας των σοβιετικών πρώτων υλών- κατέκτησε την Γαλλία το καλοκαίρι του 1940, και η Γερμανία ήταν ελεύθερη να στρέψει τα στρατεύματά της προς την Σοβιετική Ένωση. Οι δύο γεωπολιτικοί και ιδεολογικοί αντίπαλοι, ως αποτέλεσμα της κοινής μεγέθυνσής τους, είχαν αποκτήσει κοινά σύνορα.


Ο Molotov το 1945. DUTCH NATIONAL ARCHIVES 

Τώρα, μετά από μισό χρόνο αντιφατικών μυστικών αναφορών σχετικά με μια ενδεχόμενη γερμανική εισβολή στην Σοβιετική Ένωση, από παντού έρχονταν προειδοποιήσεις μυστικών υπηρεσιών για έναν επικείμενο τιτάνιο πόλεμο. Στην Μόσχα, το προσωπικό της γερμανικής πρεσβείας εκκενώθηκε, παίρνοντας μαζί τους ελαιογραφίες, παλαιά χαλιά και ασημικά. Η σοβιετική μυστική αστυνομία ανέφερε ότι και η ιταλική πρεσβεία είχε λάβει οδηγίες για εκκένωσή της. Νωρίτερα, ένας Σοβιετικός πράκτορας στην Βουλγαρία είχε αναφέρει ότι ένας Γερμανός απεσταλμένος είπε ότι «μια στρατιωτική αντιπαράθεση αναμένεται στις 21 ή 22 Ιουνίου». Ο Κινέζος κομμουνιστής ηγέτης Zhou Enlai ανέφερε σε αξιωματούχους της Κομιντέρν, την διεθνή κομμουνιστική οργάνωση, ότι ο εθνικιστής αντίπαλός του, Chiang Kai-shek, «δηλώνει επιμελώς ότι η Γερμανία θα επιτεθεί στην ΕΣΣΔ και μάλιστα δίνει μια ημερομηνία: 21 Ιουνίου 1941!». Αυτό οδήγησε τον επικεφαλής της Κομιντέρν να καλέσει τον Μολότοφ. «Η κατάσταση είναι ασαφής», του είπε ο Molotov. «Υπάρχει ένα σημαντικό παιχνίδι σε εξέλιξη. Δεν εξαρτώνται όλα από εμάς».

ΨΕΥΔΕΙΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ

Ήταν μια ζεστή, πνιγηρή μέρα, και ο κορυφαίος βοηθός του Στάλιν, Αλεξάντερ Ποσκριβύσεφ (Alexander Poskryobyshev), ίδρωνε άφθονα, με ανοιχτό το παράθυρό του, αλλά τα φύλλα στα δέντρα τελείως ακίνητα. Ο γιος ενός μπαλωματή, όπως ο τύραννος που υπηρετούσε, ο Ποσκριβύσεφ κατείχε το αμέσως εξωτερικό γραφείο μέσω του οποίου έπρεπε να περάσουν όλοι οι επισκέπτες [του Στάλιν], και πάντα τον έπνιγαν με ερωτήσεις - «Γιατί με κάλεσε ο Άρχοντας;» «Ποια είναι η διάθεση του;»- στις οποίες απαντούσε λακωνικά, «Θα το μάθετε». Ήταν απαραίτητος, διαχειριζόμενος όλα τα τηλεφωνήματα και τους σωρούς εγγράφων με ακριβώς τον τρόπο που προτιμούσε ο τύραννος. Αλλά ο Στάλιν είχε επιτρέψει στον Lavrenti Beria, τον φοβερό επικεφαλής της μυστικής αστυνομίας, να φυλακίσει την αγαπημένη σύζυγο του Poskryobyshev ως «τροτσκίστρια» [8] το 1939. (Ο Beria είχε στείλει ένα μεγάλο καλάθι φρούτων στα δύο κορίτσια τους˙ και στην συνέχεια εκτέλεσε την μητέρα τους).

Ο Poskryobyshev κάθισε στο γραφείο του προσπαθώντας να δροσιστεί με ένα μπουκάλι μεταλλικό νερό. Σύμφωνα με τις οδηγίες του Στάλιν, γύρω στις 2:00 μ.μ., τηλεφώνησε στον στρατηγό Ιβάν Τουλένεφ (Ivan Tyulenev), τον επικεφαλής της Στρατιωτικής Περιφέρειας Μόσχας. Σύντομα ο στρατηγός άκουσε την σιγανή φωνή του Στάλιν να τον ρωτά: «Σύντροφε Τουλένεφ, ποια είναι η κατάσταση σχετικά με τις αντιαεροπορικές άμυνες της Μόσχας;». Μετά από μια σύντομη αναφορά, ο Στάλιν είπε: «Άκου, η κατάσταση είναι ανήσυχη και επομένως πρέπει να φέρεις τις αντιαεροπορικές άμυνες της Μόσχας στο 75% της κατάστασης ετοιμότητάς τους».

Ο Poskryobyshev έβαλε τις τελευταίες πληροφορίες [από τις μυστικές υπηρεσίες], που παραδόθηκαν από έναν αγγελιοφόρο, στο γραφείο του Στάλιν. Σχεδόν όλα ήταν φήμες, παρά παραπλανητικά έγγραφα. Οι αναφορές ήταν αντιφατικές, μολυσμένες με προφανώς εσφαλμένες πληροφορίες και συχνά είχαν παραδοθεί με επιφύλαξη. Στο Λονδίνο, ο σοβιετικός πρεσβευτής στο Ηνωμένο Βασίλειο έγραψε στην έκθεσή του ότι θεωρούσε μια γερμανική επίθεση «απίθανη» παρά το γεγονός ότι έλαβε πληροφορίες για το αντίθετο από τις βρετανικές υποκλοπές στις μυστικές γερμανικές στρατιωτικές επικοινωνίες. Στο Βερολίνο, ωστόσο, ο Σοβιετικός πρεσβευτής στην Γερμανία, μετά από μήνες αμφιλογίας, τελικά διαβεβαίωσε ότι οι πράξεις της Γερμανίας σηματοδοτούσαν μια επικείμενη εισβολή. Αλλά ο Στάλιν προφανώς κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο απεσταλμένος του στο Βερολίνο είχε τροφοδοτηθεί με παραπληροφόρηση και παρατήρησε ότι δεν ήταν «και τόσο έξυπνος τύπος».

Για τον Στάλιν, το ερώτημα δεν ήταν αν ο πόλεμος με το ναζιστικό καθεστώς ήταν αναπόφευκτος, αλλά αν ήταν αναπόφευκτος εκείνο το έτος. Στο γραφείο του είχαν συσσωρευτεί πάρα πολλές προειδοποιήσεις περί εισβολής, αλλά 14 συγκεκριμένες ημερομηνίες που οι αναφορές των υπηρεσιών πληροφοριών είχαν εντοπίσει ως την ημέρα που η Γερμανία θα επιτεθεί, είχαν έλθει και είχαν παρέλθει. Οι μόνες εναπομείνασες πιθανότητες ήταν «22-25 Ιουνίου» και «21 ή 22 Ιουνίου». Το παράθυρο εισβολής θα έκλεινε σύντομα, λόγω του μικρού χρόνου που απέμενε μέχρι την έναρξη του χειμώνα. Ο Στάλιν θα ήταν ουσιαστικά ελεύθερος για άλλο ένα έτος.

Φυσικά, οι προειδοποιήσεις για τον επικείμενο πόλεμο μέχρι που απλώνονταν στις πρώτες σελίδες των εφημερίδων σε όλο τον κόσμο. Αλλά γνωρίζοντας τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος έκανε χρήση του Τύπου, ο Στάλιν εξέλαβε τους κραυγαλέους τίτλους ως φυτευτές προκλήσεις. Υποστήριξε ότι οι Αμερικανοί και οι Βρετανοί δεν ήθελαν τίποτα περισσότερο από το να εμπλακούν σε πόλεμο οι Γερμανοί και οι Σοβιετικοί. Είχε δίκιο, βέβαια. Όμως, ως αποτέλεσμα, απέρριψε όλες τις προειδοποιήσεις περί μιας γερμανικής επίθεσης. Ήξερε ότι η Γερμανία αντιμετώπιζε σοβαρές ελλείψεις και θεώρησε ότι χρειαζόταν ακόμη περισσότερες προμήθειες από εκείνον, οπότε μια γερμανική εισβολή να ήταν αυτοκαταστροφική, διότι θα έθετε σε κίνδυνο αυτές τις προμήθειες. Γνώριζε επίσης ότι η Γερμανία είχε χάσει τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο επειδή είχε πολεμήσει σε δύο μέτωπα και έτσι σκέφτηκε ότι οι Γερμανοί καταλάβαιναν ότι θα ήταν αυτοκτονικό για να επιτεθούν στην Σοβιετική Ένωση στα ανατολικά πριν νικήσουν το Ηνωμένο Βασίλειο στα δυτικά.

