«Ορθολογικά απαισιόδοξος αλλά όχι απελπισμένος».

 Γιάννης Μανέτας, ομότιμος καθηγητής Βιολογίας 
και συγγραφέας αξιόλογων επιστημονικών βιβλίων 

Πρόσφατα κυκλοφόρησαν από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης δύο ενδιαφέροντα βιβλία. Το πρώτο, «Ορθολογική αισιοδοξία», το υπογράφει ο Αγγλος βιολόγος Matt Ridley, διεθνούς φήμης προπαγανδιστής των ανθρωπολογικών-ιστορικών συνεπειών της επιστημονικής προόδου και της νεοφιλελεύθερης οικονομίας.


Το δεύτερο βιβλίο, «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον», το έγραψε ο Γιάννης Μανέτας, ομότιμος καθηγητής Βιολογίας και συγγραφέας αξιόλογων επιστημονικών βιβλίων για το ευρύ κοινό.

Το περίεργο είναι ότι, αν και οι δύο συγγραφείς είναι βιολόγοι που προσφεύγουν στα ίδια ακριβώς επιστημονικά δεδομένα, καταλήγουν σε εντελώς διαφορετικά συμπεράσματα: ο Βρετανός δηλώνει απερίφραστα αισιόδοξος για το λαμπρό μέλλον και την αειφόρο ανάπτυξη του είδους μας, ενώ ο Ελληνας καταλήγει σε πολύ πιο πεσιμιστικά συμπεράσματα και εμφανίζεται ορθολογικά απαισιόδοξος, όχι όμως και απελπισμένος – αφήνοντας μια μικρή χαραμάδα ελπίδας στην περίπτωση που η μεγάλη πλειονότητα των ανθρώπων συνειδητοποιήσει εγκαίρως την καταστροφή που συντελείται από τη ληστρική εκμετάλλευση τόσο της φύσης όσο και των ανθρώπων. Ας τον ακούσουμε.

● Γιατί μετά από δύο βιβλία για τη φυσική ιστορία και πολιτισμική νοηματοδότηση από τον άνθρωπο του κόσμου των φυτών νιώσατε την ανάγκη να γράψετε ένα βιβλίο για τη συνολική περιπέτεια της ζωής, παρελθούσας, τρέχουσας και μελλοντικής; Ποιο στόχο θέσατε στον εαυτό σας γράφοντάς το;

Ελπίζω να μη φανεί πολύ εγωιστικό, ωστόσο γράφω επειδή με διασκεδάζει. Συμβαίνει δε καμιά φορά με τα βιβλία μου να διασκεδάζουν και οι αναγνώστες μου, οπότε καλύπτεται κάτι που όλοι έχουμε ανάγκη: την επικοινωνία, έστω και απρόσωπη. Ελάχιστους από τους αναγνώστες μου γνωρίζω, να είναι όμως όλοι σίγουροι, γνωστοί και άγνωστοι, πως όταν γράφω τους βάζω απέναντί μου να μου κάνουν ερωτήσεις, να ανταλλάσσουμε απόψεις και να περνάμε καλά.

Για το συγκεκριμένο λοιπόν βιβλίο, όντως υπήρξε ένας έμμεσος στόχος, που και πάλι όμως ήταν προσωπικός. Πάντοτε φοβόμουν ενδόμυχα την υπερβολική επιστημονική εξειδίκευση, τη μονόχνοτη και διά βίου ενασχόληση με ένα μοναδικό και στενό ερευνητικό αντικείμενο. Ως αντίδραση σ’ αυτόν τον φόβο άλλαζα, μέσα στον ευρύ τομέα της Βιολογίας των Φυτών, ερευνητικό αντικείμενο περίπου κάθε πέντε χρόνια. Αν και αγαπούσα με πάθος κάθε ένα από αυτά, σύντομα έπληττα και έπεφτα με τα μούτρα στον επόμενο έρωτα.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια με έπιασε μια γενική μαθησιακή απληστία, ήθελα να δικαιολογήσω στον εαυτό μου τον τίτλο του βιολόγου, που μέχρι τότε τον είχα κάπως παραμελήσει ασχολούμενος σχεδόν αποκλειστικά με τη Βιολογία των Φυτών. Να αντιληφθώ τη λογική της «συνολικής περιπέτειας της ζωής», όπως εύστοχα το διατυπώνετε στην ερώτησή σας. Σε αυτό με βοήθησε και η αφυπηρέτηση από το πανεπιστήμιο, που μου έδωσε τον απαραίτητο χρόνο να κάνω το κέφι μου. Αποτέλεσμα, είναι αυτό το βιβλίο.

