Τα προτεκτοράτα της Ρωσίας.


Με την Ουκρανία να φλερτάρει και πάλι επικίνδυνα με την αστάθεια, βρισκόμενη και πάλι σε τροχιά εμφυλίου πολέμου στα ανατολικά της, και με τη χερσόνησο της Κριμαίας να έχει επιστρέψει στην αγκαλιά της Μόσχας, οι γεωπολιτικές και επεκτατικές ορέξεις της μετασοβιετικής Ρωσίας φαίνεται πως έχουν ανοίξει για τα καλά.

Ο νέος ρωσικός επεκτατισμός είχε βέβαια ξεκινήσει λίγα χρόνια πιο πριν με την, υποκινούμενη από τη Μόσχα, απόσχιση από τη Γεωργία των περιοχών της Αμπχαζίας (Σοχούμι) και της Νότιας Οσετίας, που παρότι δεν κατοικούνται στην πλειοψηφία τους από ρωσόφωνους, εντούτοις αποτελούν πλέον de facto προτεκτοράτα της Μόσχας - άτυπα εξωτερικά “κρατίδια” της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Άτυπο επίσης ρωσικό προτεκτοράτο στην Υπερκαυκασία αποτελεί και η περιοχή του Ναγκόρνο Καραμπάχ, κατοικημένο από Αρμένιους, που αποσπάστηκε από το Αζερμπαϊτζάν, με τη συνδρομή της Μόσχας.

Ένα τέτοιο άτυπο “εξωτερικό κρατίδιο” ή προτεκτοράτο της Μόσχας αποτελεί και η λεγόμενη Υπερδνειστερία ή Transnistria, μια λωρίδα γης έκτασης 4.200 τετραγωνικών χιλιομέτρων, που βρίσκεται ανατολικά του ποταμού Δνείστερου. Η Υπερδνειστερία αποσχίστηκε από τη Δημοκρατία της Μολδαβίας το 1992, έπειτα από έναν αιματηρό εμφύλιο πόλεμο στον οποίο ενεπλάκη ενεργά και η 14η Στρατιά Φρουρών της Ρωσίας που πολέμησε εναντίον του νεότευκτου στρατού της ανεξάρτητης Μολδαβίας και φυσικά. Από τότε η Υπερδνειστερία αποτελεί de facto ανεξάρτητο κρατίδιο υπό την προστασία της Μόσχας (στην ουσία ένα ακόμη “ψευδοκράτος” που αναγνωρίζεται μόνον από το Κρεμλίνο, στα δυτικά σύνορα της, εχθρικής πλέον, Ουκρανίας), με τη δική της σημαία που διατηρεί ακόμη το σφυροδρέπανο της σοβιετικής εποχής.  Από το περίπου μισό εκατομμύριο των κατοίκων της το 60% είναι Σλάβοι (Ρώσοι και Ουκρανοί) και μόνον το 32% είναι ρουμανόφωνοι Μολδαβοί.

Το δημοψήφισμα (16.3.2014) για την ανεξαρτητοποίηση της Κριμαίας και η επακόλουθη ενσωμάτωσή της στη Ρωσική Ομοσπονδία άνοιξε την όρεξη των κατοίκων της Υπερδνειστερίας να επιδιώξουν κι αυτοί το ίδιο. Υπάρχει ωστόσο ένα σοβαρό πρόβλημα: Η Υπερδνειστερία δεν έχει κοινά σύνορα με τη Ρωσία, αλλά με την Ουκρανία, που πλέον βρίσκεται σε Ψυχροπολεμική κατάσταση, στην ουσία σε ακήρυκτο πόλεμο, με τη Μόσχα. Για την ακρίβεια είναι μια φιλορωσική νησίδα που βρίσκεται πάνω από χίλια χιλιόμετρα μακριά από τα ρωσικά σύνορα. Αν η διαμάχη Ρωσίας - Ουκρανίας κλιμακωθεί θα μπορέσει άραγε να αντέξει η απομονωμένη Υπερδνειστερία; Αυτές οι σκέψεις όμως δεν πτοούν τα φιλορωσικά αισθήματα των κατοίκων αυτής της μικρής de facto ανεξάρτητης περιοχής, που συντηρούνται χάρη στη ρωσική οικονομική βοήθεια και φιλοδοξούν να αποτελέσουν κάποτε τμήμα μιας “μεγάλης Ρωσίας”. Άλλωστε και ο θύλακας του Καλίνινγκραντ (πρώην Αν. Πρωσία) στη Βαλτική δεν έχει χερσαία σύνορα με τη Ρωσία, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Τα δύο πρόσωπα της Ρωσίας

