H τελευταία μάχη της Κατοχής:Η αιματηρή Μάχη του Κιλκίς του Νοεμβρίου του 1944.
Μια πολύ σημαντική εκδήλωση θα γίνει στο Κιλκίς στις 2 Δεκεμβρίου του 2017 , ώρα 7μ.μ στο Επιμελητήριο της πόλης (Στενημάχου 2). Για πρώτη φορά όλες οι απόψεις θα διατυπωθούν και θα κατατεθεί η ερμηνεία δύο κατεξοχήν έγκριτων ιστορικών που έχουν μελετήσει την περίοδο αυτή.
Η πρωτοβουλία για την εκδήλωση ανήκει στον δραστήριο «Όμιλο για την Ιστορία και τον Πολιτισμό του ν. Κιλκίς» σε συνεργασία με τη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη. Ομιλητές στην εκδήλωση θα είναι:
–Ανδρέας Αγτζίδης, σ. δάσκαλος, αρθρογράφος-μελετητής της κατοχικής περιόδου και εμφυλίου
–Θεόδωρος Παυλίδης, σ. δικηγόρος,συγγραφέας
Καθώς και οι δύο ιστορικοί:
–Στράτος Δορδανάς, επίκουρος καθηγητής ιστορίας πανεπιστημίου Μακεδονίας
–Νίκος Μαραντζίδης, καθηγητής πολιτικών επιστημών πανεπιστημίου Μακεδονίας
Την εκδήλωση συντονίζει ο δημοσιογράφος Θεοφύλακτος Παγλαρίδης .
Η ιστορική περίοδος της Κατοχής
Την περίοδο της Κατοχής, για πρώτη φορά ο πληθυσμός βρέθηκε χωρίς περιβάλλον κράτος. Και ακριβώς σ’ αυτή τη στιγμή βγήκαν στην επιφάνεια όλες οι αντιθέσεις, κοινωνικές, εθνοτικές, πολιτικές προσωπικές.
Το Κιλκίς αποτελεί μια από τις χαρακτηριστικότερες περιπτώσεις. Ήταν μια νέα κοινωνία. Ο κύριος όγκος ήταν πρόσφυγες, είτε από τη Μικρά Ασία (Πόντο, Ιωνία Καππαδοκία), είτε από την Ανατολική Θράκη, είτε από τον Καύκασο. Υπήρχαν και κάποιες μικρές κοινότητες «ντόπιων», Βλάχων, Σαρακατσάνων και Σλαβόφωνων.
Ενα από τα πλέον άγνωστα ζητήματα που χαρακτήρισαν τον ελληνικό Μεσοπόλεμο ήταν το προσφυγικό ζήτημα, οι προεκτάσεις που έλαβε και οι κοινωνικές συγκρούσεις που επέφερε. Η ένταση του ζητήματος αυτού και η ιδεολογική αντίθεση των προσφυγικών πληθυσμών προς τα κυρίαρχα πολιτικά και οικονομικά μοντέλα, που επικρατούσαν έως τότε στην Ελλάδα, θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τις νέες ισορροπίες που θα διαμορφωθούν κατά τη δεκαετία του ’40.
Ειδικά στις περιοχές όπου υπήρχαν τσιφλίκια και οι γαιοκτήμονες είχαν υιοθετήσει εξ αρχής πολιτική βίαιης αντιμετώπισης, η ριζοσπαστικοποίηση των προσφύγωνθα λάβει τη μορφή ενός μαχητικού κομμουνιστικού κινήματος. Και αυτό πρωτίστως θα συμβεί εκεί όπου συναντήθηκαν οι τσιφλικάδες με τους Πόντιους πρόσφυγες από τις περιοχές του ρωσικού Καυκάσου. Οι διανοούμενοι της ομάδας είχαν έρθει από νωρίς σε επαφή με τα ρωσικά επαναστατικά κινήματα. Aυτή η εμπειρία θα ευνοήσει την στροφή προς τα Αριστερά πολύ μεγάλου μέρους των προσφύγων από τα τέλη της δεκαετίας του ’20.
Η δικτατορία Μεταξά, ο ελληνοϊταλικός πόλεμος και η γερμανική Κατοχή στη συνέχεια, μαζί με τον κίνδυνο συμπερίληψης του νομού Κιλκίς στη βουλγαρική σφαίρα, δημιούργησαν τις προϋποθέσεις μιας μεγάλης ένταξης στην αντιφασιστική Αντίσταση.