Αυτό το είδος συλλογισμών είχε γίνει μια παγίδα για τον Στάλιν, επιτρέποντάς του να συμπεράνει ότι η κολοσσιαία συσσώρευση των γερμανικών δυνάμεων στην πόρτα του δεν ήταν σημάδι επικείμενης επίθεσης αλλά μάλλον ο Χίτλερ προσπαθούσε να τον εκβιάσει να εγκαταλείψει εδάφη και να κάνει άλλες παραχωρήσεις χωρίς μάχη. Πράγματι, μια λαμπρή καμπάνια παραπληροφόρησης των Ναζί τροφοδοτούσε το σοβιετικό παγκόσμιο δίκτυο κατασκοπείας με αδιάσειστες αναφορές σχετικά με τα γερμανικά αιτήματα που θα ακολουθούσαν την τεράστια ανατολική στρατιωτική συσσώρευση. Έτσι, ακόμη και οι καλύτερες πληροφορίες του Στάλιν έλεγαν ταυτόχρονα ότι ο πόλεμος έρχεται και ότι θα υπάρξει εκβιασμός. Και αν το τελευταίο ήταν αληθές, το πρώτο δεν χρειαζόταν να είναι.

Όταν ο Στάλιν κατηγορούσε τις υπηρεσίες πληροφοριών του ως μολυσμένες από παραπληροφόρηση, είχε δίκιο. Αλλά ο τύραννος δεν είχε ιδέα ποια κομμάτια ήταν παραπληροφόρηση και ποια μπορεί να είναι ακριβείς πληροφορίες. Χαρακτήριζε ως «παραπληροφόρηση» ό, τι επέλεγε να μην πιστέψει.

ΕΙΤΕ ΕΙΣΤΕ ΕΤΟΙΜΟΙ ΕΙΤΕ ΟΧΙ, ΕΡΧΟΜΑΙ

Ο σμήναρχος Georgy Zakharov, ένας παρασημοφορημένος πιλότος μαχητικού, είχε διαταχθεί να διεξάγει αναγνώριση της παραμεθόριας περιοχής από την γερμανική πλευρά στο πλήρες φως της ημέρας και ανέφερε ότι η Wehrmacht ήταν έτοιμη να εισβάλει. Η NKGB, η σοβιετική μυστική αστυνομική υπηρεσία, είχε ανακαλύψει ότι οι Γερμανοί σαμποτέρ που διέσχισαν στα σύνορα είχαν διδαχθεί ότι «σε περίπτωση που τα γερμανικά στρατεύματα διασχίσουν τα σύνορα πριν εκείνοι επιστρέψουν στην Γερμανία, πρέπει να αναφερθούν σε οποιαδήποτε μονάδα του γερμανικού στρατού βρισκόταν στην σοβιετική επικράτεια». Η σοβιετική αντικατασκοπεία σημείωσε ζωηρή γερμανική στρατολόγηση δυσαρεστημένων ανθρώπων στην περιοχή της Βαλτικής, της Λευκορωσίας και της Ουκρανίας, οι οποίοι σχημάτιζαν υπόγειες ομάδες και ασχολούνταν με την τρομοκρατία πολύ καιρό μετά την υποτιθέμενη κατάργηση της πέμπτης φάλαγγας του Στάλιν κατά την διάρκεια της Μεγάλης Τρομοκρατίας. Οι υπερφορτωμένες σοβιετικές σιδηροδρομικές γραμμές που χρειάζονταν για να μεταφέρουν στρατεύματα προς τα δυτικά κατακλύστηκαν από δεκάδες χιλιάδες «αντι-σοβιετικά στοιχεία» που απελαύνονταν. Γερμανικά τανκς, αεροπλάνα και πλωτήρες είχαν προωθηθεί σε μια εσωτερική ζώνη προστατευμένη από συρματόπλεγμα˙ τώρα το συρματόπλεγμα είχε αφαιρεθεί. Ο ήχος των γερμανικών κινητήρων αντηχούσε απέναντι στην σοβιετική πλευρά των συνόρων.

Στο κεντρικό κομμάτι της Μικρής Γωνιάς, ένα τραπέζι συνεδριάσεων καλυμμένο με τσόχα, ο Στάλιν είχε πραγματοποιήσει αμέτρητες συνεδρίες αφιερωμένες σε προετοιμασίες πολέμου. Είχε αναγκάσει να δημιουργηθούν 9.000 νέες βιομηχανικές επιχειρήσεις κατά την διάρκεια τριών Πενταετών Σχεδίων και η σοβιετική στρατιωτική παραγωγή αυξανόταν ακόμη ταχύτερα από το ΑΕΠ για μια δεκαετία. Είχε επιβλέψει το σχηματισμό 125 νέων μεραρχιών μόλις από το 1939, και ο Κόκκινος Στρατός τώρα είχε 5,37 εκατομμύρια στρατιώτες, η μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη στον κόσμο. Είχε 25.000 τανκς και 18.000 μαχητικά αεροσκάφη, τρεις έως τέσσερις φορές πάνω από τις εφεδρείες της Γερμανίας. Ο Στάλιν γνώριζε ότι η Γερμανία υποτιμούσε αυτή την τεράστια δύναμη λόγω προκατάληψης και άγνοιας, οπότε είχε οργανώσει γερμανικές επισκέψεις σε σοβιετικά εργοστάσια αεροσκαφών και τανκς και μάλιστα επέτρεψε στα γερμανικά αεροπλάνα να κάνουν σχεδόν ανεμπόδιστα πτήσεις αναγνώρισης των συγκεντρώσεων των σοβιετικών στρατευμάτων, των αεροδρομίων, των ναυτικών βάσεων και των αποθηκών καυσίμων και πυρομαχικών. Ο Στάλιν έβαλε επίσης τους κατασκόπους του να διαδίδουν φήμες ότι, αν υφίστατο επίθεση, τα σοβιετικά αεροσκάφη θα έπλητταν το Βερολίνο με χημικούς και βιολογικούς παράγοντες. Αν ήταν στα παπούτσια του Χίτλερ, ο Στάλιν θα είχε αποθαρρυνθεί.

Φυσικά, εάν η χώρα του ήταν πραγματικά τόσο εξοπλισμένη, γιατί να μην αφήσει έναν εχθρό να την υποτιμήσει ανόητα; Επειδή ο επονομαζόμενος Χειμερινός Πόλεμος μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και της Φινλανδίας, που διεξήχθη το 1939-40, είχε εκθέσει σοβιετικές στρατιωτικές αδυναμίες όχι μόνο στον Χίτλερ αλλά και στον Στάλιν. (Οι Σοβιετικοί είχαν τελικά κερδίσει μια τεράστια νίκη, αλλά μόνο αφού εμποδίστηκαν επί μήνες από την επίμονη φινλανδική αντίσταση). Ο Κόκκινος Στρατός ήταν ακόμα στη μέση μιας παρατεταμένης μετα-Φινλανδικής τεχνολογικής αναβάθμισης και αναδιοργάνωσης. Οι Σοβιετικοί διέθεταν μόνο περίπου 1.800 προηγμένα βαριά τανκς˙ τα υπόλοιπα τανκς τους ήταν πολύ ελαφρά σε σχέση με τα γερμανικά αντίστοιχα. Ομοίως, τα πιο προηγμένα σοβιετικά πολεμικά αεροπλάνα αποτελούσαν το ένα τέταρτο της αεροπορίας. Οι πολεμικές προετοιμασίες του Στάλιν έφεραν επίσης το σημάδι των εκτελέσεων χιλιάδων πιστών αξιωματικών από αυτόν, κυρίως ανώτερους διοικητές όπως ο Vasily Blyukher, του οποίου του είχαν δώσει το μάτι στο χέρι πριν πεθάνει από βασανιστήρια το 1938 και ο προικισμένος Mikhail Tukhachevsky, του οποίου το αίμα είχε ποτίσει την «ομολογία» του ότι ήταν πράκτορας των Γερμανών -όχι πολύ καιρό πριν ο Στάλιν συνάψει το σύμφωνο γερμανικής-σοβιετικής μη επίθεσης.