Προερχόμενος από τον σκοτεινό κόσμο των μυστικών υπηρεσιών (KGB) και των μηχανισμών του κάποτε πανίσχυρου σοβιετικού κομμουνιστικού κόμματος ο πρόεδρος Βλάντιμιρ Πούτιν εκφράζει τα καταπιεσμένα συναισθήματα και τη νοσταλγία σημαντικού τμήματος του ρωσικού λαού για ένα “μεγάλο, ισχυρό και επιβλητικό κράτος”. Στόχος του ήταν πάντα η παλινόρθωση, χάρη και στα τεράστια έσοδα από την πώληση του τεράστιου ορυκτού πλούτου της χώρας, ενός ισχυρού ρωσικού κράτους που θα εμπνέει σεβασμό στον κόσμο. Υιοθετώντας μια πολιτική συγκρίσιμη μ' εκείνη της τσαρικής εποχής, βασιζόμενη ωστόσο στο ρωσικό εθνικισμό, ο Πούτιν επιθυμεί τη συγκρότηση μιας ακόμη μεγαλύτερης Ρωσίας, που θα αποτελεί και τον πυρήνα μιας “ευρασιατικής ένωσης”, η οποία θα έχει τα χαρακτηριστικά παγκόσμιας δύναμης με μεσσιανικές τάσεις. Η αισιοδοξία του για το μέλλον της Ρωσίας δεν είναι αβάσιμη, παρά τα σοβαρά δημογραφικά προβλήματα που αντιμετωπίζει για την ώρα αυτή η αχανής χώρα (μείωση του πληθυσμού της από τα 152 εκατομμύρια στα 141 εκατομμύρια κατά τις δύο τελευταίες δεκαετίες).

Η Ρωσία, εκτός από μεγαλύτερη σε έκταση χώρα στον κόσμο, είναι και ενεργειακή υπερδύναμη. Είναι η. πρώτη παγκοσμίως σε αποθέματα φυσικού αερίου και όγδοη σε αποθέματα πετρελαίου, ενώ υπάρχουν τεράστιες ανεξερεύνητες περιοχές, κυρίως στην Αρκτική, που φαίνεται να κρύβουν ασύλληπτα ενεργειακά αποθέματα. Η χώρα διαθέτει το μεγαλύτερο πυρηνικό οπλοστάσιο στον κόσμο, αν και σχετικά απαρχαιωμένο. Έχει μια αξιόλογη αμυντική βιομηχανία, με εξαγωγικές δραστηριότητες και μια αξιοζήλευτη πυραυλική και διαστημική τεχνολογία καθώς και μόνιμη παρουσία στο διάστημα. Διαθέτει αξιόλογους επιστήμονες, συχνά σε πρωτοποριακούς τομείς, κι ένα σχετικά εκπαιδευμένο εργατικό δυναμικό.

Αν μπορούσε να τιθασεύσει την τεράστια διαφθορά, τη γραφειοκρατία και τις αγκυλώσεις του παρελθόντος, ανανεώνοντας ταυτόχρονα τις τεχνολογικές και άλλες απαρχαιωμένες υποδομές της - σύμφωνα με μία εκτίμηση η Ρωσία ως το 2030 θα χρειαστεί τουλάχιστον δέκα τρισεκατομμύρια δολάρια (!) προκειμένου να εκσυγχρονίσει τον βιομηχανικό τομέα και τις υποδομές της, ποσό απλά αδύνατο να βρεθεί καθώς το ΑΕΠ αυτής της απέραντης χώρας εκτιμάται σήμερα στο 1,6 τρισ. δολάρια και είναι το 12ο παγκοσμίως- κι αν πετύχαινε τη δημογραφική της ανάκαμψη, η Ρωσία θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει μια από τις πρωταγωνίστριες δυνάμεις του 21ου αιώνα.

Αλλά αυτό είναι μόνον η μία όψη του νομίσματος. Πέρα από την επιφανειακή λάμψη των νέων ουρανοξυστών της Μόσχας και τη χλιδή της Αγίας Πετρούπολης, πέρα από τη Ρωσία των νεόπλουτων υπερκαταναλωτών και των πετρελαιάδων, υπάρχει μια νεοπρολεταριακή και βασανισμένη Ρωσία των επαρχιακών πόλεων, των κακοπληρωμένων εργατών και των μολυσμένων υποβαθμισμένων βιομηχανικών κέντρων, υπάρχει η παραμελημένη Ρωσία της αχανούς υπαίθρου με σχεδόν ανύπαρκτες υποδομές. Υπάρχει και η σκοτεινή Ρωσία της Μαφίας, των νεοναζιστικών οργανώσεων, της καταπίεσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της λογοκρισίας, της ομοφοβίας της βίας, και του ρατσισμού κατά των μεταναστών από τον Καύκασο και την κεντρική Ασία. Η μία εικόνα απλώς συμπληρώνει την άλλη ξεθωριάζοντας το ανερχόμενο “Ρωσικό Όνειρο”. Πάντως για την ώρα η κυβέρνηση του Πούτιν προσπαθεί να κρύψει όλα αυτά τα προβλήματα “κάτω από το χαλί”, προβάλλοντας την εικόνα μιας ισχυρής και δυναμικής Ρωσίας, γεμάτης νέα αυτοπεποίθηση, που μπορεί να προβάλει την ισχύ της στο εξωτερικό, και να γίνει αντικείμενο σεβασμού και φόβου από φίλους και εχθρούς.

