Η ανάδυση των νέων κοινωνικών δικτύων.


Οπως είδαμε στα δύο προηγούμενα άρθρα η επινόηση των νέων επικοινωνιακών μηχανών και, πιο πρόσφατα, η μαζική χρήση του Διαδικτύου επέφεραν ριζικές αλλαγές στον τρόπο που ζουν, σκέφτονται και συνδέονται μεταξύ τους οι ανθρώποι σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Το σημερινό άρθρο εστιάζει στα νέα «κοινωνικά δίκτυα» που προκύπτουν απ’ αυτές τις τεχνολογικές-κοινωνικές εξελίξεις, οι οποίες τείνουν να αλλάξουν τους καθιερωμένους τρόπους που επικοινωνούμε και συνδεόμαστε μεταξύ μας ως κοινωνικά όντα.

Η μέχρι πρότινος απραγματοποίητη νεωτερική ουτοπία για ελεύθερη και ισότιμη επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων -ανεξαρτήτως απόστασης, φύλου, φυλής και κοινωνικής τάξης- φαίνεται να υλοποιείται σήμερα μέσω του Ιντερνετ. Πράγματι μέσα σε μόλις δύο δεκαετίες οι τεχνολογικές εξελίξεις επέφεραν πρωτοφανείς αλλαγές στους τρόπους οπτικοακουστικής επικοινωνίας και κοινωνικής δικτύωσης των ανθρώπων. Διαφορετικές πτυχές αυτών των τεχνολογικών-κοινωνικών εξελίξεων αναλύονται σε δύο πολύ ενδιαφέροντα βιβλία τα οποία και παρουσιάζουμε στο κλείσιμο αυτού του αφιερώματος για την εισβολή του Διαδικτύου στη ζωή μας.

Νοητή αποτύπωση των ιντερνετικών διασυνδέσεων στην Ευρώπη και στον πέριξ χώρο της

... ή πώς το Διαδίκτυο διαμορφώνει τη «Net Society»

Tα κοινωνικά δίκτυα εμφανίστηκαν από την αρχή της ανθρώπινης ιστορίας ως μια κοινωνική συμπεριφορά που διασφαλίζει τη συνεργασία και τη συλλογική επιβίωση των μεμονωμένων μελών, δηλαδή των «κόμβων» της ομάδας.

Παράλληλα με την εξέλιξη -ποσοτική και ποιοτική- των ανθρώπινων κοινωνιών, αναπτύχθηκαν και τα ανθρώπινα κοινωνικά δίκτυα, τα οποία ως «υπεροργανισμοί» εκδηλώνουν τα τυπικά γνωρίσματα κάθε έμβιου όντος: πρέπει να αυτοοργανώνονται, να αναπαράγονται και να εξελίσσονται διαρκώς για να προσαρμοστούν και να επιβιώσουν στις αλλαγές του οικολογικού τους περιβάλλοντος.

Η ίδια θεμελιώδης βιολογική και κοινωνική αρχή λειτουργίας ισχύει και για τα πιο πρόσφατα και άρα πολύ πιο πολύπλοκα κοινωνικά δίκτυα του Παγκόσμιου Ιστού. Κάτι που πρώτος ανέδειξε ο δρ Νικόλας Χρηστάκης με τις πρωτοποριακές έρευνές του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ. Ο Ελληνοαμερικανός επιστήμονας, που θεωρείται παγκοσμίως αυθεντία στην έρευνα των δικτύων, υποστηρίζει στο βιβλίο του «Συνδεδεμένοι» (βλ. και ειδικό πλαίσιο): «Το πρόσφατο κύμα στον τομέα της κινητής τηλεφωνίας, του Διαδικτύου και των ιστοσελίδων κοινωνικής δικτύωσης έχει εκτοξεύσει τη δυνατότητά μας να παραμένουμε σε διαρκή επαφή, καθιστώντας μας υπερσυνδεδεμένους»!

