Ξαναβλέποντας το μέλλον πέρα από τον καπιταλισμό.
Η Ιστορία, όπως λέει ο Ιταλός ιστορικός Εντσο Τραβέρσο, λειτουργεί με έναν διπλό τρόπο: αφενός ως ένα «πεδίο βιωμένης εμπειρίας» (παρελθόν), αφετέρου ως ένας «ορίζοντας προσμονής» (μέλλον).Αυτή η δεύτερη διάσταση της Ιστορίας τις τελευταίες δεκαετίες –και ειδικά μετά την πτώση του Τείχους– έχει ατονήσει αποφασιστικά, θολώνοντας την όραση για το μέλλον-μετά-τον-καπιταλισμό. Ακόμα και βιβλιογραφικά, οι αναφορές στον σοσιαλισμό, τον κομμουνισμό ή όποια άλλη πολιτική επιλογή έχουν σχεδόν εκλείψει, ενώ και η ανάλογη δημόσια συζήτηση για το περιεχόμενό τους –δημοκρατία, συμμετοχή, ελευθερίες, οικονομική οργάνωση, κοινωνικές σχέσεις κ.λπ.– είναι περίπου ανύπαρκτη.
Η κρίση που ξεκίνησε το 2008 άνοιξε μια ρωγμή σ’ αυτόν τον φράκτη προς το μέλλον, θέτοντας υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία και την αυθεντία του νεοφιλελευθερισμού και απελευθερώνοντας εν μέρει το κοινωνικό φαντασιακό.
Ειδικά στις ΗΠΑ, απ’ όπου ξεκίνησε και η χρηματοπιστωτική κρίση, το κίνημα Occupy Wall Street και η εμφάνιση του Μπέρνι Σάντερς στην προεκλογική καμπάνια του 2016 επανέφεραν απρόσμενα στο προσκήνιο τη λέξη σοσιαλισμός και άνοιξαν εκ νέου τη συζήτηση για τις κραυγαλέες ανισότητες και τις καταχρήσεις του καπιταλισμού.
Στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο «Δημοκρατία στην εργασία: μια θεραπεία ενάντια στον καπιταλισμό» (εκδόσεις Gutenberg), ο διαπρεπής Αμερικανός μαρξιστής οικονομολόγος Ρίτσαρντ Γουλφ υποστηρίζει ότι τις τρεις τελευταίες δεκαετίες στις ΗΠΑ δεν υπάρχει κάποια μετατόπιση από τα αριστερά προς τα δεξιά, αλλά «μάλλον μια σχετική απομάκρυνση από την πολιτική εκείνων των κοινωνικών ομάδων που υποστήριζαν πολιτικές υπέρ του κοινωνικού κράτους και υπέρ της αναδιανομής του εισοδήματος και, ταυτόχρονα, μια σχετική αύξηση της συμμετοχής των επιχειρήσεων και των πλουσίων που χρησιμοποιούν το χρήμα τους για να μετατοπίσουν τον τόνο και το περιεχόμενο της πολιτικής στη χώρα».
Την ίδια ώρα στην Ευρώπη η νεοφιλελεύθερη λιτότητα δεν μπόρεσε να αμφισβητηθεί αποτελεσματικά, εξαιτίας αφενός της κυριαρχίας της Γερμανίας και των δορυφόρων της, αλλά και της αδυναμίας –πολιτικής και οργανωτικής– της Αριστεράς σε συνδυασμό με τον ολικό εκφυλισμό της Σοσιαλδημοκρατίας.
Και τώρα;
Ο Γουλφ εκτιμά ότι ο κόσμος βρίσκεται σε σταυροδρόμι και ότι η δυσαρέσκεια από τα δύο κύρια οικονομικά συστήματα στον κόσμο, «τις ιδιωτικές (Δύση) και τις κρατικές (Ανατολική Ευρώπη) μορφές καπιταλισμού, ενθαρρύνει την αναζήτηση μιας πραγματικής εναλλακτικής και στα δύο αυτά συστήματα».