Ενέργεια και μειονότητες

Προς αυτή την κατεύθυνση χρησιμοποιεί δύο βασικούς άξονες. Ο ένας είναι η λεγόμενη “ενεργειακή διπλωματία”, δηλαδή η χρησιμοποίηση του φυσικού αερίου και του πετρελαίου ως μοχλού πίεσης και εξάρτησης ώστε να ασκήσει έλεγχο κυρίως στις περιφερειακές της χώρες, όπως η Ουκρανία. Όλα τα προηγούμενα χρόνια η Μόσχα δημιουργούσε συχνά τεχνητές κρίσεις ανοίγοντας και κλείνοντας -με μια τακτική “καρότου και μαστιγίου”- τις στρόφιγγες των αγωγών φυσικού αερίου προς την Ουκρανία (π.χ. το 2006, το 2009, αλλά και το 2018), όταν έκρινε πως το Κίεβο απομακρύνονταν αρκετά από την επιρροή της και στρέφονταν προς τη Δύση. Ο άλλος παράγοντας και μοχλός πίεσης είναι η παρουσία πολυάριθμων ρωσικών μειονοτήτων, που βρίσκονται κυρίως στο βόρειο Καζακστάν, στην ανατολική Ουκρανία, στην Εσθονία κ.α.  Υπολογίζεται πως 25 με 30 εκατομμύρια ρωσόφωνοι ζουν εκτός Ρωσίας, στις νέες χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Μόνον στην Ουκρανία οι ρωσόφωνοι υπολογίζονται γύρω στο 20% του πληθυσμού (περίπου 12 εκατομμύρια) και είναι η πλειοψηφία όχι μόνον στη χερσόνησο της Κριμαίας, αλλά και στην ανατολική Ουκρανία, και συγκεκριμένα στις βιομηχανικές περιοχές του Ντόνετσκ και του Χάρκοβου.

Η απόσχιση το 2014 της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Κριμαίας από την Ουκρανία και η ουσιαστική προσάρτησή της στην Ρωσική Ομοσπονδία, παρά τις έντονες αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας, των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άνοιξε ουσιαστικά τους Ασκούς του Αιόλου για μια ευρύτερη μεταβολή των συνόρων στο μετα-σοβιετικό χώρο υπέρ της Ρωσίας. Ορισμένοι μάλιστα αναλυτές προσιδιάζουν αυτή την αναθεωρητική πολιτική της μετασοβιετικής Ρωσίας με την αντίστοιχη πολιτική της ναζιστικής Γερμανίας κατά το Μεσοπόλεμο, όταν η χώρα ενσωμάτωσε τη γερμανόφωνη Αυστρία και προσάρτησε γειτονικές περιοχές κατοικημένες από γερμανικές μειονότητες (π.χ. Σουδητία), προτού σύρει την Ευρώπη στη “Μεγάλη Νύχτα” του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.  Πρόκειται για έναν ατυχέστατο παραλληλισμό καθώς ούτε η σημερινή Ρωσία μοιάζει με την ηττημένη μεσοπολεμική Γερμανία, ούτε και ο Πούτιν είναι Χίτλερ. Αυτό που επιδιώκει η σημερινή Ρωσία είναι περισσότερο να αποκαταστήσει τις αδικίες και ταπεινώσεις, που κατά τη γνώμη της συνέβησαν κατά τη δεκαετία του 1990 με τη θεαματική κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.

Να επανέλθει στο “φυσικό ρόλο” της ως παγκόσμιας δύναμης, προστατεύοντας ταυτόχρονα και τα δικαιώματα των μειονοτικών της στο εξωτερικό. Να  συγκροτήσει τέλος έναν ενιαίο οικονομικό χώρο στον οποίο η Ρωσία θα βρίσκεται στο επίκεντρο και όχι να δημιουργήσει μια νέα αυτοκρατορία σοβιετικού ή τσαρικού τύπου. Αλλά αυτό είναι κάτι που μένει να αποδειχθεί, καθώς υπάρχει ταυτόχρονα στο εσωτερικό της Ρωσίας και μια έντονα “μεγαλορωσική” εθνικιστική τάση, που καλοβλέπει μια αυτοκρατορική επέκταση της χώρας με πρόσχημα την “προστασία” των ρωσικών μειονοτήτων στο “εγγύς εξωτερικό” (πρώην Σοβιετική Ένωση). Αν αυτή η τάση κυριαρχήσει τελικά στην εξωτερική της πολιτική, επιβάλλοντας τον αναθεωρητισμού, η σύγκρουση της Ρωσίας με τη Δύση θα είναι αναπόφευκτη.

  Γιώργος Στάμκος,
συγγραφέας και δημοσιογράφoς.

10/12/2018