Ο αραβικός «γίγαντας» σε κρίση ταυτότητας.
Από τις βασικές αιτίες της γενικευμένης αστάθειας στη Μέση Ανατολή είναι και η υποχώρηση της Αιγύπτου από τον ρόλο της ηγετικής δύναμης στο αραβικό σύστημα ισχύος. Την τελευταία τριακονταετία, ο πληθυσμός της χώρας διπλασιάστηκε, ενώ αναμένεται να φτάσει τα 100 εκατομμύρια το 2030. Την ίδια περίοδο, η Αίγυπτος έκανε ειρήνη (έστω «ψυχρή») με το Ισραήλ, αντιμετώπισε το εξτρεμιστικό πολιτικό Ισλάμ (τη δεκαετία του 1990) και στήριξε την ειρηνευτική διαδικασία του Ισραήλ με τους Παλαιστινίους, την Ιορδανία και τη Συρία. Γενικότερα, βρέθηκε στο επίκεντρο όλων των προσπαθειών μεσολάβησης και επίλυσης των προβλημάτων στην περιοχή, από τη Γάζα έως τον Λίβανο και τη Λιβύη.
Η χώρα πάντοτε βρισκόταν υπό την επιρροή της Ουάσιγκτον, αφού το 1,3 δισ. δολάρια της ετήσιας αμερικανικής βοήθειας ήταν βασικό και αναντικατάστατο στήριγμα για την οικονομία της. Δεν ήταν όμως υποχείριο των Αμερικανών, ακόμη και όταν φαινόταν έτσι. Ενώ την δεκαετία του 1970 η αιγυπτιακή ηγεσία είδε τις αλλαγές που έρχονταν σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο, τελικά η χώρα εισήλθε στον νέο αιώνα με όλα τα χαρακτηριστικά της δεκαετίας του 1980.
Έτσι, η Αίγυπτος κατέγραψε ουσιαστική αποτυχία να ενσωματωθεί στις παγκόσμιες οικονομικές αλλαγές, ανυπαρξία ενδιαφέροντος για περιφερειακές συσσωματώσεις τη στιγμή που όλα έδειχναν ότι αυτό είναι το μέλλον των διεθνών συνεργασιών στον πλανήτη, και βέβαια αδυναμία για οποιασδήποτε κοινωνική μεταρρύθμιση, ραγδαία ή σταδιακή.
Αρτηριοσκληρωτική πολιτική ελίτ
Το αιγυπτιακό κράτος και οι ιθύνουσες ελίτ ήταν γερασμένες, όχι τόσο στην ηλικία, αλλά κυρίως στη νοοτροπία, στον τρόπο που αντιλαμβάνονταν τη θέση της χώρας στην περιοχή και τον κόσμο. Θα τολμούσα να υποστηρίξω ότι, μέχρι και την κοινωνική εξέγερση του 2011, η αιγυπτιακή ελίτ αντιλαμβανόταν τον κόσμο με εργαλεία του Ανουάρ Σαντάτ.
Σήμερα, ο κόσμος της Μέσης Ανατολής έχει αλλάξει άρδην. Δεν υπάρχει ουσιαστικά καμία αραβική ηγεμονική δύναμη στη Μέση Ανατολή. Μη αραβικά κράτη, το Ιράν και η Τουρκία, διαδραματίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο στις ενδοαραβικές συγκρούσεις. Η Σαουδική Αραβία εποφθαλμιά τη θέση του οδηγού. Ο τρομερός πλούτος της εξυπηρετεί αυτή της την επιδίωξη. Ωστόσο, η χώρα δεν διαθέτει δύο βασικές προϋποθέσεις: στρατιωτική ισχύ και ιδεολογική ηγεμονία.
Την ίδια στιγμή, άλλοτε κραταιές δυνάμεις, όπως η Συρία και το Ιράκ, έχουν κονιορτοποιηθεί, ενώ μη κρατικοί δρώντες όπως η Χεζμπολάχ και οργανώσεις όπως το Ισλαμικό Κράτος έχουν αναδειχθεί σε υπολογίσιμους περιφερειακούς παίκτες. Σε αυτόν τον κόσμο, η Αίγυπτος υπέφερε, και συνεχίζει να υποφέρει από μια κρίση ταυτότητας. Η εξέγερση που έριξε τον Χόσνι Μουμπάρακ και οδήγησε στην άνοδο και την πτώση των Αδελφών Μουσουλμάνων και την αυταρχική διέξοδο του στρατηγού Σίσι είναι ακριβώς συμπτώματα αυτής της κρίσης.
