Η αρχιτεκτονική τού Εγώ.


 Έργο του Τάση Παπαϊωάννου

Φαντασμαγορικά κτίρια με πομπώδεις και ματαιόδοξες γλυπτικές μορφές ορθώνονται σε κομβικά σημεία των πόλεων, με κύριο στόχο τον εντυπωσιασμό του καταναλωτικού κοινού.Οσο πιο κραυγαλέα και πρωτόγνωρη είναι η εξωτερική μορφή τους τόσο μεγαλύτερα τα οφέλη για τους «επενδυτές». Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το νέο κτίριο του διάσημου Αμερικανού αρχιτέκτονα Frank Gehry   , στο δάσος της Βουλώνης στο Παρίσι, το πολυδιαφημισμένο   Fondation Louis Vuitton. 

''για να ’μαι εγώ πρέπει να είμαι άλλος,
να βγω απ’ το εγώ, να με ζητήσω σ’ άλλους,
τους άλλους που δεν είναι αν δεν υπάρχω,
τους άλλους που πληρούν την ύπαρξή μου1''

                                                       Οκτάβιο Πας

Οι συγκλονιστικές αλλαγές που συντελούνται στις μέρες μας δεν θα μπορούσαν παρά να αποτυπώνονται άμεσα στο χτισμένο περιβάλλον. Τεράστιες πληθυσμιακές ομάδες στοιβάζονται σε παραγκουπόλεις, ζώντας σε ελεεινές συνθήκες απόλυτης φτώχειας, την ίδια ώρα που ένα πολύ μικρό ποσοστό ανθρώπων συσσωρεύει καθημερινά αμύθητα πλούτη. Η αρχιτεκτονική εκφράζει στον χώρο εμφαντικά ακριβώς αυτή τη ζοφερή αντίθεση.

Τα αυτοσχέδια καταλύματα πολλαπλασιάζονται με εκρηκτικούς ρυθμούς στις παρυφές των μεγαλουπόλεων, αφού αποτελούν τον μοναδικό τρόπο στέγασης των φτωχών.

Ο άνθρωπος κατοικεί ξανά στο υποτυπώδες σπιτικό, στην προαιώνια αρχετυπική καλύβα, για να στεγάσει την ανάγκη του, αυτή τη φορά όμως μέσα στις πόλεις. Σαν κατά κάποιο τρόπο η αρχιτεκτονική να επιστρέφει πάλι πίσω, στην αρχή. Σαν εναγώνια να ψάχνει να ξαναβρεί τη χαμένη αιτία της ύπαρξής της.

Απέναντι σ’ αυτή την ανώνυμη αρχιτεκτονική της ανέχειας, η «επίσημη» αρχιτεκτονική κομπορρημονεί για τα εκπληκτικά «πρωτοποριακά» επιτεύγματά της. Από τη μία η αρχιτεκτονική της φτώχειας και από την άλλη η αρχιτεκτονική της χλιδής.

Και είναι σαν να τις βλέπουμε να στέκονται η μία απέναντι στην άλλη, δηλώνοντας με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο το τεράστιο ταξικό χάσμα που τις χωρίζει. Γιατί τι άλλο είναι η αρχιτεκτονική από ένας καθρέφτης του τρόπου ζωής μας; Ενας ακριβής καταγραφέας των κοινωνικών ανισοτήτων;

Πάει πολύς καιρός τώρα που η (mainstream) αρχιτεκτονική έχει λοξοδρομήσει απ’ αυτό που τη νοηματοδοτούσε και εν τέλει τη δικαίωνε. Εχασε τον ανθρωποκεντρικό της χαρακτήρα και πρωτίστως τον κοινωνικό της ρόλο και προορισμό! Ισως τα πιο χαρακτηριστικά δείγματα της νέας αυτής συνθήκης είναι τα πανάκριβα μουσεία σύγχρονης τέχνης που ξεφυτρώνουν σαν τα μανιτάρια, το ένα μετά το άλλο σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης.

Σαν να αντικρίζουμε τα αποτελέσματα μιας μαζικής «πολιτιστικής φρενίτιδας» τα οποία αποδεικνύουν τον ανελέητο και ιδιόμορφο οικονομικό πόλεμο που διεξάγεται διεθνώς για τον έλεγχο του τι θεωρείται σήμερα «νέο», όχι μόνο στην τέχνη, αλλά και σ’ αυτή την ίδια τη ζωή.

