Στα ίχνη της εξέλιξης του Ανθρώπου.
Το μονοπάτι της ιστορίας της Εξέλιξης από τον πίθηκο στον σύγχρονο άνθρωπο δεν είναι μία «ευθεία γραμμή». Τι μας έχουν αποκαλύψει τα μπερδεμένα αυτά ίχνη και ποιο θα είναι άραγε, το επόμενο βήμα για το ανθρώπινο είδος; Η ανθρώπινη εξέλιξη έχει άραγε, τελειώσει;
Η καταγωγή του ανθρώπου δεν είναι απολύτως σαφής, αν και υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο Ardipithecus ramidus, είναι είτε άμεσος πρόγονος μας, είτε πολύ κοντά στο γενεαλογικό μας δέντρο. Συνεπώς το βασικό ερώτημα παραμένει: Πότε εμείς και τα «ξαδέλφια» μας οι πίθηκοι, πήραμε διαφορετικούς δρόμους;
Οι ερευνητές εξακολουθούν να εργάζονται πάνω σε μία συγκεκριμένη υπόθεση εργασίας όσον αφορά τον διαχωρισμό -το σημείο αναφοράς είναι 1 εκατομμύριο χρόνια πριν- ωστόσο, οι νέες ανακαλύψεις, οι τεχνικές, αλλά και οι τεχνολογίες των τελευταίων δεκαετιών επαναπροσδιορίζουν συνεχώς τα δεδομένα.
Η γενετική έχει αποδειχθεί ένα από τα πιο αξιόπιστα εργαλεία όσον αφορά τη χρονική στιγμή του διαχωρισμού με τον πλησιέστερο εν ζωή συγγενή μας, τον χιμπατζή. Όταν το 2005 έγινε σύγκριση του γονιδιώματος, το συμπέρασμα ήταν ότι τα δύο είδη μοιράζονται το 98% του DNA τους.
Οι διαφορές των δύο ειδών αποτελούν σημαντικές ενδείξεις για τον χρόνο που χωρίστηκαν τα γενετικά μονοπάτια. Για να δώσουν τουλάχιστον, μία πρώτη γενική ιδέα του πότε συνέβη το «σχίσμα» οι επιστήμονες χρησιμοποιούν τις γενετικές διαφορές ως «μοριακό ρολόι». Σύμφωνα με τους υπολογισμούς ο διαχωρισμός έγινε πριν από 4 - 8 εκατομμύρια χρόνια.
Αυτό το «χρονικό παράθυρο» είναι πιο πρόσφατο από ό,τι είχε νομίζαμε αρχικά. Στη δεκαετία του 1960, απολιθώματα οδήγησαν τους παλαιοντολόγους στο συμπέρασμα με βάση το σχήμα της γνάθου ότι ένας πίθηκος ηλικίας 14 εκατομμυρίων ετών, ο Ramapithecus, ήταν ο πρώτος πρόγονος του ανθρωπίνου είδους. Μεταγενέστερη ανάλυση DNA αποκάλυψε ότι η διάσπαση συνέβη πολύ αργότερα - ο Ραμαπίθηκος θεωρείται πλέον πρόγονος του ουρακοτάγκου.
Ο «χαμένος κρίκος»
Παραμένει άγνωστοι ποιοί είναι οι τελευταίοι κοινοί πρόγονοι που μοιραζόμαστε με τους χιμπατζήδες. Όμως, σύμφωνα με τον Guardian, οι επιστήμονες δεν θέλουν να χρησιμοποιούν τον όρο «χαμένος κρίκος» (missing link), καθώς, όπως εξηγούν, υπονοεί ότι η Εξέλιξη αφορά έναν ομαλό, γραμμικό τρόπο με σαφώς καθορισμένες συγκυρίες.
«Δίνει την αίσθηση ότι υπάρχει μία και μόνη μεταβατική μορφή, ένα και μόνο πλάσμα, που με έναν μαγικό τρόπο γεφυρώνει το χάσμα μεταξύ του σύγχρονου ανθρώπου και του πιθήκου, υποδηλώνοντας κατά αυτόν τον τρόπο ότι μπορούμε να τα ταιριάξουμε και να τα χωρέσουμε όλα μέσα στη γραμμή της Εξέλιξης», λέει ο Chris Stringer, από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.