● Από την ανασυγκρότηση της συνολικής πορείας της ζωής στον πλανήτη μας, που προτείνετε, μπορούμε να αποφασίσουμε αν η εμφάνιση ενός νοήμονος είδους, όπως ο Homo sapiens, ήταν νομοτελειακή ή τυχαία;

Ας θεωρήσουμε τη νοημοσύνη ως βιολογική καινοτομία, ικανή να ερμηνευτεί με το δαρβινικό εργαλείο που διαθέτουν σήμερα οι βιολόγοι για να ερμηνεύουν τα πράγματα. Η εξελικτική θεωρία, λοιπόν, μας λέγει ότι η εμφάνιση μίας καινοτομίας είναι ένα τυχαίο γεγονός. Το «τυχαίο» θα μπορούσε να μη συμβεί ποτέ. Από τη στιγμή όμως που η καινοτομία εμφανίζεται, τίθεται «νομοτελειακά» υπό την ετυμηγορία της φυσικής επιλογής, αν δηλαδή, στο συγκεκριμένο περιβάλλον, δίνει στον κάτοχό της προσαρμοστικά πλεονεκτήματα. Τότε παγιώνεται, αλλιώς απορρίπτεται.

Επίσης, μπορούμε να αντιληφθούμε, τουλάχιστον διαισθητικά, ότι η νοημοσύνη είναι ένας χαρακτήρας σύνθετος, που απαιτεί πολλά, συνεχόμενα και επικαλυπτόμενα τυχαία γεγονότα. Αρα θέλει χρόνο, με τη γεωλογική έννοια του όρου. Και από το μοναδικό παράδειγμα βιολογικής εξέλιξης που έχουμε, δηλαδή το γήινο, φαίνεται ότι κάτι που να μοιάζει με ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη εμφανίστηκε και εγκρίθηκε επανειλημμένα στην ιστορία της ζωής – για παράδειγμα, στα κοράκια, στους παπαγάλους, στα κητώδη, στα χταπόδια και μερικούς άλλους οργανισμούς, υπάρχει με τη μία ή την άλλη μορφή εδώ και δεκάδες εκατομμύρια χρόνια. Δεν συνέβησαν όμως στους οργανισμούς αυτούς τα επόμενα βήματα, αυτά που τελικά έγιναν στην εξελικτική γραμμή που οδήγησε στον άνθρωπο πριν από ελάχιστα εκατομμύρια χρόνια. Από την άλλη, εκατομμύρια άλλα βιολογικά είδη δεν ανέπτυξαν ποτέ κάτι ανάλογο, χωρίς αυτό να τα εμποδίσει να επιβιώσουν και να ευημερήσουν.

Οι προσαρμοστικές λύσεις, λοιπόν, που βρίσκει η ζωή είναι άπειρες, και η ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη μόνον μία από αυτές. Αν δε ορίσουμε τελικά την ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη ως εκείνη που μπορεί να παράξει τεχνολογικό πολιτισμό, τότε ίσως και να μην είναι η επιτυχέστερη βιολογική προσαρμογή. Διότι, μπορεί μεν βραχυπρόθεσμα να κάνει τον κάτοχό της τον κυρίαρχο παίκτη, αλλά μακροπρόθεσμα να αποβεί μπούμερανγκ σε έναν πλανήτη με πεπερασμένους πόρους. Ας θυμηθούμε ότι κάθε προσαρμογή μπορεί να είναι επιτυχής για το νυν, όχι όμως απαραίτητα και για το αεί.

Συμπέρασμα πρώτο λοιπόν: η ανθρώπινου τύπου νοημοσύνη είναι εφικτή σε έναν πλανήτη με τις ιδιαιτερότητες της Γης (που, παρεμπιπτόντως, είναι αρκετά σπάνιες), όμως δεν είναι και νομοτελειακά απαραίτητο να συμβεί. Δεύτερο συμπέρασμα: το ερώτημα είναι δύσκολο, από αυτά που κανείς, έστω και αν έχει γράψει ένα ολόκληρο βιβλίο για τη «συνολική περιπέτεια της ζωής», στο τέλος αναγκάζεται να απαντήσει: «δεν ξέρω».