Την ανάλυση του Ν. Χρηστάκη περί της «τεχνολογικά υπερσυνδεδεμένης ανθρωπότητας» συμμερίζονται πλέον όλοι οι ερευνητές της νέας διαδικτυακής πραγματικότητας. Μάλιστα οι πιο πρόσφατες έρευνες επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι το Διαδίκτυο όχι απλώς αναπαράγει, αλλά και ενισχύει υπέρμετρα όλες τις τυπικά ανθρώπινες συμπεριφορές: από τη βία και την επιθετικότητα μέχρι τη δημιουργική συνεργασία και την αλληλεγγύη!

Για παράδειγμα οι συστηματικές μελέτες του Βρετανού γιατρού Αρικ Ζίγκμαν (Aric Sigman) έδειξαν ότι «η αύξηση της εικονικής επικοινωνίας μεταξύ ατόμων που χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα μεταφράζεται πάντοτε, σύμφωνα με τις μελέτες που έχουμε στη διάθεσή μας, σε μια σαφή μείωση της ικανότητάς τους να αλληλεπιδρούν με την πραγματικότητα».

Εκτός όμως από την απώλεια επαφής με την πραγματικότητα, άλλες έρευνες διέγνωσαν στους συστηματικούς χρήστες των κοινωνικών δικτύων και σαφή μείωση της ικανότητας συγκέντρωσης και εστίασης της προσοχής, με συνέπεια να παρουσιάζουν μειωμένο ενδιαφέρον και εμφανείς δυσχέρειες στη σύναψη πραγματικών ερωτικών σχέσεων.

Ενα πρώτο αλλά σχετικά ασφαλές συμπέρασμα που προκύπτει από αυτές τις μελέτες είναι ότι ο τρόπος χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σχετίζεται στενά με τα ψυχολογικά χαρακτηριστικά της ή του χρήστη: οι εξωστρεφείς προσωπικότητες τείνουν να χρησιμοποιούν τη διαδικτυακή επικοινωνία για να εκφράσουν ή να αυξήσουν αυτό το χαρακτηριστικό τους. Αντίθετα, οι πιο εσωστρεφείς χρήστες θα χρησιμοποιήσουν τις εικονικές επαφές τους ως δικαιολογία για να μειώσουν ή, σε ακραίες περιπτώσεις, για να εξαλείψουν τις πραγματικές κοινωνικές σχέσεις.

Το περίεργο είναι ότι πολλές τοπικές και διεθνείς έρευνες επιβεβαιώνουν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι όταν είναι συνδεδεμένοι στο Διαδίκτυο έχουν την τάση να εμφανίζονται (στατιστικά) περισσότερο ευαίσθητοι, γενναιόδωροι και αλτρουιστές απ’ ό,τι είναι στην εκτός δικτύου ζωή τους!

Για να εξηγήσουν αυτή την εμφανή διαφοροποίηση στην on line συμπεριφορά, αρκετοί ειδικοί υποστηρίζουν ότι το διαδικτυακό περιβάλλον προδιαθέτει και ενισχύει τη συνεργασία και την ανιδιοτελή συμπεριφορά των χρηστών. Και μάλιστα «από την ίδια του τη φύση» προσφέρει μεγαλύτερες ευκαιρίες για αμοιβαία συνεργασία, εθελοντισμό και αλληλεγγύη.

Nέα κοινωνικά δίκτυα, χρησιμότητα και κίνδυνοι.

Επισφαλείς «ερωτικές αναδρομές»

Ωστόσο η επιφανής Αμερικανίδα ερευνήτρια της διαδικτυακής ζωής Patricia Wallace επισημαίνει ότι ενώ τα εγγενή χαρακτηριστικά κάποιων διαδικτυακών ιστότοπων ενισχύουν όντως ή έστω προδιαθέτουν θετικά για εκδηλώσεις αλληλεγγύης και ανιδιοτέλειας, άλλοι ιστότοποι δρουν προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση!