Τώρα, το 85% του σώματος αξιωματικών ήταν 35 ετών ή νεότεροι˙ εκείνοι που ήταν άνω των 45 ετών αποτελούσαν το 1%. Ακριβώς 1.013 Σοβιετικοί στρατηγοί ήταν κάτω των 55 ετών, και μόνο 63 ήταν μεγαλύτεροι από την ηλικία αυτή. Πολλοί ήταν ταγματάρχες πριν από λίγο καιρό. Από τους 659.000 Σοβιετικούς αξιωματικούς, μόνο περίπου οι μισοί είχαν ολοκληρώσει στρατιωτική σχολή, ενώ ένας στους τέσσερις είχε παρακολουθήσει το ελάχιστο (λίγα μαθήματα) και ένας στους οκτώ δεν είχε στρατιωτική εκπαίδευση.

ΑΠΟΨΕ ΕΙΝΑΙ Η ΒΡΑΔΙΑ

Ο Στάλιν γνώριζε πολύ καλά αυτές τις πραγματικότητες, και πρόσφατα, η μοχθηρή πλευρά του τυράννου είχε πάρει το πάνω χέρι. «Ο Στάλιν ήταν εκνευρισμένος και ενοχλημένος από τις επίμονες αναφορές (προφορικές και γραπτές) σχετικά με την επιδείνωση των σχέσεων με την Γερμανία», θυμόταν ο ναύαρχος Nikolai Kuznetsov, ο επίτροπος του σοβιετικού ναυτικού, εκείνης της εποχής. «Ένιωθε ότι ο κίνδυνος ήταν επικείμενος», υπενθύμισε ο Νικήτα Χρουστσόφ, ο οποίος ήταν τότε ο αρχηγός του κόμματος στην Ουκρανία και είχε περάσει μεγάλο μέρος του Ιουνίου στη Μόσχα. «Θα μπορούσε η χώρα μας να το αντιμετωπίσει αυτό; Θα μπορούσε ο στρατός μας να το αντιμετωπίσει;».

Στις 21 Ιουνίου τύχαινε να είναι το θερινό ηλιοστάσιο, η μακρύτερη μέρα του χρόνου -και μάλλον φαινόταν ατελείωτη. Στις 5:00 μ.μ., ο Στάλιν διέταξε να παραμείνουν στις θέσεις τους οι κομματικοί γραμματείς όλων των τμημάτων της Μόσχας. Στις 6:27 μ.μ., ο Μολότοφ εισήλθε στην Μικρή Γωνιά -ο πρώτος επισκέπτης, όπως συνήθως. Στις 7:05 εισήλθαν ο Μπέρια, ο Κουζνέτσοφ, ο Γκεόργκι Μάλενκοφ (ένας ανώτερος γραμματέας του Κομμουνιστικού Κόμματος, υπεύθυνος για τα στελέχη του στρατού), ο Γκιργκόρι Σάφονοφ (ο νεαρός αναπληρωτής γενικός εισαγγελέας αρμόδιος για τα στρατιωτικά δικαστήρια), ο Σεμιόν Τιμοσένκο (ένας ανώτερος στρατιωτικός διοικητής), ο Κλίμεντ Βοροσίλοφ (αναπληρωτής επικεφαλής της κυβέρνησης), και ο Νικολάι Βοζνεσένσκι (ο επικεφαλής του κρατικού σχεδιασμού). Η συζήτηση προφανώς περιστρεφόταν γύρω από τις πρόσφατες εξελίξεις που έδειχναν προς τον πόλεμο και τον φόβο του Στάλιν για προκλήσεις που θα μπορούσαν να τον υποκινήσουν.

Η στρατιωτική υπηρεσία πληροφοριών του Στάλιν εκτίμησε ότι μόνο 120 με 122 από τις 285 συνολικά γερμανικές μεραρχίες ήταν στραμμένες εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης, σε σύγκριση με κάπου μεταξύ 122 και 126 [μεραρχιών] έναντι του Ηνωμένου Βασιλείου (οι υπόλοιπες 37 με 43 λέγεται ότι ήταν σε εφεδρεία). Στην πραγματικότητα, υπήρχαν περίπου 200 μεραρχίες εναντίον των Σοβιετικών -συνολικά τουλάχιστον τρία εκατομμύρια στρατιώτες της Wehrmacht και μισό εκατομμύριο στρατιώτες από τους εταίρους της Γερμανίας στον Άξονα, καθώς και 3.600 τανκς, 2.700 αεροσκάφη, 700.000 όπλα πεδίου και άλλα πυροβόλα, οχήματα και 650.000 άλογα. Οι Σοβιετικοί είχαν συγκεντρώσει περίπου 170 μεραρχίες (ίσως 2,7 εκατομμύρια άνδρες) στα δυτικά, μαζί με 10.400 τανκς και 9.500 αεροσκάφη. Οι δύο μεγαλύτεροι στρατοί της παγκόσμιας ιστορίας στάθηκαν δίπλα-δίπλα σε ένα σύνορο μήκους 2.000 μιλίων.

Πιο συγκεκριμένα, οι γερμανικές δυνάμεις κατέλαβαν τις θέσεις μάχης τους˙ οι Σοβιετικοί όχι. Βεβαίως, ο Στάλιν είχε επιτρέψει συγκεκαλυμμένες στρατηγικές αναδιατάξεις στα δυτικά σύνορα από το εσωτερικό. Αλλά δεν θα επέτρεπε να βγει το συμπέρασμα ότι είχαν καταληφθεί θέσεις μάχης, κάτι που φοβόταν ότι θα γινόταν αντικείμενο εκμετάλλευσης από τα γεράκια μέσα στον γερμανικό στρατό, που λαχταρούσαν τον πόλεμο και μηχανορραφούσαν για να πιέσουν τον Χίτλερ. Σοβιετικά αεροπλάνα απαγορεύτηκε να πετούν μέσα σε έξι μίλια από τα σύνορα. Ο Τιμοσένκο και ο Γκεόργκι Ζούκοφ, ένας άλλος ανώτερος στρατιωτικός διοικητής, εξασφάλισαν ότι οι αρχηγοί στην πρώτη γραμμή δεν θα προκαλούσαν ούτε θα ενέδιδαν σε προκλήσεις. Ο Μπέρια ανέθεσε επίσης σε έναν πολύ πετυχημένο δολοφόνο να διοργανώσει «μια έμπειρη επιθετική δύναμη για να αντιμετωπίσει οποιοδήποτε συνοριακό περιστατικό που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως δικαιολογία για την έναρξη ενός πολέμου». Οι Σοβιετικοί διοικητές θα μπορούσαν να εξοντωθούν από συμπατριώτες τους εάν οι δυνάμεις τους απαντούσαν σε οποιαδήποτε γερμανικά πυρά.

Οι σοβιετικές μυστικές υπηρεσίες ανέφεραν τώρα ότι όχι μόνο η Γερμανία, αλλά και οι ανατολικοί της σύμμαχοι -η Φινλανδία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία και η Σλοβακία- βρίσκονταν σε πλήρη ετοιμότητα για τον πόλεμο. Όμως ο Στάλιν, έχοντας παραχωρήσει εδώ και πολύ καιρό την πρωτοβουλία, είχε παραλύσει πραγματικά. Σχεδόν οτιδήποτε έκανε, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από τον Χίτλερ για να δικαιολογήσει μια εισβολή.

Στις 7:00 μ.μ., ο Γκέρχαρντ Κέγκελ, ένας κατάσκοπος των Σοβιετικών στην γερμανική πρεσβεία στην Μόσχα, είχε διακινδυνεύσει την ζωή του βγαίνοντας έξω [από την πρεσβεία] για να πει στον σοβιετικό χειριστή του ότι το γερμανικό προσωπικό που ζούσε έξω από το κτήριο είχε κληθεί να εισέλθει αμέσως και ότι «όλοι πιστεύουν ότι αυτή τη νύχτα θα υπάρξει πόλεμος». Στις 8:00 μ.μ., ένας αγγελιαφόρος έφτασε για να δώσει στον Στάλιν, τον Μολότοφ και τον Τιμοσένκο αυτό το νέο κομμάτι πληροφοριών σε σφραγισμένους φακέλους. Στην Μικρή Γωνιά, ο Κουζνέτσοφ, ο Σαφόνοφ, ο Τιμοσένκο, ο Βοροσίλοφ και ο Βοζνεσένσκι αφέθηκαν ελεύθεροι [στμ: κατά την στρατιωτική ορολογία, δηλαδή έφυγαν] στις 8:15. Ο Malenkov αφέθηκε ελεύθερος πέντε λεπτά αργότερα. Δεν αποφασίστηκε τίποτα σημαντικό.