● Ποια είναι τα ιδιαίτερα βιολογικά ή και τα μοναδικά ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά του είδους μας, που μέσα σε ένα απίστευτα σύντομο (από γεωλογική άποψη) χρονικό διάστημα του επέτρεψαν να αναδειχτεί σε κυρίαρχο είδος και τελικά σε ρυθμιστή των εξελίξεων στη γήινη βιόσφαιρα;

Πολλά θα μπορούσαμε να αναφέρουμε για τα ιδιαίτερα βιολογικά χαρακτηριστικά. Τον διποδισμό, που απελευθέρωσε τα χέρια ώστε να φτιάξουν και να χειριστούν εργαλεία, την αύξηση του όγκου του εγκεφάλου, που επέτρεψε τα εργαλεία να γίνουν πιο πολύπλοκα και τις κοινωνικές μας ομάδες να γίνουν πιο πολυπληθείς. Οι πολυπληθέστερες ομάδες με τη σειρά τους ανατροφοδότησαν την περαιτέρω αύξηση του μεγέθους και της πολυπλοκότητας του εγκεφάλου, μια και η λειτουργία του ατόμου σε πολυπληθείς κοινωνικές ομάδες είναι διανοητικά απαιτητικότερη.

Θα μπορούσαμε στη συνέχεια, ως μοναδικά ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, όπως το διατυπώνετε στην ερώτησή σας, να αναφέρουμε την εξημέρωση της φωτιάς (περίπου πριν από 1 εκατομμύριο χρόνια), που έδωσε τη δυνατότητα δραστικής τροποποίησης του περιβάλλοντος, τη γλώσσα (που δεν γνωρίζουμε πότε εμφανίστηκε), που έκανε εφικτή την προφορική μεταβίβαση της γνώσης και της εμπειρίας, και την ομαδική και μακρόχρονη ανατροφή των παιδιών που, λόγω του μεγάλου εγκεφάλου, γεννιούνται νευρολογικά και κινητικά αδύναμα, απαιτώντας όχι μόνο μακρά γονική αλλά και κοινωνική μέριμνα, πράγμα που σημαίνει άπλετο εκπαιδευτικό χρόνο μέχρι την ενηλικίωση.

Φαίνεται, ωστόσο, ότι τίποτα από αυτά δεν υπήρξε τόσο άμεσα και καθοριστικά κρίσιμο για την ανάδειξη του ανθρώπου σε κυρίαρχο είδος και ρυθμιστή των εξελίξεων στη βιόσφαιρα όσο η επινόηση, πριν από μόλις 12.000 χρόνια, της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Μεταξύ του τότε και του σήμερα, ο ανθρώπινος πληθυσμός αυξήθηκε κατά 150.000% και η αφεντιά μας, μαζί με εκείνα τα ελάχιστα είδη που εξημερώσαμε και εκείνα που μας παρασιτούν, είναι οι μόνοι οργανισμοί που αυξάνουν τους πληθυσμούς τους. Οι υπόλοιποι, μειώνονται δραστικά. Διότι δεν τους αφήνουμε χώρο.

Ο άνθρωπος, και μόνον αυτός, σήμερα εκμεταλλεύεται αποκλειστικά ή επηρεάζει δραστικά το 70% της γήινης επιφανείας. Και έχει αυξήσει τα αέρια του θερμοκηπίου κατά 160%. Ωστόσο, δεν είναι μόνον αυτές οι αλλαγές από το τότε στο σήμερα. Η γεωργική επανάσταση μετέτρεψε σταδιακά τις εξισωτικές, αυτόνομες, φιλειρηνικές, γενναιόδωρες και μικρές παλαιολιθικές κοινωνικές ομάδες στις ιεραρχικές, στρωματοποιημένες, καταναλωτικές, ανταγωνιστικές και ξενοφοβικές σημερινές κοινωνίες, με τις συνεχώς και τραγικά αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες, και τον πόλεμο, που όταν δεν πανδημεί, ενδημεί εδώ και εκεί.