Η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη. Νέα χαρακτηριστικά μπορεί να προκύψουν, αρκετές φορές ανεξάρτητα. Οι διασπάσεις παρουσιάζουν χρονικά χάσματα χιλιετιών, αλλά και ηπείρων, ενώ οι πληθυσμοί αποκλίνουν και στη συνέχεια διασυνδέονται ξανά. Το δέντρο της ζωής μοιάζει περισσότερο με έναν πυκνό, ακανθώδες θάμνο.
Πώς ήταν ο τελευταίος κοινός πρόγονος μας;
Δεν έμοιαζε απαραιτήτως με χιμπατζή. Οι χιμπατζήδες δεν είναι μία λιγότερο εξελιγμένη εκδοχή μας. Οι επιστήμονες υποθέτουν ότι ο κοινός μας πρόγονος θα είχε ένα μίγμα χαρακτηριστικών που παραπέμπουν σε χιμπατζή και άνθρωπο, μαζί με πρωτόγονα χαρακτηριστικά που και τα δύο είδη τελικά άφησαν πίσω. Ο κοινός πρόγονος μπορεί να περπατούσε στα τέσσερα, ή να ήταν σχεδόν όρθιος.
Οι επιστήμονες προσπαθούν ακόμα να συνθέσουν το παζλ της Εξέλιξης, έχοντας ως βάση ένα συνεχώς εναλλασσόμενο cast πλασμάτων που έρχονται στο φως με τα απολιθώματα. Τα περισσότερα δε, από τα απολιθώματα που έχουν βρεθεί πιθανότατα αντιπροσωπεύουν παρακλάδια της Εξέλιξης παρά άμεσους προγόνους.
Τα σημαντικά απολιθώματα
Το ηλικίας 6 - 7 εκατομμυρίων ετών απολίθωμα του Sahelanthropus tchadensis. Ο αφρικανικός ανθρωπίδης πίθηκος Σαχελάνθρωπος του Τσαντ θεωρείται ότι ανήκει στο γενεαλογικό μας δέντρο ή, πολύ κοντά σε αυτό. Έμοιαζε με πίθηκο, αλλά είχε μικρότερους (που έμοιαζαν με των ανθρώπων) κυνόδοντες και παχύτερο περιοδόντιο απ' ό,τι τα αντίστοιχα των πιθήκων. Ο νωτιαίος μυελός ήταν κάτω από το κρανίο και όχι προς το πίσω μέρος, κάτι που αποτελεί ένδειξη ότι περπατούσε στα δύο πόδια, αλλά ούτε αυτό είναι βέβαιο, αφού τα ευρήματα περιρίζονται μόνο σε ένα κρανίο και μερικά οστά.
Απολίθωμα της ίδιας περιόδου που βρέθηκε στην Κένυα το οποίο οι επιστήμονες ονόμασαν Orrorin tugenensis (και στο οποίο έδωσαν το προσωνύμιο Millennium Man), έχει και αυτό μικρά δόντια, ενώ τα οστά των ποδιών υποδεικνύουν πρωτόγονο διποδισμό.
Η Άρντι που έζησε πριν από 4,4 εκατομμύρια χρόνια βρέθηκε στην Αιθιοπία -ένας σχεδόν πλήρης σκελετός με ύψος 1,2 μ. Οι βραχίονες της έμοιαζαν με των πιθήκων και είχε ένα μεγάλο δάχτυλο, πιθανότητα για να μετακινείται από κλαδί σε κλαδί. Οι επιστήμονες δεν συμφωνούν απαραιτήτως με την υπόθεση ότι η Άρντι περπατούσε στα δύο πόδια. Τα οστά της λεκάνης ήταν θρυμματισμένα και από τον σκελετό λείπει το γόνατο -το σημείο το οποίο θα μπορούσε να δώσει οριστική απάντηση στο ερώτημα. Οι ισχυρότερες ενδείξεις ότι η Άρντι είναι άμεσος πρόγονος ή πολύ κοντά στη γενεαλογία μας προέρχεται από τα δόντια της, που μοιάζουν με τα δόντια του σύγχρονου ανθρώπου (και όχι με τους μεγάλους κυνόδοντες που έχουν οι χιμπατζήδες, οι γορίλες και παλαιότερα, εξαφανισμένα πλέον, είδη ανθρωπίδων).