Όλοι ανεξαιρέτως θα συμμετάσχουν με τον ένα ή τον άλλο βαθμό στα γεγονότα. Η περίπτωση των Ποντίων ίσως να έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί ο πληθυσμός ήταν μεγάλος και πολύμορφος και, κατά πώς φαίνεται διέθετε μια ιδιαίτερη προσήλωση σ’ αυτό που θεωρούσε σωστό, με αποτέλεσμα να μην ανθίζουν εύκολα οι ενδιάμεσες αποχρώσεις.
Πόντιοι και Ποντιοκαυκάσιοι του Κιλκίς
Οι Πόντιοι του Κιλκίς είναι εξαιρετικά πολύμορφός πληθυσμός. Με διαφορετικές καταγωγές, πολιτισμό, γλώσσα, πολιτικές παραδόσεις. Ο ιστορικός Πόντος κατ’ αρχάς είναι σαν τη μισή Ελλάδα και ένα μεγάλο μέρος των Ποντίων κατέφυγε από το 19ο αιώνα στο ρωσικό Καύκασο, όπου και διαμορφώθηκε .
Σχηματικά, μέσα στην ποντιακή ομάδα, μπορούμε να διακρίνουμε δύο μεγάλες υποομάδες: τους πρόσφυγες από τον ιστορικό Πόντο (ελληνόφωνους και τουρκόφωνους) και τους πρόσφυγες από τον Καύκασο και τα ρωσικά παράλια του Εύξεινου Πόντου (κυρίως ελληνόφωνοι).
Οι Πόντιοι του Πόντου βρέθηκαν σ’ ένα περιβάλλον σε συνθήκες εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα που θύμιζαν το Μοριά του ’21: Κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δράση του ακραίου τουρκικού εθνικισμού, εκτοπίσεις και σφαγές των χριστιανών, αντάρτικο κίνημα κ.λπ. Το μεγαλύτερο μέρος των Ελλήνων του δυτικού Πόντου ήταν τουρκόφωνοι. Είναι εντυπωσιακό ότι η Γενοκτονία των Ποντίων θα γίνει κυρίως εις βάρος των τουρκόφωνων Ποντίων. Εκεί θα αναπτυχθεί και το εντυπωσιακό ποντιακό αντάρτικο. Το ενδιαφέρον για τους μελετητές -και όχι μόνο- είναι ότι τα περισσότερα ελληνικά αντάρτικα αντιτουρκικά τραγούδια, είναι γραμμένα στα τούρκικα. Οι επιζήσαντες, μετά από μια σκληρή δεκαετία 1914-1923, θα έρθουν στην Ελλάδα συγκροτημένοι και πειθαρχημένοι υπό τον καπετάνιο τους. Σίγουρα η διανόησή τους και οι ηγέτες τους είχαν διαμορφωμένη αντιμπολσεβικική άποψη λόγω της συμμαχίας Λένιν-Κεμάλ. Υπάρχει μια πολύ ενδιαφέρουσα μαρτυρία του στρατάρχη Φρούνζε (του επικεφαλής της σοβιετικής αποστολής στο πλευρό του Κεμάλ Ατατούρκ).
Οι Πόντιοι του Καυκάσου απ’ την άλλη εντάχθηκαν στις ρωσικές διεργασίες. Πολλοί απ’ αυτούς πήραν μέρος στην ρωσική επανάσταση του 1905 και επηρρεάστηκαν από τα ιδεολογικά ρεύματα της Ρωσίας. Είναι εντυπωσιακή η πολιτιστική παραγωγή τους και η τολμηρότητα των απόψεών τους. Π.χ. για τη φωνητική γραφή και την απλοποίηση της ελληνικής γλώσσας. Κορυφαίος διανοούμενος αυτής της εποχής ήταν ο Γεώργιος Σκληρός, ο πρώτος Έλληνας διανοούμενος που προσπάθησε να ερμηνεύσει τα ελληνικά πράγματα με την μαρξιστική μέθοδο. Επίσης εντυπωσιακό, παρότι άγνωστο, είναι ότι το πρώτο ελληνικό αντικαπιταλιστικό θεατρικό έργο είναι το »Ο Λαζάραγας» ή ‘Τα σκοτάδια» και γράφτηκε το 1905 στα ποντιακά από τον Γιώργο Φωτιάδη. Ξέρουμε ότι στους Έλληνες του Καυκάσου κατά την προεπαναστατική περίοδο υπήρχαν συγκροτημένες ομάδες σοσιαλεπαναστατών, μπολσεβίκων και μενσεβίκων. Ηγέτης των Ποντίων μενσεβίκων του Καυκάσου ήταν ο Γιάννης Πασαλίδης, ο μετέπειτα ιδρυτής της ΕΔΑ. Γνωρίζουμε ότι στις εποχές της μπολσεβικικής Επανάστασης (λίγο πριν και λίγο μετά) ότι οι Έλληνες του Καρς είχαν κυρίως φιλομπολσεβικικές απόψεις, λόγω του αγροτικού προγράμματος του Λένιν.