Αναλύοντας το περιεχόμενο και τα θέματα χιλιάδων μηνυμάτων που ανταλλάσσουν καθημερινά οι άνθρωποι κατά τη διαδικτυακή τους επικοινωνία, η κοινωνική ψυχολόγος Ντάνα Μπόιντ (Danah Boyd) διαπίστωσε ότι συνήθως πρόκειται για τα ίδια κοινότοπα πράγματα που συζητάμε σε ένα μπαρ: έρωτας, χρήμα-επάγγελμα, αθλητικά ή πολιτικά ενδιαφέροντα, ανθρώπινες σχέσεις.

Αν και ακριβής, αυτή η κατηγοριοποίηση των διαδικτυακών μηνυμάτων αποκρύπτει μια σημαντική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις συζητήσεις με αγνώστους στο μπαρ και στα προσωπικά δεδομένα που εκμυστηρευόμαστε στο Διαδίκτυο: τα όσα λέμε, γράφουμε ή δείχνουμε στα ψηφιακά μέσα κοινωνικής δικτύωσης καταγράφονται για πάντα και αναπαράγονται ή διαχέονται με τρόπους εντελώς απρόβλεπτους.

Επιπλέον, όπως αναφέραμε στο πρώτο μας άρθρο (βλ. «Εφ.Συν.» 26-8-17) αυτές οι προσωπικές πληροφορίες είναι εύκολα εντοπίσιμες και ανακλήσιμες χάρη στις πανίσχυρες μηχανές αναζήτησης του Διαδικτύου και τα συστήματα εντοπισμού που είναι προεγκαταστημένα στους υπολογιστές και τα κινητά τηλέφωνά μας.

Για παράδειγμα πολύ δύσκολα μπορούμε να αποκρύψουμε τις ερωτικές μας «αταξίες» αν αυτές έχουν καταγραφεί στον Παγκόσμιο Ιστό. Ενα φαινόμενο που συνήθως περιγράφεται ως «ερωτική αναδρομή» (retrosexual), η αναζήτηση δηλαδή στα κοινωνικά δίκτυα πρώην ερωτικών μας συντρόφων για να μάθουμε πώς είναι και τι κάνουν σήμερα. Με κίνδυνο αυτές οι διαδικτυακές αναζητήσεις μας είτε να ενοχλήσουν τα πρόσωπα αυτά είτε να εξοργίσουν τις ή τους σημερινούς ερωτικούς μας συντρόφους.

Ισως γι’ αυτό οι περισσότεροι ειδικοί ψυχολόγοι και κοινωνιολόγοι συνιστούν στα ζευγάρια να περιφρουρούν την ιδιωτική τους ζωή στο Διαδίκτυο: ένα ζευγάρι δεν είναι καθόλου απαραίτητο να είναι και «φίλοι» στο Facebook.

Παρά τις υποκριτικές αυταπάτες μας και τα δήθεν ιδιωτικά τεχνάσματα, η Ιστορία μάς διδάσκει ότι δεν υπάρχει ούτε επιστροφή ούτε αποτελεσματική αντίσταση στις νέες τεχνολογικές-κοινωνικές εξελίξεις.

Συνεπώς είναι βέβαιο και πιθανά αναπόφευκτο ότι τα νέα κοινωνικά δίκτυα θα αλλάξουν ριζικά τον τρόπο που βλέπουμε τον εαυτό μας αλλά και τις διαδικτυακές σχέσεις που συνάπτουμε με τους άλλους. Και δεν πρόκειται για κάτι πρωτόγνωρο: στο πρόσφατο παρελθόν κάτι ανάλογο συνέβη μετά την επινόηση π.χ. της σταθερής και κατόπιν της κινητής τηλεφωνίας.

Δύο βιβλία για τη συντελούμενη τεχνολογική επανάσταση


''Συνδεδεμένοι, η εκπληκτική δύναμη των κοινωνικών δικτύων''
N. A. Christakis, J .H. Fowler.
Μτφρ. Δ. Ξυγαλατάς, Ν. Ρουμπέκας εκδ. «Κάτοπτρο», σελ. 464

Στο βιβλίο τους με τίτλο «Συνδεδεμένοι» («Connected»), oι συγγραφείς Νικόλας Α. Χρηστάκης (N. A. Christakis) και Τζέιμς Χ. Φόουλερ (J. H. Fowler) παρουσιάζουν με τρόπο εύληπτο και ιδιαιτέρως γοητευτικό μια σειρά από θεωρητικά και πειραματικά δεδομένα, που επιβεβαιώνουν την καινοφανή θεωρία την οποία παρουσιάζουν σε αυτό το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, τα «κοινωνικά δίκτυα» δεν είναι ιστορικά επιφαινόμενα αλλά αποτελούν, αντίθετα, εγγενή και άρα βιολογικά χαρακτηριστικά του είδους μας σε κάθε ιστορική εποχή!