Και ύστερα, ήρθε η Λούσι, ο διάσημος αυστραλοπίθηκος ηλικίας 3, 18 εκατ. ετών (πήρε το όνομα της από το τραγούδι των Beatles «Lucy in the Sky with Diamonds», το οποίο συνόδευε τους επιστήμονες κατά τη διάρκεια του τελευταίου σταδίου της ανασκαφής το 1974). Θεωρείται μία από τις σημαντικότερες ανακαλύψεις που έχουν γίνει ποτέ καθώς η Λούσι ανήκει στο γένος του Αυστραλοπίθηκου που μοιάζει περισσότερο στον άνθρωπο. Ήταν ένα ιδιαίτερο μείγμα: Είχε εγκέφαλο χιμπατζή, δυνατό σαγόνι και μακριά χέρια που έμοιαζαν πάρα πολύ με του ανθρώπου. Τα πόδια, το γόνατο και η λεκάνη της παρουσιάζουν εντυπωσιακή ομοιότητα με τη δική μας ανατομία, χαρακτηριστικό που υποδηλώνει ότι οι πρόγονοί μας αυτοί μπορούσαν να περπατούν και να τρέχουν, όπως ο άνθρωπος. Η Λούσι ενίσχυσε την άποψη ότι, ο άνθρωπος έκανε την εμφάνιση του στην Αφρική, εξελίχθηκε σταδιακά και διασκορπίστηκε στον υπόλοιπο κόσμο.
Γιατί οι πρώτοι άνθρωποι έφυγαν από την Αφρική;
Σύμφωνα με τα απολιθώματα, τη γενετική και την αρχαιολογία οι σύγχρονοι άνθρωποι έκαναν την μεγάλη «έξοδο» από την Αφρική στην Ευρασία πριν από περίπου 60.000 χρόνια. Ωστόσο, μια σειρά πρόσφατων ανακαλύψεων δείχνουν ότι ο Homo sapiens εξαπλώθηκε στον κόσμο πολύ νωρίτερα από ό,τι νομίζαμε.
Μεταξύ των ανακαλύψεων που ανέτρεψαν τα δεδομένα είναι μια γνάθος ηλικίας 177.000-194.000 ετών που φέρει επτά δόντια και βρέθηκε σε ένα σπήλαιο στο Ισραήλ. Πρόκειται για το παλαιότερο γνωστό λείψανο του Homo Sapiens πέρα από την Αφρική.
Επίσης, το 2015 Κινέζοι παλαιοανθρωπολόγοι ανακάλυψαν στο σπήλαιο Φουγιάν στη νότια Κίνα 47 απολιθώματα ανατομικά σύγχρονων δοντιών, που χρονολογούνται προ 80.000 έως 120.000 ετών.
Ωστόσο, αυτές οι πρώιμες έξοδοι από την Αφρική φαίνεται ότι συνέβαλαν ελάχιστα στη γενετική εξέλιξη του σύγχρονου ανθρώπου. Πιθανώς, οι ομάδες έχασαν τη ζωή τους ή τις εξόντωσαν κύματα μεταναστών που έφυγαν σε δεύτερο χρόνο. Με τη μέθοδο του τριγωνισμού των κοινών προγόνων των σύγχρονων πληθυσμών, οι επιστήμονες κατάφεραν να αποδείξουν ότι οι πρόγονοι Αφρικανών και μη που ζουν σήμερα βρέθηκαν σε σημείο σύγκλισης περίπου πριν από 60.000 χρόνια.
Καθώς οι πρόγονοι μας ταξίδευαν στις ηπείρους, συνάντησαν πολλά είδη, όπως τους Νεάντερταλ στην Ευρασία, τους μυστηριώδεις Ντενίσοβαν στη Σιβηρία -τα απολιθώματα του είδους είναι κατακερματισμένα- , ενδεχομένως και ένα είδος νάνων, γνωστών ως «χόμπιτ» (Homo floresiensis) στην ινδονησιακή νήσο Flores, ακόμη και είδη τα οποία δεν γνωρίζουμε ακόμα.
Σκοτώσαμε τους Νεάντερταλ;
Τα στερεότυπα που ακολουθούν τους Νεάντερταλ εν πολλοίς είναι άδικα. Οι Νεάντερταλ είχαν μεγαλύτερο εγκέφαλο από τον δικό μας, έκαναν κοσμήματα, έθαβαν τους νεκρούς τους με τελετές και χρησιμοποιούσαν χρωστικές, πιθανώς, για να δείχνουν σε ποιά ομάδα ανήκουν.
Από την άλλη, θεωρείται βέβαιο ότι οι Νεάντερταλ άρχισαν να εξαφανίζονται πριν από 40.000 χρόνια, τη στιγμή που ο Homo sapiens πέρασε από την Αφρική στην Ευρασία. Ίσως υπήρξε ανταγωνισμός για τους πόρους, ίσως σκοτώθηκαν σε πολεμικές συγκρούσεις, ίσως πάλι είχαν μικρότερη προσαρμοστικότητα στις νέες κλιματικές συνθήκες.