Μετέτρεψε τον άνθρωπό από Homo sapiens σε ιδιοτελή Homo economicus, καλλιεργώντας και ενισχύοντας επιλεκτικά τις μακιαβελικές, επιθετικές και ανταγωνιστικές συνιστώσες του συμπεριφοριστικού του ρεπερτορίου, και καταστέλλοντας τις συνεργατικές και αλτρουιστικές. Ευτυχώς όχι εντελώς, μέχρι τώρα.

● Στο τελευταίο βιβλίο σας, καταλήγετε στη δυσοίωνη διάγνωση ότι η ζωή στον πλανήτη μας έχει εισέλθει και διανύει την έκτη μαζική εξαφάνιση, την οποία και εσείς περιγράφετε ως ανθρωπογενή. Αν αυτό επαληθευτεί, ποιο προβλέπετε ότι θα είναι το πλανητικό σκηνικό μετά την καταστροφή;

Επειδή τα πρόσφατα άρθρα σας περιγράφουν επιτυχώς αυτό το φαινόμενο, προτιμώ αντί άλλης απαντήσεως στο ερώτημά σας να παραθέσω ένα κείμενο που απαντά στην ερώτησή σας και βρίσκεται υπό τη μορφή ενθέτου στη σελίδα 289 του βιβλίου μου.

Το σενάριο θα φανεί δυστοπικό, αλλά δεν είναι και τόσο φανταστικό: «Αν λοιπόν κάποιος από εμάς ανέβαινε στη μηχανή του χρόνου και ταξίδευε μόλις 100 ή 200 χρόνια, στο κοντινό δηλαδή μέλλον, τι άραγε θα έβλεπε; Τα 100 ή 200 χρόνια δεν είναι μακριά, ελάχιστες γενιές από σήμερα. Tα δισέγγονα ή τα τρισέγγονά μας θα είναι παρόντα. Και ίσως μας κάνουν μερικές ερωτήσεις.

»Τον 22ο αιώνα τα φυσικά οικοσυστήματα ανήκουν πια στην ιστορία. Τα τροπικά βροχερά δάση έχουν υποβιβαστεί σε μικρές και θλιβερές συστάδες. Το ίδιο και τα βόρεια δάση των Κωνοφόρων. Αυτά θα μπορούσαν θεωρητικά να μετακινηθούν βορειότερα. Ωστόσο, η άνοδος της θερμοκρασίας είναι τόσο ταχεία που ξεπερνά την εγγενή ταχύτητα μετανάστευσης. Εξ άλλου, η άνοδος της θερμοκρασίας ανοίγει ευκαιρίες για την εμπορική εκμετάλλευση περισσότερο θερμόφιλων καλλιεργειών στον Βορρά, αυτών που ο Νότος δεν μπορεί πια να υποστηρίξει. Οπου το τοπίο δεν έχει πληγεί από την ερημοποίηση και όπου δεν δεσπόζουν γιγάντιες πόλεις· επικρατούν οι ανιαρές μονοκαλλιέργειες.

»Ο άνθρωπος είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος θηλαστικό που κυκλοφορεί ελεύθερο. Κάποια θλιβερά δείγματα της μεγαπανίδας του περασμένου αιώνα διατηρούνται με κόπο σε υποχρηματοδοτούμενους ζωολογικούς κήπους.

»Το κέντρο της οικονομικής δραστηριότητας και της γεωργικής παραγωγής έχει μετακινηθεί ακόμη βορειότερα. Οι Βορειοαμερικανοί, οι Αγγλοι, οι Σκανδιναβοί και οι Ρώσοι εξάγουν κηπευτικά και κρασί στον Νότο, ανταλλάσσουν ευτυχείς τα εμπορεύματά τους με πλοία διά μέσου του Βόρειου Πόλου, απολαμβάνουν υψηλό προσδόκιμο επιβίωσης, περιμένουν με αγωνία να κυκλοφορήσει το επόμενο άχρηστο μικρό μηχάνημα και επενδύουν το μεγαλύτερο μέρος του οικονομικού τους πλεονάσματος στην ασφάλεια, κυρίως στην παρεμπόδιση της μετανάστευσης από τον Νότο. Η Ανταρκτική και η Γροιλανδία αποτελούν το νέο Ελ Ντοράντο, και έχουν ήδη διαμοιραστεί σε εταιρείες, με τη σύμφωνη γνώμη των κυβερνήσεων στις οποίες κάνουν κουμάντο (οι εταιρείες). Στίφη οικονομικών και περιβαλλοντικών μεταναστών συρρέουν σε αυτές τις ακόμη παγωμένες περιοχές, χωρίς να καταφέρνουν να αμβλύνουν την ενδημική επισιτιστική και ανθρωπιστική κρίση στις χώρες της προέλευσής τους, όπου ο πληθυσμός έχει διπλασιαστεί, ενώ η παραγωγή τροφής έχει υποδιπλασιαστεί. Οι ανισότητες είναι τέτοιες που η παλαιά κατηγορία των χωρών του Τρίτου Κόσμου έχει υποδιαιρεθεί για να περιλάβει τον Τέταρτο Κόσμο, δηλαδή τις χώρες όπου το σύστημα κατέρρευσε εντελώς.