Μόνο έτσι εξηγείται, υποστηρίζουν, το γιατί μπορούν -και μάλιστα διαχρονικά- να επηρεάζουν κάθε πτυχή της κοινωνικής μας ζωής: το πώς αισθανόμαστε, το πόσα χρήματα κερδίζουμε, ποιον ή ποια είναι πιθανότερο να παντρευτούμε, το αν θα αρρωστήσουμε -τα πάντα σχετίζονται με το τι κάνουν, αισθάνονται και σκέφτονται οι άλλοι γύρω μας.

Στο βιβλίο τους εξηγούν ότι η ανθρώπινη κοινωνική ζωή μας διέπεται από τον «Κανόνα των Τριών Βαθμών Επιρροής»: επηρεάζουμε και επηρεαζόμαστε από άτομα που απέχουν από εμάς μέχρι και τρεις βαθμούς διαχωρισμού, τα περισσότερα από τα οποία δεν τα γνωρίζουμε καν. Για παράδειγμα η φίλη της φίλης της φίλης σας επιδρά περισσότερο στην ευτυχία σας απ’ ό,τι ένα φουσκωμένο πορτοφόλι στην τσέπη σας.

Μολονότι οι βασικές αρχές λειτουργίας των κοινωνικών δικτύων είναι διαχρονικές, τα ίδια κοινωνικά δίκτυα αλλάζουν και εξελίσσονται διαρκώς, όπως αλλάζουν και εξελίσσονται οι κοινωνίες που τα υιοθετούν!

Ηθελημένα προκλητικό, το «Συνδεδεμένοι» εξηγεί γιατί τα ανθρώπινα συναισθήματα και τα κοινωνικά ήθη είναι τόσο μεταδοτικά, πώς εξαπλώνεται η παχυσαρκία, γιατί οι πλούσιοι συνήθως γίνονται πλουσιότεροι και πολλά άλλα. Αναδεικνύοντας τα όρια και τις ανεπάρκειες της νεωτερικής ατομοκεντρικής ψευδαίσθησης, το βιβλίο παρουσιάζει αναλυτικά τα εμφανή πλεονεκτήματα των κοινωνικών δικτύων και των δικτυακών εξηγήσεων για την κατανόηση της ανθρώπινης ιστορίας.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί ότι η νέα προσέγγιση των κοινωνικών δικτύων αναπτύχθηκε και θεμελιώθηκε με το πρωτοποριακό ερευνητικό έργο του ελληνικής καταγωγής δρα Νικόλα Χρηστάκη, καθηγητή επί σειρά ετών στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και κατόπιν στο Γέιλ.

Το 2008 η ερευνητική ομάδα του, η περίφημη «Christakis Group», πήρε επιχορήγηση ύψους 11 εκατομμυρίων δολαρίων από το Διεθνές Ινστιτούτο Υγείας των ΗΠΑ για τημελέτη των κοινωνικών δικτύων, ενώ το 2009 ανακηρύχθηκε ένας από τους είκοσι κορυφαίους επιστήμονες στον κόσμο .

Alec Ross, ''Bιομηχανίες του μέλλοντος''
Μτφρ. Νίκος Ρούσσος, εκδ. «Ικαρος», σελ. 510

Το βιβλίο «Οι βιομηχανίες του μέλλοντος», που κυκλοφόρησε πρόσφατα και στα ελληνικά, είναι ένα πολύ επιτυχημένο βιβλίο, αφού έχει μεταφραστεί σε δεκαπέντε γλώσσες, έχει βραβευτεί στις ΗΠΑ και σε άλλες χώρες και μόλις κυκλοφόρησε χαιρετίστηκε από διάφορους επιφανείς σχολιαστές ως ένα «ευαγγέλιο» για τη νέα εποχή που έρχεται!