Τα ερωτήματα είναι πολλά και κρίσιμα:
- Θα συνεχίσει η Αίγυπτος να προσπαθεί να πρωταγωνιστήσει σε ό,τι έχει απομείνει από το «αραβικό σύστημα» ή θα προσανατολιστεί περισσότερο στην Ανατολική Μεσόγειο, αναδεικνύοντας τη θέση-κλειδί που κατέχει στον δρόμο από την Άπω Ανατολή και την Νότια Ασία στην Ευρώπη;
- Θα διατηρήσει την πρόσδεσή της στο άρμα των ΗΠΑ ή θα προσπαθήσει να ισορροπήσει τις σχέσεις μεταξύ Δύσης και ανερχόμενων παγκόσμιων δυνάμεων, όπως η Ρωσία και η Κίνα;
- Θα ακολουθήσει τη συνταγή του ΔΝΤ παρά τις σκληρές κοινωνικές συνέπειές της;
- Θα αποτελέσει παράδειγμα μιας δημοκρατίας, έστω αυταρχικής, που ωστόσο προστατεύει σχετικές ελευθερίες στην πολιτική και κοινωνική έκφραση ή θα συνεχίσει με σκληρούς κατασταλτικούς όρους;
- Θα καταφέρει να οικοδομήσει μια νέα σχέση του Ισλάμ με τον κόσμο; Θα επιτύχει τη “μεταρρύθμιση” του Ισλάμ που ευαγγελίζεται ο Πρόεδρος Σίσι;
Τα παραπάνω ερωτήματα τίθενται σε μια εποχή που η συμπεριφορά σημαντικών παικτών αλλάζει. Η κυβέρνηση Τραμπ δεν αποδίδει το σύνολο της βοήθειας στην Αίγυπτο. Περικόπτει περίπου το 20% εξαιτίας πιέσεων που δέχεται από τον Κογκρέσο και οι οποίες αφορούν στον ασφυκτικό έλεγχο που ασκεί η κυβέρνηση Σίσι στις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις.
Μέχρι σήμερα, οι ΗΠΑ επέλεγαν να πιέζουν την Αίγυπτο μόνο με σκληρές δηλώσεις για το συγκεκριμένο θέμα, το οποίο και δεν συνέδεαν με τη βοήθεια. Τώρα, η κυβέρνηση Τραμπ εκθειάζει τον Σίσι, αλλά κόβει την βοήθεια, και αυτό αποτελεί σημαντική αλλαγή. Την ίδια στιγμή, η Αίγυπτος κλείνει συμφωνίες εξοπλιστικών προγραμμάτων πολλών δισεκατομμυρίων με τη Μόσχα, ενισχύοντας τη ρωσική επιρροή στην Ανατολική Μεσόγειο.
Η ΕΕ αποτελεί αφενός τον μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Αιγύπτου αντιστοιχώντας στο 30% των συναλλαγών της χώρας, αφετέρου μια σημαντική πηγή οικονομικής βοήθειας. Η βοήθεια από την ΕΕ άγγιξε τα 1,3 δισ. ευρώ την προηγούμενη διετία. Αυξάνονται, όμως, οι πιέσεις στην Αίγυπτο και από την ΕΕ, για αλλαγές στον τομέα, όχι μόνο της οικονομίας, αλλά και σε εκείνον της προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων και των ατομικών ελευθεριών.
Αιμορραγούσα οικονομία και ΔΝΤ
Η οικονομία της Αιγύπτου δεν βρίσκεται στην καλύτερη κατάσταση. Τα έσοδα από τον τουρισμό έχουν υποστεί καθίζηση και τα έσοδα από τη Διώρυγα του Σουέζ μειώνονται επίσης εξαιτίας της γενικότερης αβεβαιότητας στην παγκόσμια αγορά αγαθών. Το χρέος έχει φτάσει στο 100% του ΑΕΠ, και η εξυπηρέτησή του απορροφά το 30% του ετήσιου προϋπολογισμού.
Η συνεχώς μειούμενη ροή άμεσων επενδύσεων λόγω της αστάθειας στην περιοχή δεν επιτρέπει τη μείωση της ανεργίας. Εκατομμύρια νέων εισέρχονται στη μαύρη εργασία και την υποαπασχόληση. Περίπου το ένα τρίτο των Αιγυπτίων ζει κάτω από το όριο της φτώχειας και δεν διαφαίνεται στον ορίζοντα κάποια βελτίωση σε αυτό το ζήτημα.