»Στη Μεσόγειο το καλοκαίρι ξεκινάει τον Απρίλιο, τελειώνει τον Νοέμβριο και διανύεται κυρίως σε συνθήκες καύσωνα. Ο βραχύς χειμώνας είναι κάτι σαν την άνοιξη του 20ού αιώνα, οι χιονισμένες βουνοκορφές άγνωστες, και όταν χιονίζει διοργανώνονται γιορτές. Οι λιγοστές βροχές είναι καταρρακτώδεις και το νερό δεν γεμίζει τις φυσικές υπόγειες δεξαμενές, αλλά καταλήγει ορμητικά στη θάλασσα παρασύροντας και το έδαφος. Οι καλλιέργειες στις πεδινές περιοχές έχουν εγκαταλειφθεί λόγω έλλειψης νερού. Οι ελάχιστοι τουρίστες έρχονται για λίγο και μόνο τον χειμώνα, επειδή το καλοκαίρι είναι ανυπόφορα ζεστό και οι περίφημες παραλίες κατακλύστηκαν από τα νερά, που έχουν ανέβει κατά ένα μέτρο. Ενώ τα κουφάρια των ξενοδοχείων, που είχαν κτιστεί όταν οι αιγιαλοί πουλήθηκαν, φιλοξενούν όπως-όπως εξαθλιωμένους αστέγους, αφού πρώτα αφέθηκαν να ρημάξουν. Η ακτογραμμή είναι αποκλειστικά βραχώδης. Η περιοχή θα αποκτήσει και πάλι αμμουδιές μετά από μερικά εκατομμύρια χρόνια. Το προσδόκιμο επιβίωσης έχει κάπως μειωθεί, αλλά και το επιδημιολογικό πρότυπο έχει αλλάξει. Τροπικές αρρώστιες, άγνωστες στο παρελθόν, κάνουν την εμφάνισή τους».

● Σε αντίθεση με τον Matt Ridley, που δηλώνει «ορθολογικά αισιόδοξος» για το μέλλον και την απρόσκοπτη ευδαιμονία του ανθρώπινου είδους, εσείς είστε μάλλον «ορθολογικά απαισιόδοξος» όσον αφορά τη διαιώνιση της κυριαρχίας και της ληστρικής εκμετάλλευσης του πλανήτη από το είδος μας. Η νεοφιλελεύθερη προπαγάνδα βλέπει την έξοδο από την πλανητική κρίση μέσα από τη βιοτεχνολογική αυτοϋπέρβαση του ανθρώπινου είδους. Η πίστη στις αγορές και σε μαγικά τεχνολογικά ραβδιά μπορούν, κατά τη γνώμη σας, να μας εγγυηθούν ένα βιώσιμο μέλλον;

Δεν απορώ που ο Ridley δηλώνει άνετος και αισιόδοξος για τη μελλοντική ευδαιμονία του ανθρώπινου είδους, μια και ξεκινά από τη δική του σημερινή ευδαιμονία. Πάντοτε οι εκάστοτε ελίτ προσπαθούσαν να εξωραΐσουν την τρέχουσα κατάσταση, που τους έδινε προνόμια. Ο Ridley υπήρξε πρόεδρος τράπεζας που χρεοκόπησε, για να εξασφαλίσει στη συνέχεια μία θέση στη Βουλή των Λόρδων. Εξάλλου διαθέτει τον κληρονομικό τίτλο του Βαρόνου. Ολα αυτά από την Wikipedia. Πώς λοιπόν να μην είναι αισιόδοξος, ευδαίμων, υπέρμαχος των Αγορών και σκεπτικιστής απέναντι στην κλιματική αλλαγή;