Ο Ζούκοφ τηλεφώνησε για να αναφέρει ότι ένας άλλος Γερμανός στρατιώτης είχε αυτομολήσει μέσα από τα σύνορα και προειδοποίησε για εισβολή μέσα σε λίγες ώρες. Αυτό ήταν ακριβώς το είδος της «πρόκλησης» που φοβόταν ο Στάλιν. Ζήτησε τον Ζούκοφ στο Κρεμλίνο, μαζί με τον Τιμοσένκο, ο οποίος μόλις είχε φύγει. Εισήλθαν στο γραφείο του Στάλιν στις 8:50 μ.μ. Ενώ ο Μολότοφ και ο Μπέρια παπαγάλιζαν τις αρνήσεις του Στάλιν στο ότι ο Χίτλερ επρόκειτο να επιτεθεί, οι δύο διοικητές που είχαν γεννηθεί από αγρότες μπορούσαν να δουν ότι η Γερμανία είχε συσπειρωθεί για να εισβάλει. Ωστόσο, όταν ο Στάλιν επέμενε διαφορετικά, συμπέραναν ότι διέθετε καλύτερες πληροφορίες και επίγνωση. Σε κάθε περίπτωση, γνώριζαν το κόστος της απώλειας της εμπιστοσύνης του. «Ο καθένας είχε στη μνήμη του τα γεγονότα των τελευταίων ετών», θυμόταν αργότερα ο Ζούκοφ. «Και το να πει κάποιος ανοιχτά ότι ο Στάλιν ήταν λάθος, ότι έκανε λάθος, για να το πω ξεκάθαρα, θα μπορούσε να σημαίνει ότι χωρίς να φύγει από το κτίριο, θα τον πήγαιναν να πιεί καφέ με τον Μπέρια».

Παρ’ όλα αυτά, οι δυο τους χρησιμοποίησαν προφανώς τις προειδοποιήσεις του λιποτάκτη για να προτρέψουν προς μια γενική κινητοποίηση -ισοδύναμη, στο μυαλό του Στάλιν, με τον πόλεμο. «Οι Γερμανοί στρατηγοί δεν έστειλαν αυτόν τον λιποτάκτη στα σύνορα για να προκαλέσουν μια σύγκρουση;», ρώτησε ο Στάλιν. «Όχι», απάντησε ο Τιμοσένκο. «Πιστεύουμε ότι ο λιποτάκτης λέει την αλήθεια». Στάλιν: «Τι κάνουμε τώρα;». Ο Τιμοσένκο επέτρεψε στην σιωπή να επιμείνει. Τέλος, πρότεινε: «Βάλτε τα στρατεύματα στα δυτικά σύνορα σε υψηλό βαθμό συναγερμού». Αυτός και ο Ζούκοφ είχαν έρθει προετοιμασμένοι με ένα σχέδιο οδηγίας.

Ο ίδιος ο Στάλιν προσπάθησε να εμπλέξει τον Χίτλερ, ακόμη και καθώς περίμενε τα αιτήματα εκβιασμού που ανέμενε να του δώσει ο Χίτλερ. «Ο Molotov ζήτησε την άδεια να επισκεφτεί το Βερολίνο, αλλά απετράπη», γράφει ο Joseph Goebbels, επικεφαλής της προπαγάνδας των Ναζί, στο ημερολόγιό του στις 18 Ιουνίου. «Ένα αφελές αίτημα».

Ο Στάλιν, αντί να συνεχίσει να περιμένει ένα τελεσίγραφο από τον Χίτλερ, θα μπορούσε να το προλάβει. Αυτή ήταν η τελευταία επιλογή που του είχε μείνει, και δυνητικά μια ισχυρή [επιλογή]. Ο Χίτλερ φοβόταν ότι ο πεισματικός σοβιετικός τύραννος θα αναλάμβανε με κάποιο τρόπο την πρωτοβουλία και μονομερώς θα δήλωνε δημοσίως δραματικές, εκτεταμένες παραχωρήσεις προς την Γερμανία. Ο Στάλιν φαίνεται να είχε συζητήσει πιθανές παραχωρήσεις με τον Μολότοφ, αλλά αν πράγματι το έκανε αυτό δεν σώζεται σε κανένα αρχείο. Προφανώς, ο Στάλιν ανέμενε ότι η Γερμανία θα ζητούσε την Ουκρανία, τα καυκάσια πετρελαϊκά κοιτάσματα και την απρόσκοπτη διέλευση της Wehrmacht μέσω της σοβιετικής επικράτειας για να εμπλακεί με τους Βρετανούς στην Εγγύς Ανατολή και την Ινδία. Ένας πονηρός τύραννος θα μπορούσε να δηλώσει δημοσίως την προθυμία του να συμμετάσχει στις εχθροπραξίες εναντίον του Ηνωμένου Βασιλείου, απαιτώντας εκδίκηση ενάντια στην μεγάλη δύναμη που κατηγορούσε περισσότερο και, βασικά, κλέβοντας από τον Χίτλερ το επιχείρημά του ότι οι Βρετανοί παρέμεναν εν'αντιοι της Γερμανίας εν αναμονή ενδεχόμενης σοβιετικής βοήθειας. Αντ’ αυτού, ή παράλληλα με αυτό, ο Στάλιν θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει επιδεικτικά την αποχώρηση των σοβιετικών δυνάμεων από τα σύνορα, κάτι που θα έπληττε την λογική του δημόσιου πολέμου του ναζιστή ηγέτη: Μια υποτιθέμενη «προληπτική επίθεση» κατά της «σοβιετικής συσσώρευσης» [δυνάμεων].

Αντ’ αυτού, ο Στάλιν πίστευε ότι η Γερμανία δεν θα μπορούσε να επιτεθεί στην Ρωσία πριν νικήσει το Ηνωμένο Βασίλειο, παρόλο που οι Βρετανοί δεν είχαν στρατό στην ήπειρο και ούτε υπερασπίζονταν εδάφη εκεί ούτε ήταν σε θέση να εισβάλλουν από εκεί. Υπολόγιζε ότι όταν ο Χίτλερ έδινε τελικά το τελεσίγραφό του, θα μπορούσε να αγοράσει χρόνο διαπραγματευόμενος: Ενδεχομένως ενδίδοντας, εάν οι απαιτήσεις ήταν ανεκτές και έτσι να αποτρέψει τον πόλεμο ή, πιο πιθανά, κωλυσιεργώντας στις οποιεσδήποτε συνομιλίες πέρα από την ημερομηνία κατά την οποία ο Χίτλερ θα μπορούσε να έχει ξεκινήσει μια εισβολή, κερδίζοντας ένα ακόμα κρίσιμο έτος, κατά την διάρκεια του οποίου θα προχωρούσε η τεχνολογική αναμόρφωση του Κόκκινου Στρατού. Αν αποτύγχανε αυτό, ο Στάλιν υπέθετε περαιτέρω ότι ακόμη και αν ξεσπούσαν εχθροπραξίες, οι Γερμανοί χρειάζονται τουλάχιστον δύο ακόμη εβδομάδες για να κινητοποιήσουν πλήρως την κύρια δύναμη εισβολής τους, επιτρέποντάς του να κινητοποιηθεί επίσης. Όταν οι κατάσκοποί του από το Βερολίνο και αλλού ανέφεραν ότι η Wehrmacht «ολοκλήρωσε όλες τις πολεμικές προετοιμασίες», δεν κατάλαβε ότι αυτό σήμαινε ότι η πρώτη μέρα θα έφερνε πλήρη εμπλοκή της κύρια δύναμης.