Οι Πόντιοι του Πόντου με τους Πόντιους του Καυκάσου θα συνεργαστούν για ένα διάστημα περίπου 2 ετών, την εποχή της πλήρους κατάρρευσης κάθε εξουσίας στη Ρωσία και της παράλληλης διαμόρφωσης του μεταοθωμανικού σκηνικού. Με τη δημιουργία της Ελληνικής Μεραρχίας του Καυκάσου θα επιχειρηθεί να βοηθηθεί το ποντιακό αντάρτικο στον ιστορικό Πόντο. Όμως τα γεγονότα θα εξελιχθούν με ραγδαίο ρυθμό και τελικά και οι δύο ομάδες θα εγκατασταθούν ως πρόσφυγες στη βόρεια Ελλάδα απ’ όπου είχαν αποχωρήσει οι μουσουλμάνοι ανταλλάξιμοι.
Αυτό που σήμερα θεωρούμε ως δεδομένο, δηλαδή η κοινή ποντιακή ταυτότητα, δεν υπήρχε τότε. Ήταν απλά, πολύμορφοι ρωμαίικοι πληθυσμοί στην προσφυγιά. Βαθμιαία, οι πολιτιστικές διαφορές θα λάβουν και πολιτικά χαρακτηριστικά τα οποία κατά την περίοδο της Κατοχής θα εκφραστούν εκρηκτικά.
Το μεσοπόλεμο θα εκφράζονται όλοι υπέρ των φιλελεύθερων του Βενιζέλου και θα είναι σφοδροί αντίπαλοι της μοναρχίας. Όμως υπόγεια, οι πολιτιστικές διαφορές θα αρχίσουν να καθορίζουν τα συναισθήματα. Οι ελληνόφωνοι Έλληνες απ’ τον Καύκασο (Ποντοκαυκάσιοι) θα αποτελέσουν τη ραχοκοκαλιά του κομμουνιστικού κινήματος στο Κιλκίς. Θα ξεκινήσουν αγώνες για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών (περίπτωση Μεταλλικού) και θα συγκρουστούν ανοιχτά με το κράτος.
ΕΛΑΣ και ΕΕΣ
Στην περίοδο της Κατοχής στο Κιλκίς εμφανίστηκαν δύο σημαντικές στρατιωτικές συγκροτήσεις. Ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός), ως στρατιωτικός βραχίονας του ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), που εξέφραζε ένα αριστερό εθνικοαπελευθερωτικό και αντικατοχικό κίνημα και ο ΕΕΣ (Ελληνικός Εθνικός Στρατός) μια αντιεαμική στρατιωτική οργάνωση που είχε δημιουργηθεί από τους Γερμανούς κατακτητές, την εποπτεία της οποίας είχαν τα SS. Tα κεντρικά γραφεία του ΕΕΣ βρισκόταν στην οδό Τσιμισκή 72 στη Θεσσαλονίκη, όπου βρισκόταν εγκατεστημένη η Γκεστάπο. Προηγουμένως είχε δημιουργηθεί και άλλη μια αντικατοχική αλλά αντιεαμική οργάνωση, η ΠΑΟ, η οποία όμως δεν κατάφερε να διατηρηθεί έως το τέλος και αυτοδιαλύθηκε.
Με τη Μάχη που έγινε στο Κιλκίς το Νοέμβριο του 1944, λύθηκαν αντιθέσεις σε παμμακεδονικό επίπεδο. Εκεί συγκεντρώθηκαν τα τάγματα απ όλη τη κεντρική και δυτική Μακεδονία με αρχηγούς τον Δάγκουλα απ’ τη Θεσσαλονίκη και τον Κισά Μπατζάκ από την Πιερία.
Toπικές εντάξεις
Έχει ενδιαφέρον μια πρόχειρη έρευνα που έκανα επί της πολιτικής γεωγραφίας των χωριών του Κιλκίς με τους συγκεκριμένης προέλευσης πρόσφυγες. Προσπαθώντας σύντομα και πρόχειρα να χαρτογραφήσω την πολιτική ένταξη σε σχέση με την εθνικοτοπική καταγωγή, βρήκα κάποια ενδιαφέροντα στοιχεία απ’ τα τα χωριά του Κιλκίς. Νομίζω ότι υπάρχουν όλες οι αποχρώσεις.