«Η τρομαχτική εξάπλωση, στο τέλος του εικοστού αιώνα, των λεγόμενων “μουσείων μοντέρνας τέχνης” μπορεί να είναι τελικά η ένδειξη, όχι μιας πνευματικής αναγέννησης αλλά, αντίστροφα, η πανηγυρική απόδειξη του ότι ζούμε το τέλος, όχι της τέχνης, ούτε καν ίσως της μοντερνικότητας, αλλά το τέλος της έννοιας της μοντέρνας τέχνης», σημειώνει πολύ εύστοχα ο Ζαν Κλερ2.

Τις περισσότερες φορές η κυρίαρχη τέχνη και η αρχιτεκτονική πορεύονται δίπλα δίπλα, στην προσπάθεια των δημιουργών τους να επιβάλουν τα πρότυπα που αυτοί θεωρούν τη νέα τάχατες πρωτοπορία. Φαντασμαγορικά κτίρια με πομπώδεις και ματαιόδοξες γλυπτικές μορφές ορθώνονται σε κομβικά σημεία των πόλεων, με κύριο στόχο τον εντυπωσιασμό του καταναλωτικού κοινού, αποτελώντας τους σύγχρονους ναούς του καπιταλισμού.

Τα χρήματα που δαπανώνται για την ανέγερσή τους από τους διάφορους «χορηγούς» είναι αστρονομικά, ξεπερνώντας αρκετές φορές τον κρατικό προϋπολογισμό ολόκληρων κρατών. Και όσο πιο κραυγαλέα και πρωτόγνωρη είναι η εξωτερική μορφή τους τόσο μεγαλύτερα τα οφέλη για τους «επενδυτές», τόσο επιτυγχάνονται οι στόχοι της πολιτισμικής και οικονομικής χειραγώγησης που θέλουν να πετύχουν.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το νέο κτίριο του διάσημου Αμερικανού αρχιτέκτονα Frank Gehry, στο δάσος της Βουλώνης στο Παρίσι, το πολυδιαφημισμένο  Fondation Louis Vuitton . Μέσα από τις ακατανόητες στριφογυριστές μορφές, τις κρυστάλλινες καμπύλες που αιωρούνται αναίτια στο κενό, τα ακριβά υλικά που συστρέφονται το ένα μέσα στο άλλο ως άχρηστη επιδερμίδα, αυτό που αναδύεται και κυριαρχεί είναι το ΕΓΩ!

Οχι μόνον του αρχιτέκτονα, αλλά κυρίως του μεγάλου χορηγού, της γνωστής εμπορικής φίρμας που εμφανίζεται πλέον και ως θεματοφύλακας της τέχνης και του πολιτισμού. Δεν είναι πια το απλό καταναλωτικό προϊόν, η ακριβή γυναικεία τσάντα. Τώρα το brand name της εταιρείας αναβαθμίζεται, αποκτά κύρος και ταυτίζεται με το «Υψηλό και το Ωραίο», αφού στο νέο δημιούργημά της θα στεγάζεται από δω και στο εξής ό,τι «καλύτερο» έχει να επιδείξει η σύγχρονη τέχνη.

Σε ένα άλλο σημείο του Παρισιού, δίπλα σ’ έναν κεντρικό πολύβουο αυτοκινητόδρομο, εκατοντάδες οικογένειες Ρομά έχουν στήσει τη μία δίπλα στην άλλη, στη σειρά, τις αυτοσχέδιες παράγκες τους.

Ξύλα, πανιά, παλιά κουφώματα, λαμαρίνες, τσιμεντόλιθοι, χρώματα... Πίσω από το συρματόπλεγμα, κολλητά στην άσφαλτο, γυμνά παιδάκια παίζουν, κοπέλες λούζονται, μανάδες ταΐζουν τα μωρά τους, υπαίθριες ψησταριές καπνίζουν, κάποιοι άλλοι παρατηρούν τα αυτοκίνητα που περνούν και τους επιβάτες που τους κοιτάζουν σαν «παράξενα αξιοθέατα».

Η αρχιτεκτονική τού Εγώ απέναντι στην αρχιτεκτονική τού Εμείς. Η (δική μας) «έντεχνη αρχιτεκτονική», απέναντι στα αυθαίρετα και άσχημα παραπήγματα των «άλλων». Η αρχιτεκτονική που αποκαλύπτει, εν τέλει, ποιοι πραγματικά είμαστε!

Τάσης Παπαϊωάννου,  

 αρχιτέκτων-καθηγητής Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ

1. Οκτάβιο Πας, Ηλιόπετρα (Μετάφραση Κ. Κουτσουρέλης), Gutenberg, Αθήνα, 2015 2. Ζαν Κλερ, Σκέψεις για την κατάσταση των εικαστικών τεχνών-Κριτική της μοντερνικότητας (Μετάφραση Α. Παπαθανασοπούλου), Σμίλη, Αθήνα 1999


26.08.2017 


                    ΣXETIKA