Τα γερμανικά στρατεύματα διασχίζουν τα σοβιετικά σύνορα, στις 22 Ιουνίου 1941. JOHANNES HÄHLE

Ο ΜΠΑΡΜΠΑΡΟΣΑ ΞΕΚΙΝΑ

Στην Μικρή Γωνιά, ενώ η σχετικά έντονη συζήτηση με τον Τιμοσένκο και τον Ζούκοφ συνεχιζόταν, ο Μολότοφ αποχώρησε. Ο Στάλιν έπρεπε να καλέσει τον Γερμανό πρεσβευτή, Friedrich Werner von der Schulenburg, στην Αυτοκρατορική Γερουσία για μια συνάντηση στις 21:30 μ.μ. Ο Schulenburg έφτασε αμέσως, απευθείας από την επίβλεψη της καύσης μυστικών εγγράφων στην πρεσβεία. Ο πρέσβης ήταν βαθιά απογοητευμένος που το Σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν, στο οποίο είχε διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, είχε αποδειχθεί ότι δεν ήταν ένα εργαλείο για μια εδαφική συμφωνία σχετικά με την Πολωνία για να αποφευχθεί ένας πόλεμος, αλλά για την έναρξη ενός άλλου παγκόσμιου πολέμου. Τώρα φοβόταν την φημολογούμενη γερμανο-σοβιετική σύγκρουση και πρόσφατα είχε πάει στο Βερολίνο για να δει τον ίδιο τον Χίτλερ και να τον πείσει για τις ειρηνικές προθέσεις του Στάλιν, αλλά είχε επιστρέψει με άδεια χέρια. Σε απόγνωση, ο Schulenburg είχε στείλει τον σύμβουλό του της πρεσβείας στο Βερολίνο για να δοκιμάσει μια τελευταία φορά, αλλά αυτό είχε αποτύχει επίσης.

Ο Μολότοφ ζήτησε να μάθει γιατί η Γερμανία εκκένωνε το προσωπικό, τροφοδοτώντας έτσι τις φήμες για πόλεμο. Έδωσε στον Schulenburg μια επιστολή διαμαρτυρίας που περιέγραφε τις συστηματικές γερμανικές παραβιάσεις του σοβιετικού εναέριου χώρου και του είπε με ειλικρίνεια ότι «η σοβιετική κυβέρνηση δεν είναι σε θέση να κατανοήσει την αιτία της δυσαρέσκειας της Γερμανίας σε σχέση με την [Σοβιετική Ένωση], αν υπάρχει κάποια τέτοια δυσαρέσκεια». Παραπονέθηκε ότι «δεν υπήρχε κανένας λόγος η Γερμανική κυβέρνηση να είναι δυσαρεστημένη με την Ρωσία». Ο Schulenburg απάντησε ότι «το να τίθενται αυτά τα ζητήματα είναι δικαιολογημένο», αλλά σήκωσε τους ώμους λέγοντας ότι «δεν μπορώ να απαντήσω, επειδή το Βερολίνο αποφεύγει εντελώς την ενημέρωσή [μου]».

Κατά την διάρκεια μιας επίσημης επίσκεψης στην Γερμανία τον Νοέμβριο του 1940, ο Molotov είχε αντιπαρατεθεί με τον Χίτλερ στην φαραωνική νέα καγκελαρία του Ράιχ, επιχειρηματολογώντας σχετικά με τις συγκρουόμενες σφαίρες επιρροής στην ανατολική Ευρώπη. «Κανένας ξένος επισκέπτης δεν μίλησε ποτέ [στον Χίτλερ] με αυτόν τον τρόπο όσο ήμουν παρών», έγραψε αργότερα ο μεταφραστής του φύρερ. Αλλά τώρα ο Molotov μπορούσε απλώς να εκφράσει επανειλημμένα την λύπη του για το ότι ο Schulenburg «δεν ήταν ικανός να απαντήσει στα ερωτήματα που ανέκυψαν».

Ο Μολότοφ πήγε πίσω στην Μικρή Γωνιά του Στάλιν. Ξαφνικά, γύρω στις 10:00 μ.μ., εν μέσω της ακόμα πνιγηρής ζέστης, οι άνεμοι φύσηξαν, κουνώντας τις κουρτίνες στα ανοιχτά παράθυρα. Τότε έφτασαν οι βροντές. Η Μόσχα χτυπήθηκε από μια καταρρακτώδη νεροποντή.

Τελικά, ο Στάλιν υποχώρησε στους επίμονους στρατιώτες του και αποδέχτηκε το σχέδιο οδηγίας τους. Ο Τιμοσένκο και ο Ζούκοφ έφυγαν βιαστικά από την Μικρή Γωνιά στις 10:20 μ.μ., οπλισμένοι, επιτέλους, με εντολή για πλήρη πολεμική κινητοποίηση, Οδηγία Αρ. 1. «Μια αιφνιδιαστική επίθεση από τους Γερμανούς είναι πιθανή στις 22-23 Ιουνίου 1941», δήλωνε. «Η αποστολή των δυνάμεών μας είναι να αποφύγουμε κάθε είδους προκλητική ενέργεια που θα μπορούσε να προκαλέσει σοβαρές επιπλοκές». Διάταξε ότι «την νύχτα της 22ας Ιουνίου 1941, οι θέσεις πυρός των οχυρωμένων περιοχών στα κρατικά σύνορα πρέπει να είναι κρυφά κατειλημμένες», ότι «πριν από την αυγή στις 22 Ιουνίου 1941, όλα τα αεροσκάφη που σταθμεύουν στα αεροδρόμια πρέπει να διασκορπιστούν και να καμουφλαριστούν προσεκτικά», ότι «όλες οι μονάδες πρέπει να τεθούν σε στρατιωτική ετοιμότητα» και ότι «κανένα άλλο μέτρο δεν πρέπει να εφαρμοστεί χωρίς συγκεκριμένες οδηγίες». Έφερε τις υπογραφές του Τιμοσένκο και του Ζούκοφ. Οι στρατιωτικοί είχαν καταφέρει να διαγράψουν μια εισαγωγή από τον τύραννο, ότι αν οι Γερμανοί επιτίθεντο, οι Σοβιετικοί διοικητές έπρεπε να προσπαθούσαν να τους συναντήσουν, για να διευθετήσουν οποιαδήποτε σύγκρουση. Ωστόσο, το έγγραφο καθιστούσε σαφές ότι ο στρατός έπρεπε να προετοιμαστεί για πόλεμο, ενώ θα έκανε «ό, τι ήταν δυνατό για να τον αποφύγει».

Σοβιετικοί διοικητές, πάνω και κάτω στα σύνορα, φιλοξενούσαν παραστάσεις, όπως έκαναν γενικά τα βράδια του Σαββάτου. Στο Μινσκ, 150 μίλια ανατολικά των συνόρων, ο σύλλογος των αξιωματικών έβαλε το «Ο Γάμος στην Malinovka», μια σοβιετική κωμική οπερέτα σχετικά με ένα χωριό στις ουκρανικές στέπες κατά τον εμφύλιο πόλεμο. Ο χώρος ήταν γεμάτος. Οι συμμετέχοντες συμπεριλάμβαναν τον διοικητή της κρίσιμης Δυτικής Στρατιωτικής Περιφέρειας, Ντμίτρι Παβλόφ˙ τον αρχηγό του προσωπικού του˙ και τους υπαρχηγούς του. Έξι γερμανικά αεροσκάφη διέσχισαν τα σύνορα στην περιοχή του Παβλόφ μια νύχτα πρόσφατα. «Δεν πειράζει. Περισσότερος αυτοέλεγχος. Ξέρω, έχει ήδη αναφερθεί! Περισσότερος αυτοέλεγχος!». Ο Παβλόφ είχε ακουστεί να λέει στο τηλέφωνο για αναφορές γερμανικών ενεργειών. Μόλις ο Παβλόφ έβαλε το ακουστικό κάτω και ετοιμαζόταν να χαιρετήσει έναν επισκέπτη, το τηλέφωνο χτύπησε και πάλι. «Ξέρω˙ έχει αναφερθεί», ακούστηκε ο Pavlov. «Ξέρω. Όσοι βρίσκονται στην κορυφή γνωρίζουν καλύτερα από εμάς. Αυτό είναι όλο». Κοπάνησε το ακουστικό. Κατά την διάρκεια της οπερέτας, διέκοψαν τον Παβλόφ στο θεωρείο του με μια νέα αναφορά ασυνήθιστης δραστηριότητας: Οι Γερμανοί είχαν αφαιρέσει το συρματόπλεγμα από την πλευρά των συνόρων και ο ήχος των κινητήρων είχε γίνει πιο δυνατός, ακόμη και από απόσταση. Μια συνεχής ροή γερμανικών μηχανοκίνητων φαλάγγων κινείτο προς τα εμπρός. Ο Pavlov παρέμεινε στην παράσταση.