Αντιλαμβάνεστε βέβαια ότι δεν συμμερίζομαι την αισιοδοξία του. Ωστόσο, μολονότι μπορεί να φαίνομαι απαισιόδοξος δεν είμαι και απελπισμένος. Το κλειδί για τη λελογισμένη αισιοδοξία αυτών που δεν βολεύονται με την παρούσα κατάσταση των πραγμάτων είναι στη μέση της ερώτησής σας, που θα ήθελα λίγο να την τροποποιήσω. Δεν οφείλεται ακριβώς στο είδος μας η ληστρική εκμετάλλευση του πλανήτη, αλλά στο τρέχον οικονομικοκοινωνικό σύστημα και στις κυρίαρχες ελίτ που το εξυπηρετούν. Που μαζί με τον πλανήτη ληστεύουν και όλους τους υπόλοιπους ανθρώπους.

Αν λοιπόν η πλειονότητα των μη προνομιούχων αντιληφθεί ότι ένας άλλος κόσμος είναι εφικτός, τότε η παρτίδα μπορεί και να σωθεί. Και δεν εννοώ βέβαια να γυρίσουμε στο κυνήγι και τη συλλογή τροφής από τη φύση. Οχι μόνον η βιολογική, αλλά και η πολιτισμική και η ιστορική εξέλιξη μπορούν να δώσουν εναλλακτικές λύσεις. Που δεν πρέπει να είναι απλώς βιώσιμες, αλλά και δίκαιες.

Ποιος είναι

Ο Γιάννης Μανέτας γεννήθηκε στην Αθήνα το 1947. Σπούδασε Φυσιογνωσία και Γεωγραφία στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας, απέκτησε τον τίτλο του διδάκτορα Βιολογικών Επιστημών από το Πανεπιστήμιο της Πάτρας το 1976. Από το 1978 έως το 2014 εργάστηκε στο ίδιο πανεπιστήμιο και το 1993 εξελέγη καθηγητής Φυσιολογίας Φυτών. Εχει εργαστεί ερευνητικά στο Εθνικό Κέντρο Ερευνας Φυσικών επιστημών «Δημόκριτος», στον Πειραματικό Σταθμό «Abisco» της Λαπωνίας και στα Πανεπιστήμια Stirling (Σκοτία), Göteborg (Σουηδία), Essen και Karlsruhe (Γερμανία). Εκτός από το τελευταίο βιβλίο του «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον», από τις ΠΕΚ κυκλοφορούν επίσης το «Τι θα έβλεπε η Αλίκη στη χώρα των φυτών» (1η έκδοση 2010, 4η έκδοση 2016), που έχει μεταφραστεί και στα αγγλικά, και το «Περί φυτών αφηγήματα» (1η έκδοση 2014, 4η έκδοση 2018). Εχει γράψει επίσης ένα μυθιστόρημα, «Τη νύχτα που αγκάλιασε το Ginkgo biloba», μια περιήγηση στην πανεπιστημιακή κοινότητα της χώρας από τα χρόνια της χούντας μέχρι σήμερα (εκδ. Αιώρα 2017).

✔ Από τη στήλη «Μηχανές του Νου» έχουν παρουσιαστεί εκτενώς τόσο το βιβλίο του ορθολογικά απαισιόδοξου Ελληνα βιολόγου Γιάννη Μανέτα «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον» (βλ. «Εφ.Συν» 21.07.2018) όσο και το «Ορθολογική αισιοδοξία» του ανορθολογικά (υπερ-)αισιόδοξου Αγγλου Matt Ridley (βλ. «Εφ.Συν» 16.12.2017).


Συντάκτης: Σπύρος Μανουσέλης

22/9/2018 


                      ΣΧΕΤΙΚΑ    ΚΕΙΜΕΝΑ                  


Γιάννης Μανέτας:«Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον».
Διαβάστε το κεφάλαιο «Εισαγωγή στο άμεσο μέλλον»:https://www.cup.gr/wp-content/uploads/2018/04/manetas_ch4.pdf