Σαν να μην αρκούσαν όλα αυτά, η Αίγυπτος συμφώνησε, το Νοέμβριο 2016, με το ΔΝΤ, ένα πρόγραμμα δανειοδότησής της με 12 δισ. δολάρια. Ωστόσο, κατά την πάγια πολιτική του, το Ταμείο συνδέει το δάνειο αυτό με οικονομικές μεταρρυθμίσεις, που θα στερήσουν από τα φτωχότερα στρώματα μια σειρά επιδομάτων και φτηνών καθημερινών αγαθών (ψωμί, πετρέλαιο), θα αυξήσουν τον πληθωρισμό και θα συμπιέσουν περαιτέρω τους μισθούς.
Η εφαρμογή των μέτρων του ΔΝΤ θα οξύνει τις ανισότητες, κάτι που ίσως δημιουργήσει νέα πολιτική αστάθεια και τροφοδοτήσει τον φαύλο κύκλο του αυταρχισμού-εξτρεμισμού, εξαλείφοντας κάθε προσδοκία για έστω καχεκτική δημοκρατία.
Υπέρ του Άσαντ
Βασικό οικονομικό στήριγμα της χώρας παραμένουν οι μοναρχίες του Κόλπου, και κυρίως η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα. Η οικονομική εξάρτηση ήταν ένας βασικός λόγος που το Κάιρο ακολούθησε την επιθετική πολιτική του Ριάντ εναντίον του Κατάρ. Ο έτερος λόγος ήταν η υποστήριξη που προσέφερε και συνεχίζει να προσφέρει η Ντόχα στους Αδελφούς Μουσουλμάνους, ορκισμένους αντιπάλους της διακυβέρνησης Σίσι.
Για τον ίδιο λόγο βρίσκονται στο ναδίρ και οι σχέσεις της Αιγύπτου με την ερντογανική Τουρκία. Παρά την οικονομική εξάρτησή της, η χώρα είναι επιφυλακτική απέναντι στην αντιϊρανική εκστρατεία των Σαουδαράβων, του Ισραήλ και των ΗΠΑ. Επιπλέον, η Αίγυπτος έχει δείξει ότι προτιμά να επιβιώσει το καθεστώτος Άσαντ σε μια ενιαία Συρία. Είναι προφανές για τον Σίσι πως οποιαδήποτε νίκη, έστω και μερική, των ισλαμιστών στη Συρία θα δημιουργούσε ανάλογες προσδοκίες στο εξτρεμιστικό πολιτικό Ισλάμ στην Αίγυπτο.
Δυνατότητες ανάκαμψης
Το αιγυπτιακό κράτος και η κοινωνία βρίσκονται σε μια κρίση ταυτότητας και πρέπει να την ξεπεράσουν, ενώ η περιοχή βιώνει ραγδαίες αλλαγές και ανακατατάξεις. Εξ ου και συνεργασίες όπως αυτή με την Ελλάδα και την Κύπρο δίνουν στην Αίγυπτο μια αίσθηση σταθερότητας στην Ανατολική Μεσόγειο, κάτι ιδιαίτερα αναγκαίο για τη χώρα, σε τόσο αβέβαιους καιρούς. Ίσως πρόκειται για το μοναδικό σχήμα συνεργασίας, στο οποίο οι Αιγύπτιοι αισθάνονται ότι συμμετέχουν επί ίσοις όροις, και όχι ως εξαρτώμενοι. Γι’ αυτό αποδίδουν πολύ μεγάλη σημασία.
Προφανώς ο Αιγύπτιος γίγαντας θα ανακτήσει τον περιφερειακό του ρόλο. Στον πολιτικό τομέα, η επιτυχία των διαπραγματεύσεων μεταξύ των παλαιστινιακών οργανώσεων Φατάχ και Χαμάς έγινε με αιγυπτιακή μεσολάβηση. Στον τομέα της οικονομίας είχαμε την ανακάλυψη πολύ μεγάλων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στο Αλ Ζορ. Και τα δύο καταδεικνύουν τις μεγάλες δυνατότητες αυτής της χώρας.
Σωτήρης Ρούσσος
17 Νοεμβρίου 2017