Τους Πόντιους του Καυκάσου τους αναφέρω ως «Ποντοκαυκάσιους», τους Πόντιους από τον Πόντο ως «Πόντιους», τους πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη ως «Ανατολικοθρακιώτες» και με την έκφραση «μισοί-μισοί» εννοώ μισοί αριστεροί-μισοί δεξιοί. Ως «ταγματασφαλίτες» αναφέρονται οι ένοπλοι στον ΕΕΣ :
–Μεταλλικό: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί, Βλάχοι (λίγοι) δεξιοί
–Μεγάλη Βρύση: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί, Ανατολικοθρακιώτες μισοί-μισοί (Υπήρχαν ταγματασφαλίτες)
–Χωρύγι: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί
–Βαπτιστής: Ανατολικοθρακιώτες, μισοί-μισοί. (Υπήρχαν ταγματασφαλίτες)
–Ηλιόλουστο: Ποντοκαυκάσιοι αρστεροί, Βλάχοι δεξιοί (Υπήρχαν ταγματασφαλίτες)
–Ελευθεροχώρι: Πόντιοι ελληνόφωνοι δεξιοί (σκληροί ταγματασφαλίτες), Ποντοκαυκάσιοι (λίγοι) αριστεροί
–Μεγάλη Στέρνα: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί, Πόντιοι δεξιοί ουδέτεροι
–Χέρσο: Ανατολικοθρακιώτες μισοί-μισοί, Πόντιοι δεξιοί, Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί, Βούλγαροι συνεργάτες της Οχράνα, άλλοι σλαβόφωνοι δεξιοί
–Πλαγιά: Ανατολικοθρακιώτες δεξιοί (ταγματασφαλίτες), Καππαδόκες φιλελεύθεροι ουδέτεροι, Πόντιοι (λίγοι) αριστεροί
–Κορομηλιά: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί, Βλάχοι δεξιοί
–Αγία Κυριακή: Ανατολικοθρακιώτες δεξιοί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες)
–Κορυφή: Πόντιοι μισοί-μισοί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες σκληροί)
–Μουριές: Πόντιοι μισοι-μισοί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες σκληροί), Ανατολικοθρακιώτες αριστεροί
–Ροδώνα (έδρα του Παπαδόπουλου): Πόντιοι μισοί-μισοί (ταγματασφαλίτες σκληροί), Ανατολικοθρακιώτες αριστεροί
–Μυριόφυτο: Ανατολικοθρακιώτες δεξιοί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες), Πόντιοι δεξιοί (ουδέτεροι), Τσιγγάνοι δεξιοί
–Σταυροχώρι: Ανατολικοθρακιώτες μισοί-μισοί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες), Πόντιοι (λίγοι) μισοί-μισοί (οι δεξιοι ουδέτεροι), Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί
–Ξηρόβρυση: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί
–Γερακαριό: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί
–Γάβρα: Πόντιοι τουρκόφωνοι αριστεροί
–Αναβρυτό: Πόντιοι τουρκόφωνοι δεξιοί ταγματασφαλίτες
–Αγιος Μάρκος: Πόντιοι ελληνόφωνοι δεξιοί και λίγοι αριστεροί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες)
–Άγιος Αντώνιος (έδρα του Λαζίκ): Πόντιοι ελληνόφωνοι και τουρκόφωνοι δεξιοί και λίγοι αριστεροί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες)
–Κορωνούδα: Πόντιοι δεξιοί, Ανατολικοθρακιώτες δεξιοί (υπήρχαν ταγματασφαλίτες απ’ όλους)
–Ελληνικό: Πόντιοι δεξιοί (επιστρατεύτηκαν στα Τάγματα με το ζόρι)
–Επτάλοφος: Πόντιοι δεξιοί (επιστρατεύτηκαν στα Τάγματα με το ζόρι)
–Ποντοκερασιά: Ποντοκαυκάσιοι αριστεροί, Πόντιοι ελληνόφωνοι αριστεροί
–Γαλλικό: Ίωνες αριστεροί (και λίγοι δεξιοί), Ανατολικοθρακιώτες αριστεροί (και λίγο δεξιοί)
–Νέα Σάντα: Πόντιοι ελληνόφωνοι αριστεροι, Ποντοκαυκάσιοι (λίγοι) αριστεροί, Ανατολικοθρακιώτες (λίγοι) αριστεροί
–Παντελεήμονας: Πόντιοι ελληνόφωνοι αριστεροι, Ποντοκαυκάσιοι (λίγοι) αριστεροί
κ.λπ.