Παρά ταύτα, το «υστερόγραφο» τους είναι ακόμη εδώ. Ενώ ως είδος εξαφανίζονταν και ακριβώς επειδή πρέπει να ζούσαν παράλληλα με τους Χόμο Σάπιενς για κάποιο διάστημα αλλά ανταγωνιστικά, όλοι οι μη Αφρικανοί σύγχρονοι άνθρωποι φέρουν -1-5% DNA από τον Νεάντερταλ. Καθένας έχει πάρει ελαφρώς διαφορετικά μέρη του γονιδιώματος του Νεάντερταλ, οπότε συλλογικά υπάρχει ένα ποσοστό τουλάχιστον το 20% του γονιδιώματος του Νεάντερταλ που εξαπλώνεται μέσω του ζώντος ανθρώπινου πληθυσμού.
Από την άλλη, το DNA του Ντενίσοβαν εμφανίζεται μόνο στους σημερινούς Αυστραλούς και στους αυτόχθονες της Παπούα Νέα Γουινέα, που σημαίνει ότι οι πρόγονοί τους πρέπει να συνάντησαν τους Ντενίσοβαν, πιθανώς κάπου στη νοτιοανατολική Ασία.
Όσον αφορά τις συνθήκες των συναντήσεων αυτών, των βίαιων ή ομαλών συγχωνεύσεων, μόνο εικασίες μπορούν να γίνουν.
Κλωνοποίηση για τα «εξαφανισμένα ξαδέλφια» μας
Θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε την κλωνοποίηση για να επαναφέρουμε τα εξαφανισμένα ξαδέρφια μας στη ζωή; Θεωρητικά, θα ήταν δυνατή η αποκοπή και επικόλληση μεταλλάξεων του Νεάντερταλ ή του Denisovan σε ένα σύγχρονο ανθρώπινο γονιδίωμα, για να έρθει στη ζωή μέσω παρένθετης μητέρας.
Στο βιβλίο του με τίτλο Regeneis: Πώς η συνθετική βιολογία θα ανακαλύψει εκ νέου τη φύση και εμάς τους ίδιους (Regenesis: How Synthetic Biology Will Reinvent Nature and Ourselves), ο γενετιστής του Χάρβαρντ George Church αναφέρεται στη δυνατότητα χρήσης της γενετικής μηχανικής για να «αναστηθούν» τα εξαφανισμένα αυτά πλάσματα. «Αν η κοινωνία γίνει ανεκτική με την κλωνοποίηση και αποφασίσει ότι η αληθινή ανθρώπινη ποικιλομορφία έχει αξία, θα μπορούσε να κλωνοποιηθεί ένας Νεάντερταλ από μία παρένθετη μητέρα χιμπατζή ή, από μία εξαιρετικά τολμηρή γυναίκα » γράφει στο βιβλίο του.
Σε μία λιγότερο σοκαριστική εκδοχή του πειράματος, επιστήμονες αναπτύσσουν ήδη εργαστηριακά κύτταρα των Νεάντερταλ, ακόμη και όργανα (όπως το συκώτι) προκειμένου να κατανοήσουν καλύτερα πόσο διαφορετικός βιολογικά ήταν ο Νεάντερταλ.
Το επόμενο βήμα
Η ανθρώπινη εξέλιξη δεν έχει τελειώσει, αλλά είναι αδύνατο να γίνουν προβλέψεις. Μπορεί να ακούγεται δελεαστική η υπόθεση ότι βρισκόμαστε σε συνεχή (ανοδική) εξελικτική πορεία σε επίπεδο διανοητικό, αλλά εγγυήσεις περί αυτού δεν υπάρχουν. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι τα τελευταία 20.000 χρόνια μικρότερος (όπως, τηρουμένων των αναλογιών, συμβαίνει με τα κατοικίδια σε σύγκριση με τα άγρια ζώα). «Όμως, ο εγκέφαλος μας είναι ενεργειακά πολύ κοστοβόρος, καθώς χρησιμοποιεί περίπου το 20% της ενέργειας μας», λέει ο Stringer. «Έτσι, αν η Εξέλιξη μπορεί να προχωρήσει με έναν μικρότερο εγκέφαλο θα το κάνει».
17/2/2018