Περίπου τα μεσάνυχτα, ο διοικητής της Στρατιωτικής Περιφέρειας του Κιέβου κάλεσε το αμυντικό κομισαριάτο για να αναφέρει ότι ένας άλλος Γερμανός διέσχισε τα σύνορα, υποστηρίζοντας ότι οι στρατιώτες της Wehrmacht είχαν αναλάβει θέσεις πυρός, με τανκς στις γραμμές εκκίνησης. Πριν από 12 ώρες, στη 1:00 μ.μ., η ανώτατη διοίκηση της Γερμανίας είχε διαβιβάσει τον κωδικό για τον πόλεμο, «Ντόρτμουντ». Το απόγευμα, ο Χίτλερ είχε συντάξει επιστολές εξηγώντας στους ηγέτες των συμμάχων των Ναζί την απόφασή του να επιτεθεί στην Σοβιετική Ένωση. Ο επικεφαλής του Χίτλερ, Nicolaus von Below, παρατήρησε ότι ο φύρερ ήταν «αυξανόμενα νευρικός και ανήσυχος. Ο Χίτλερ μιλούσε πολύ, περπατούσε πάνω-κάτω˙ φαινόταν ανυπόμονος, περιμένοντας κάτι». Στην κατοικία του στην παλιά καγκελαρία του Ράιχ, ο Χίτλερ δεν μπορούσε να κοιμηθεί για δεύτερη συνεχή νύχτα. Πήρε ένα γεύμα στην τραπεζαρία. Άκουσε το Les Préludes, το συμφωνικό ποίημα του Franz Liszt. Κάλεσε τον Goebbels, ο οποίος μόλις τελείωσε να βλέπει το «Όσα παίρνει ο άνεμος». Οι δυο τους περπάτησαν πάνω-κάτω στο δωμάτιο ζωγραφικής του Χίτλερ για αρκετό διάστημα, οριστικοποιώντας το χρονοδιάγραμμα και το περιεχόμενο της κήρυξης πολέμου του Χίτλερ για την επόμενη μέρα, η οποία θα επικεντρωνόταν στην «σωτηρία της Ευρώπης» και στο απαράδεκτο ρίσκο να περιμένει άλλο. Ο Goebbels έφυγε στις 2:30 π.μ., επιστρέφοντας στο Υπουργείο Προπαγάνδας, όπου είχε ζητηθεί από το προσωπικό να τον περιμένουν. «Όλοι ήταν απολύτως έκπληκτοι», έγραψε στο ημερολόγιό του, «παρόλο που οι περισσότεροι είχαν μαντέψει τα μισά από αυτά που συνέβαιναν, και μερικοί όλα». Οι Γερμανοί είχαν δώσει στην εισβολή το κωδικό όνομα Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα. Τώρα, είχε ξεκινήσει [9].

Οι περισσότεροι από τους αποδέκτες στις θέσεις πρώτης γραμμής της Σοβιετικής Ένωσης δεν κατάφεραν να λάβουν την οδηγία αριθ. 1. Οι προωθημένες μονάδες της Wehrmacht, πολλές μεταμφιεσμένες με στολές του Κόκκινου Στρατού, είχαν ήδη διασχίσει τα σύνορα και σαμποτάρισαν τις σοβιετικές επικοινωνίες. «Η αρχή κάθε πολέμου είναι σαν να ανοίγουμε την πόρτα σε ένα σκοτεινό δωμάτιο», είπε ο Χίτλερ σε έναν από τους προσωπικούς γραμματείς του. «Ποτέ δεν ξέρεις τι είναι κρυμμένο στο σκοτάδι».


Ένας γερμανός πεζικάριος περπατάει προς την σορό ενός Σοβιετικού στρατιώτη και ένα καιόμενο σοβιετικό τανκ BT-7 στις πρώτες ημέρες της Επιχείρησης Μπαρμπαρόσα, το 1941. DEUTSCHES BUNDESARCHIV

ΤΥΦΛΩΜΕΝΟΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΧΥ

Το καθεστώς του Στάλιν είχε αναπαράγει ένα βαθύτατο μοτίβο στην ρωσική ιστορία: Ρώσοι ηγέτες ξεκινούσαν αναγκαστικούς εκσυγχρονισμούς για να ξεπεράσουν ή τουλάχιστον να διαχειριστούν την ασυμμετρία μιας χώρας που θεωρούσε τον εαυτό της μια θεόσταλτη δύναμη με μια ειδική αποστολή στον κόσμο, αλλά που ουσιαστικά υστερούσε πίσω από τις άλλες μεγάλες δυνάμεις. Η επείγουσα αναζήτηση για ένα ισχυρό κράτος είχε κορυφωθεί, για άλλη μια φορά, στην προσωποπαγή εξουσία. Το καθεστώς του Στάλιν όριζε τους όρους της δημόσιας σκέψης και της ατομικής ταυτότητας και ο ίδιος ο Στάλιν προσωποποίησε τα πάθη και τα όνειρα της σοσιαλιστικής νεωτερικότητας και της σοβιετικής δύναμης. Με τηλεγραφήματα της μιας φράσης ή με σύντομα τηλεφωνήματα, μπορούσε να ωθήσει την παρωχημένη μηχανή του σοβιετικού κόμματος-κράτους σε δράση, επικαλούμενος πειθαρχία και εκφοβισμό, σίγουρα, αλλά και χαλυβδώνοντας νέους λειτουργούς που ένιωθαν στενούς συναισθηματικούς δεσμούς με αυτόν και εκατομμύρια περισσότερους που ποτέ δεν έφθασαν κοντά στο να τον συναντήσουν προσωπικά.

Το καθεστώς του Στάλιν υποσχέθηκε όχι μόνο τον κρατικίστικο εκσυγχρονισμό, αλλά και την υπέρβαση της ιδιωτικής ιδιοκτησίας και των αγορών, των ταξικών ανταγωνισμών και της υπαρξιακής αλλοτρίωσης -μια ανανέωση του κοινωνικού συνόλου αποσχισμένου από την αστική τάξη, μια αναζήτηση για κοινωνική δικαιοσύνη σε παγκόσμια κλίμακα. Στην κοσμοθεωρία και την πρακτική, ήταν μια συνωμοσία που αντιλαμβανόταν συνωμοσίες παντού και σε όλα, συνεχώς ψυχαναγκάζοντας τον εαυτό της. Στην διοίκηση, αποτελούσε μια σταυροφορία για τον προγραμματισμό και τον έλεγχο, που κατέληγε στην δημιουργία μιας εξάπλωσης των αυτοσχέδιων παρανομιών, ένα διεστραμμένο κίνητρο για τάξη, και ένα σύστημα στο οποίο η προπαγάνδα και οι μύθοι για το «σύστημα» ήταν το πιο συστηματοποιημένο κομμάτι. Εν μέσω της καλλιεργημένης αδιαφάνειας και των εμφανών ψευδών, ακόμη και οι περισσότεροι ανώτεροι αξιωματούχοι διολίσθησαν στην κρεμλινολογία. Η φανατική υπερσυγκεντρωτικότητα ήταν συχνά αυτοκαταστροφική, αλλά η λατρεία του κόμματος και ιδιαίτερα του Στάλιν αποδείχθηκε το πιο επικίνδυνο ελάττωμα της σφαλερής διακυβέρνησης του Στάλιν.

Ο Στάλιν, από την φυσική ροπή του, ήταν ένας Ρώσος εθνικιστής υπό την αυτοκρατορική έννοια και ο αντι-Δυτικισμός ήταν το βασικό ένστικτο αυτής της μακρόχρονης ρωσο-ευρασιατικής πολιτικής κουλτούρας. Αρχικά, η φιλόδοξη προσπάθεια της Σοβιετικής Ένωσης να ταιριάξει με την Δύση αύξησε την εξάρτηση της χώρας από την Δυτική τεχνολογία και τεχνογνωσία. Αλλά μετά την εισαγωγή της τεχνολογίας από κάθε προηγμένη Δυτική οικονομία, το καθεστώς του Στάλιν προχώρησε για να αναπτύξει τις δικές του πολύπλοκες στρατιωτικές και συναφείς βιομηχανίες σε ένα βαθμό άνευ προηγουμένου, ακόμη και για χώρα κυρίως στρατιωτική. Από γεωπολιτική άποψη, εντούτοις, ενώ η τσαρική Ρωσία είχε συνάψει συμμαχίες στο εξωτερικό για την ασφάλειά της, η Σοβιετική Ένωση επεδίωκε κυρίως, ή μπορούσε να διαχειριστεί, μόνο συμφωνίες μη επίθεσης. Η μοναδική επίσημη συμμαχία της, η οποία συγκροτήθηκε με την Γαλλία, δεν είχε καμία στρατιωτική διάσταση. Η αυτοαπομόνωση της χώρας έγινε όλο και πιο ακραία.