Στέκεται μάλιστα ιδιαίτερα στις κοινωνίες του πρώην υπαρκτού σοσιαλισμού, «οι οποίες ήταν, όπως και οι κοινωνίες του ιδιωτικού καπιταλισμού, μη δημοκρατικές και στιγματισμένες από μεγάλες κοινωνικές ανισότητες», ενώ ταυτόχρονα «υπήρχε μια γενική απροθυμία να ανατεθούν σε ευρύτερες κοινότητες ανθρώπων ευθύνες για τις κοινωνικές εξελίξεις, για την οικονομική ανάπτυξη εν γένει και ακόμα και για τις συνθήκες που τους αφορούσαν άμεσα, τις συνθήκες στον τόπο δουλειάς και κατοικίας τους».
Η λύση για τον συγγραφέα οφείλει να είναι διαφορετική απ’ όσες δοκιμάστηκαν μέχρι σήμερα και, κατά την άποψή του, συμπυκνώνεται στην ανάγκη μιας θεμελιώδους αλλαγής στην εσωτερική οργάνωση των παραγωγικών επιχειρήσεων και όχι μόνο στην αλλαγή της μορφής ιδιοκτησίας ή στη διανομή των πόρων και των προϊόντων.
Λύση είναι οι Αυτοδιευθυνόμενες Εργατικές Επιχειρήσεις (ΑΔΕΕ – Workers’ Self-Directed Enterprises ή WSDE), δηλαδή μια νέα εκδοχή μιας παλιάς ιδέας: «Οτι η παραγωγή λειτουργεί καλύτερα όταν εκτελείται από μια κοινότητα, η οποία συλλογικά και δημοκρατικά σχεδιάζει και υλοποιεί τη συλλογική της εργασία». Οπως τονίζει, ο συγκαθορισμός από δημοκρατικές μορφές οργάνωσης στους χώρους εργασίας και στις κοινότητες «θα καταστεί η νέα πραγματικότητα της κοινωνικής αυτοδιακυβέρνησης».
Τι είναι οι ΑΔΕΕ;
Ο συγγραφέας ξεκαθαρίζει ευθύς εξαρχής ότι οι ΑΔΕΕ διακρίνονται σαφώς από τις επιχειρήσεις που ανήκουν σε εργάτες (worker-owned enterprises), τις επιχειρήσεις που διαχειρίζονται εργάτες (worker-managed enterprises) και τους συνεταιρισμούς (cooperatives) γενικά.
Εξηγεί ότι αυτό που διακρίνει τις ΑΔΕΕ δεν είναι ότι συνεργάζονται μεταξύ τους. Αντίθετα, έχουν δύο βασικά χαρακτηριστικά: το ότι η ιδιοποίηση και η διανομή του πλεονάσματος γίνονται συνεταιριστικά, καθώς και ότι εκείνοι οι εργάτες που συνεργαζόμενοι παράγουν το πλεόνασμα και εκείνοι που το ιδιοποιούνται και το διανέμουν είναι τα ίδια πρόσωπα. Προφανώς, η εγκαθίδρυση ενός συστήματος ΑΔΕΕ δεν μπορεί να γίνει ανεξάρτητα από ένα σύνολο άλλων κοινωνικών αλλαγών, υποστηρικτικών και προωθητικών γι’ αυτές.
Βήματα σ’ αυτή την κατεύθυνση έχουν γίνει, όπως αναφέρει ο Γουλφ, τα τελευταία πενήντα χρόνια από τον Συνεταιρισμό Μοντραγκόν (Mondragon Corporation) στην Ισπανία, ο οποίος αποτελείται σήμερα από συνεταιριστικές εργατικές επιχειρήσεις με ογδόντα πέντε χιλιάδες μέλη.
Ενα καθοριστικό στοιχείο είναι ότι η εσωτερική οργάνωση της παραγωγής, ιδιοποίησης και διανομής του πλεονάσματος στις ΑΔΕΕ δεν είναι ταυτόσημη με την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και μπορεί να συνυπάρχει με πολλές μορφές ιδιοκτησίας τους.
Ο συγγραφέας βλέπει το βιβλίο του ως μια συμβολή στην αναγκαία συζήτηση για τις συνθήκες και τους σκοπούς ενός νέου οικονομικού συστήματος, στο οποίο οι ΑΔΕΕ θα κατέχουν δεσπόζουσα θέση έναντι των άλλων μορφών οργάνωσης της εργασίας.
16.04.2018