-Εντυπωσιακό είναι ότι όλα τα βλαχοχώρια του Κιλκίς ήταν δεξιά και ταγματασφαλίτικα.
-Από τα ορεινά, τα πλέον φτωχά και τα πλέον καθυστερημένα (από πλευράς μόρφωσης) χωριά του Κιλκίς τα Τάγματα επιστράτευσαν περίπου 2.500 νέους.
Από τους ταγματασφαλίτες καπετάνιους του Κιλκίς, γνωστοί είναι:
–Πόντιοι: Παπαδόπουλος, Λαζίκ
–Ανατολικοθρακιώτες: Μπαρμπα Γιώργης (από Καστανιές), Θεμιστοκλής
–Βλάχοι: Τσαβίδας, Γεωργαντάς
Κανείς από αυτούς τους πρωτοκαπεταναίους δεν εγκλωβίστηκε στο Κιλκίς για να πάρει μέρος στην τελική μάχη. Και γλύτωσαν όλοι. Εξοντώθηκαν όμως τα μεσαία και κατώτερα στελέχη των ταγματασφαλιτών και μαζί τους και πολλοί αθώοι.
Επίλογος
Το τραύμα εκείνων των γεγονότων παραμένει ακόμα ανοικτό στην κιλκισιώτικη κοινωνία, η οποία πλήρωσε βαρύτατο φόρο αίματος την περίοδο της Κατοχής, όσο και την επόμενη περίοδο της Λευκής Τρομοκρατίας αλλά και του Εμφύλιου Πολέμου. Ακριβώς γι αυτό είναι πολύ σημαντική η εκδήλωση της 2ας Δεκεμβρίου. Γιατί για πρώτη φορά θα βρεθούν στο ίδιο τραπέζι οι διαφορετικές ιστορικές προσεγγίσεις και θα καταβληθεί μια προσπάθεια αναζήτησης εκείνων των απαραίτητων παραμέτρων που πρέπει να προστεθούν στην εξίσωση της τραγωδίας του Νοεμβρίου του 1944.
Aπό την πλευρά των ηττημένων δωσίλογων αναφέρεται ότι οι νεκροί:
«…προέρχονταν στην πλειοψηφία τους από χωριά της περιφέρειας του Κιλκίς και της Θεσσαλονίκης, τα οποία την περίοδο της Κατοχής είχαν συμμετάσχει στην ένοπλη αναμέτρηση εναντίον του ΕΛΑΣ. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονταν ο Άγιος Πέτροςμε 15 νεκρούς, οι Άνω και Κάτω Απόστολοι με 17, το Αναβρυτό με 30, ο Επτάλοφος με 15, η Βάθη με 14, ο Άγιος Αθανάσιος με 36, το Άδεντρο με 16, η Φύσκα με 16, η Μεσιά με 15, η Τέρπυλλος με 24, ο Διπόταμος με 29, το Λαοδικηνό με 17, το Νέο Αγιονέρι με 85. Το ίδιο αμείλικτα αντιμετωπίστηκαν οι Πόντιοι των Σερρών και της Δράμας, στην πλειοψηφία τους Μπαφραλήδες, από τους οποίους 105 σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της μάχης ή εκτελέστηκαν τις επόμενες ημέρες. Βαριές ήταν επίσης οι απώλειες όσων ακολούθησαν τον Κισά Μπατζάκ στην περιπέτεια του Κιλκίς: σε 60 περίπου ανήλθαν οι νεκροί από τον Κούκο, τον Τρίλοφο, την Παλαιοστάνη, τον Κορινό, την Κατερίνη, το Μοσχοπόταμο, τον Άνω Άγιο Ιωάννη, τη Βρωμερή, τη Λεπτοκαρυά, την Περίσταση και τη Σεβαστή. Από τα άλλοτε ισχυρά προπύργια του Πούλου στον κάμπο των Γιαννιτσών, την Κρύα Βρύση και το Αγγελοχώρι και από χωριά της Ημαθίας και Πέλλας, είχαν σκοτωθεί ή εκτελεσθεί περίπου 38 άτομα.»
Βλάσης Αγτζίδης,
διδάκτωρ σύγχρονης Ιστορίας, μαθηματικός,
29/11/2017