Ο Στάλιν επέμενε να αποκαλεί τον φασισμό «αντιδραστικό», [που ήταν] ένας υποτιθέμενος τρόπος για να μπορέσει η αστική τάξη (μπουρζουαζία) να διατηρήσει τον παλιό κόσμο. Αλλά ο Χίτλερ αποδείχθηκε ότι ήταν κάποιος για τον οποίο ούτε ο Μαρξ ούτε ο Λένιν είχαν προετοιμάσει τον Στάλιν. Ως δια βίου γερμανόφιλος, ο Στάλιν φαίνεται να είχε γοητευτεί από την δύναμη και την τόλμη του παράλληλου ολοκληρωτικού καθεστώτος της Γερμανίας. Για ένα διάστημα, ανέκτησε την προσωπική και πολιτική ισορροπία του στο θαυματουργό σύμφωνό του με τον Χίτλερ, το οποίο εξοστράκισε την γερμανική πολεμική μηχανή, προσέφερε μια γκάμα γερμανικών βιομηχανικών εργαλείων, επέτρεψε την κατάκτηση και την σοβιετοποίηση της τσαρικής τάξης και επανέφερε την Σοβιετική Ένωση στον ρόλο του διαιτητή διεθνών υποθέσεων. Ο Χίτλερ είχε ερεθίσει και, απρόθυμα, προκαλέσει την όρεξη του Στάλιν. Αλλά πολύ νωρίτερα από όσο φανταζόταν ο τύραννος, η ικανότητά του να αντλεί κέρδη από τον τεράστιο κίνδυνο που ο Χίτλερ έθετε στην Ευρώπη και τον κόσμο, είχε εξαντληθεί. Αυτό δημιούργησε αφόρητη ένταση στην ζωή και την διακυβέρνηση του Στάλιν, όμως αρνήθηκε πεισματικά να αντιμετωπίσει τις νέες πραγματικότητες, και όχι μόνο από απληστία για την γερμανική τεχνολογία. Παρά την οξυδέρκειά του για την ανθρώπινη ψυχή, τη δαιμονική πανουργία και το αιχμηρό μυαλό, ο Στάλιν θόλωσε από την ιδεολογία και τις έμμονες ιδέες. Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ουίνστον Τσόρτσιλ δεν έλεγχε ούτε μια μεραρχία στα σύνορα της Σοβιετικής Ένωσης, αλλά ο Στάλιν παρέμεινε απόλυτα εμμονικός με τον βρετανικό ιμπεριαλισμό, επικρίνοντας την Συνθήκη των Βερσαλλιών πολύ καιρό αφότου ο Χίτλερ την είχε καταπατήσει και συνέχισε να φαντάζεται ότι ο Χίτλερ διαπραγματευόταν με τους Βρετανούς πίσω από την πλάτη του.

Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ

Για τον Χίτλερ, το σύμφωνο του 1939 ήταν μια δυσάρεστη αναγκαιότητα που, με λίγη τύχη, δεν θα άντεχε για πολύ. Η φυλετική, κοινωνικά δαρβινιστική, μηδενικού αθροίσματος κατανόηση της γεωπολιτικής σήμαινε ότι τόσο η Σοβιετική Ένωση όσο και το Ηνωμένο Βασίλειο θα πρέπει να εξαφανιστούν για να μπορέσει η Γερμανία να πραγματοποιήσει την μοίρα της ανώτερης φυλής. Σίγουρα, στο άμεσο μέλλον, σκέφτηκε με όρους κυριαρχίας στην ευρωπαϊκή ήπειρο (Grossmacht), που απαιτούσε Lebensraum –ζωτικό χώρο- στα ανατολικά. Όμως, μακροπρόθεσμα, προέβλεπε την κυριαρχία του κόσμου (Weltmacht), η οποία θα απαιτούσε έναν στόλο βαθέων υδάτων, βάσεις που να περιβάλλουν τον Ατλαντικό και μια αποικιακή αυτοκρατορία στους τροπικούς για πρώτες ύλες. Αυτό ήταν ασυμβίβαστο με την συνεχιζόμενη ύπαρξη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, τουλάχιστον με τη μορφή που είχε εκείνη την εποχή. Ο Χίτλερ έθεσε έτσι τον εαυτό του μπροστά σε μια άκαμπτη επιλογή, είτε να συμφωνήσει να εμβαθύνει το σύμφωνο με τον Στάλιν και να επιτεθεί σε ολόκληρη την βρετανική αυτοκρατορία, πράγμα που θα σήμαινε την παραχώρηση τουλάχιστον μιας τμηματικής σοβιετικής σφαίρας στα Βαλκάνια και στην Μαύρη Θάλασσα –επιπλέον της σοβιετικής σφαίρας στις Βαλτικές χώρες- ή, εναλλακτικά, να απελευθερωθεί από την εξοργιστική εξάρτηση από την Μόσχα και να επιτεθεί αργότερα στους Βρετανούς. Τελικά, οι στρατιωτικές συνθήκες συνέβαλαν στον προσδιορισμό της αλληλουχίας: Ο Χίτλερ δεν είχε τις αεροπορικές ή ναυτικές δυνατότητες ή το βάθος των πόρων για να υπερισχύσει στρατιωτικά επί του Ηνωμένου Βασιλείου˙ είχε τις δυνάμεις της ξηράς για να προσπαθήσει να συντρίψει την Σοβιετική Ένωση.

Η δέσμευση σε έναν παρατεταμένο ανταγωνισμό υπεροχής με τους Βρετανούς, τους οποίους ο Χίτλερ περίμενε ότι θα βοηθούντο ολοένα και περισσότερο από τους τεράστιους πόρους των Ηνωμένων Πολιτειών, κατέστησε την γρήγορη εξουδετέρωση της Σοβιετικής Ένωσης ένα απόλυτα απαραίτητο πρελούδιο. Επιπλέον, παρόλο που ο Χίτλερ και η γερμανική ανώτερη διοίκηση γνώριζαν ότι η Σοβιετική Ένωση δεν ήταν έτοιμη να επιτεθεί, η εισβολή ισοδυναμούσε με έναν προληπτικό πόλεμο και ακριβώς το ίδιο στην λογική του, επειδή η Σοβιετική Ένωση μόνο γινόταν όλο και πιο ισχυρή και μπορούσε να επιτεθεί μόνη της σε μια εποχή που [εκείνη θα] θεωρούσε πιο συμφέρουσα. Και έτσι το 1940, ενώ ωθούσε την Ιαπωνία να επιτίθεται σε βρετανικές θέσεις στην Ανατολική Ασία, ο Χίτλερ είχε προσφέρει στην βρετανική κυβέρνηση μια εκδοχή του συμφώνου που είχε συνάψει με τον Στάλιν και φάνηκε ανόητος όταν η βρετανική κυβέρνηση δεν το αποδέχθηκε. Ο ναζιστής ηγέτης είχε καταλάβει την βρετανική αυτοκρατορική νοοτροπία και ήταν ειλικρινής όταν υποσχόταν ότι, σε αντάλλαγμα για μια ελευθερία [του] στην ήπειρο, θα κρατούσε την Βρετανική Αυτοκρατορία ανέπαφη για την ώρα. Συνέχισε να διατηρεί την ελπίδα ότι το Ηνωμένο Βασίλειο, φανερά αδύναμο στρατιωτικά στη ξηρά και ως εκ τούτου ανίκανο να τον νικήσει, θα συμβιβαζόταν μαζί του. Αλλά ο Χίτλερ δεν κατόρθωσε να καταλάβει την μακρόχρονη βρετανική προτίμηση για ισορροπία δυνάμεων στην ήπειρο (στην οποία εξαρτάτο εν μέρει και η ασφάλεια της αυτοκρατορίας). Και αντιλήφθηκε πολύ πιο κοινά συμφέροντα μεταξύ του Λονδίνου και της Μόσχας, από ό,τι ο καθένας από αυτούς έβλεπε από μόνος του.