Η ταχύτατη επιτυχία αυτού του βιβλίου δεν οφείλεται μόνο στα πολύ ενδιαφέροντα θέματα που παρουσιάζει, αλλά και στη βαρύνουσα κοινωνική και πολιτική θέση του συγγραφέα που το υπογράφει.

Πράγματι ο συγγραφέας αυτού του δοκιμίου για τις κοινωνικές συνέπειες των επιστημονικών, τεχνολογικών και οικονομικών εξελίξεων είναι ο Αλεκ Ρος, ένας από τους κορυφαίους ειδικούς παγκοσμίως σε θέματα καινοτομίας.

Συνδυάζοντας την εκλαϊκευτική παρουσίαση των σημερινών και μελλοντικών τεχνοεπιστημονικών εξελίξεων με την οικονομική και πολιτική ανάλυση, προσφέρει στον αναγνώστη μια ζωντανή και επαρκώς τεκμηριωμένη εικόνα των άμεσων και σαρωτικών αλλαγών που θα επιφέρουν οι σημερινές πολιτικές επιλογές των πιο ισχυρών χωρών στο να ενισχύσουν και να χρηματοδοτήσουν αδρά συγκεκριμένους τομείς της τεχνοεπιστήμης και της οικονομίας.

Σε κάθε κεφάλαιο παρουσιάζει λεπτομερώς τους σημερινούς τομείς έρευνας που θα διαμορφώσουν το οικονομικό και κοινωνικό μέλλον της ανθρωπότητας, μεταξύ των οποίων εξέχουσα θέση έχουν η ρομποτική και η τεχνητή νοημοσύνη, η ασφάλεια στο Διαδίκτυο, η μαζική εφαρμογή και εμπορευματοποίηση της γονιδιωματικής (Genomics), η κοινωνική και ιδιωτική διαχείριση της κοινωνίας της πληροφορίας. Και επιχειρεί να προβλέψει ποιες επιπτώσεις θα έχει η ανάπτυξη των συγκεκριμένων τομέων τα επόμενα 10-20 χρόνια στο οικονομικό και πολιτικό τοπίο της παγκοσμιοποιημένης ανθρωπότητας.

Σύμφωνα με τον Αλεκ Ρος, η ανθρωπότητα, χωρίς να το συνειδητοποιεί, έχει εισέλθει από καιρό στην τέταρτη βιομηχανική επανάσταση, οι πλανητικές συνέπειες της οποίας θα γίνουν ορατές στη ζωή όλων μας την επόμενη δεκαετία.

Ποιος όμως είναι ο συγγραφέας αυτού του ερεθιστικού βιβλίου που περιγράφει λεπτομερώς τις μελλοντικές εξελίξεις στην ιστορία της ανθρωπότητας; Ο Αλεκ Ρος διετέλεσε ανώτερος σύμβουλος καινοτομίας του υπουργείου Εξωτερικών των ΗΠΑ και στενός συνεργάτης της Χίλαρι Κλίντον κατά τη διάρκεια της θητείας της. Το 2013 αποχώρησε από το υπουργείο Εξωτερικών και εντάχθηκε ως ανώτατο στέλεχος στην περίφημη Σχολή Διεθνών και Δημόσιων Υποθέσεων του Πανεπιστημίου Κολούμπια.

Οι εμπειρίες του λοιπόν ως ανώτερου συμβούλου καινοτομίας στο υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, καθώς και το γεγονός ότι την ίδια περίοδο ταξίδεψε σε περισσότερες από 41 χώρες διερευνώντας τις τελευταίες εξελίξεις σε κάθε ήπειρο, του επέτρεψαν να γράψει αυτό το ενδιαφέρον προπαγανδιστκό βιβλίο.

Σπύρος Μανουσέλης


09.09.2017