Κατά την διάρκεια της προετοιμασίας για το blitzkrieg εναντίον των Σοβιετικών, ο Χίτλερ συνέχισε να αφιερώνει πόρους στην προετοιμασία για μακρύ ναυτικό και αεροπορικό πόλεμο εναντίον των Βρετανών και των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο Μάιος και Ιούνιος του 1941 ήταν η πιο μαύρη περίοδος για το Ηνωμένο Βασίλειο: Η Γερμανία βύθισε τα πλοία του και βομβάρδισε τις πόλεις του και είχε χάσει την θέση του στα Βαλκάνια. Αφότου οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές είχαν καταλάβει την Κρήτη, στα τέλη Μαΐου του 1941, η βρετανική θέση έμοιαζε σε οικτρό κίνδυνο. Έντεκα ημέρες πριν από την προγραμματισμένη έναρξη της εισβολής του στην Σοβιετική Ένωση, ο Χίτλερ είχε υπαγορεύσει ένα σχέδιο οδηγίας αριθ. 32, «Προετοιμασίες για την εποχή μετά την [Επιχείρηση] Barbarossa». Οραματιζόταν την υποδιαίρεση και εκμετάλλευση των σοβιετικών εδαφών, καθώς και μια κίνηση «τανάλια» κατά του καναλιού του Σουέζ και των βρετανικών θέσεων στην Μέση Ανατολή˙ την κατάκτηση του Γιβραλτάρ, της βορειοδυτικής Αφρικής και των ισπανικών και πορτογαλικών νησιών του Ατλαντικού, για να εξαλειφθούν οι Βρετανοί στην Μεσόγειο˙ και την κατασκευή παράκτιων βάσεων στην δυτική και ενδεχομένως και στην ανατολική Αφρική. Τελικά, θα έπρεπε να υπάρχει μια γερμανική βάση στο Αφγανιστάν για την κατάληψη της βρετανικής Ινδίας.

Εάν ο Χίτλερ έριχνε όλη του την δύναμη σε αυτήν την «περιφερειακή στρατηγική» αντί να εισβάλει στην Σοβιετική Ένωση, το Ηνωμένο Βασίλειο ίσως δεν είχε επιβιώσει. Ο πόλεμος με τους Σοβιετικούς θα είχε προχωρήσει σε κάποιο σημείο, αλλά με τους Βρετανούς εξουδετερωμένους από την εικόνα. Δεν θα υπήρχε κανένα βρετανικό [παραθαλάσσιο[ προγεφύρωμα για να βοηθήσει μια ενδεχόμενη απόβαση συμμαχικών δυνάμεων υπό την ηγεσία των ΗΠΑ, στην Δυτική Ευρώπη.

Η ΣΥΝΕΣΗ ΤΟΥ ΜΠΙΣΜΑΡΚ

Ο Χίτλερ δεν μπορεί να εξηγηθεί από την άποψη της κοινωνικής του προέλευσης ή της πρώιμης ζωής και των επιρροών του, κάτι που δεν ισχύει λιγότερο για τον Στάλιν. Ο μεγαλύτερος διαμορφωτής της ταυτότητας του Στάλιν ήταν η οικοδόμηση και η λειτουργία μιας δικτατορίας, με την οποία ανέλαβε την ευθύνη για την ισχύ της Σοβιετικής Ένωσης στον κόσμο. Στο όνομα του σοσιαλισμού, ο Στάλιν, βηματίζοντας στο γραφείο του στο Κρεμλίνο, είχε συνηθίσει να μετακινεί εκατομμύρια αγρότες, εργάτες -ολόκληρα έθνη- μέσα στο ένα έκτο [των εδαφών] της υφηλίου, με δική του πρωτοβουλία, συχνά χωρίς να συμβουλεύεται κανέναν. Αλλά ο κόσμος του έγινε έντονα περιορισμένος. Ο Χίτλερ είχε παγιδεύσει τον σοβιετικό τύραννο στην Μικρή Γωνιά του.

Οι συναλλαγές του Στάλιν με τον Χίτλερ διέφεραν από τον βρετανικό κατευνασμό, στο ότι ο Στάλιν προσπάθησε την αποτροπή καθώς και την διευθέτηση. Αλλά η πολιτική του Στάλιν έμοιαζε με τον βρετανικό κατευνασμό, στο ότι καθοδηγείτο από μια τυφλή επιθυμία να αποφευχθεί ο πόλεμος με κάθε κόστος. Έδειξε δυνατότητες ισχύος αλλά όχι θέλησης. Ούτε η τρομακτική αποφασιστικότητά του ούτε η υπέρτατη πονηριά του -που του επέτρεπε να εξοντώσει τους αντιπάλους του και να συντρίψει πνευματικά τον εσωτερικό του κύκλο- ήταν εμφανείς το 1941. Οπισθοχώρησε από την προσπάθεια να προκαταλάβει τον Χίτλερ στρατιωτικά και δεν κατάφερε να τον προκαταλάβει διπλωματικά.

Στο τέλος, ωστόσο, το ερώτημα ποιος υπολόγισε περισσότερο εσφαλμένα, δεν είναι απλό. «Από όλους τους άνδρες που μπορούν να ισχυριστούν ότι έχουν ανοίξει τον δρόμο» για το Τρίτο Ράιχ, ο Χίτλερ αρεσκόταν να λέει, «μια προσωπικότητα στέκεται σε μια εμπνέουσα δέος μοναχικότητα: Ο Μπίσμαρκ». Αλλά ο Μπίσμαρκ είχε χτίσει την καγκελαρία του στην αποφυγή συγκρούσεων με την Ρωσία. Όταν μια προτομή του Bismarck μεταφέρθηκε από την παλιά καγκελαρία του Ράιχ στην νέα καγκελαρία του Ράιχ του Χίτλερ, είχε σπάσει στον λαιμό. Ένα αντίγραφο φτιάχτηκε βιαστικά και παλαιώθηκε τεχνητά αφού βυθίστηκε σε κρύο τσάι. Κανείς δεν μοιράστηκε αυτόν τον οιωνό με τον Χίτλερ.

Στα αγγλικά:

Σύνδεσμοι:





By Stephen Kotkin,
 καθηγητής Ιστορίας και Διεθνών Σχέσεων στην έδρα John P. Birkelund '52 στο Πανεπιστήμιο Princeton και ανώτερος συνεργάτης του Ινστιτούτου Hoover. Αυτό το δοκίμιο είναι προσαρμοσμένο από το πιο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο Stalin: Waiting for Hitler, 1929–1941 [1] (Penguin Press, 2017), το δεύτερο σε μια τριών τόμων βιογραφία του Σοβιετικού ηγέτη.

ΑΝΑΔΗΜΟΣΙΕΥΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ:

24/09/2017





    ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ    

Munich Agreement, 30/9/1938

 Συμφωνία του Μονάχου

 Chamberlain and Hitler 1938
Chamberlain (right) shakes hands with Mussolini after signing the Munich Agreement while Hitler and other European leaders look on, 30 September 1938.
 Photograph: Hulton-Deutsch Collection/CORBIS,
https://www.theguardian.com/world/2014/dec/20/chamberlain-hitler-appeasement-munich-agreement-archive-1938#img-1

 23/8/1939, Molotov Ribbentrop Pact (Γερμανοσοβιετικό Σύμφωνο μη Επίθεσης)
 Stalin supervising the signing of the so-called Molotov-Ribbentrop Pact , Aug 23, 1939. From left to right: Joachim von Ribbentrop, German Minister of Foreign Affairs; Vyacheslav Molotov, Soviet Minister of Foreign Affairs (sitting); Joseph Stalin, Soviet dictator; Vladimir Pavlov, First Secretary of the Soviet embassy in Germany (Image: TASS) 

 Munich Agreement - VIDEOS

 Hitler's invasion of Russia






 Οι απόψεις,που δημοσιεύονται στα εκάστοτε-χάριν ενημέρωσης και προβληματισμού-αναρτώμενα άρθρα,ή κάθε είδους κείμενα,του ιστολογίου μου, εκφράζουν αποκλειστικά και μόνο τους αρθρογράφους που επώνυμα τις διατυπώνουν.  Οι ''υπογραμμίσεις'' -χρώμα,μέγεθος γραμματοσειράς και οι εικονογραφήσεις-με εικόνες από το World Wide Web-στις αναρτήσεις γίνονται με ευθύνη του blogger.
 Στο αρχικό  πρωτότυπο κείμενο  παραπέμπεστε μέσω των επισυναπτόμενων ενεργών συνδέσμων.