Ποιος είπε πως η δουλεία τέλειωσε;


Η λέξη «δουλεία» μας φέρνει σχεδόν αυτόματα στο νου εικόνες αλυσοδεμένων, υπερατλαντικών πλοίων, σκλαβοπάζαρων, φυτειών, εικόνες που προφανώς παραπέμπουν ανακουφιστικά στο παρελθόν, με την πεποίθηση ότι αποτελούν μια βαθιά πληγή που έκλεισε. Κι όμως… η πληγή κινείται.

Σήμερα, οι υποδουλωμένοι άνθρωποι στον «πολιτισμένο» κόσμο μας είναι περισσότεροι από όσοι σε οποιαδήποτε άλλη εποχή στην ιστορία. Οι ειδικοί έχουν υπολογίσει ότι περίπου 13 εκατομμύρια άνθρωποι συνελήφθησαν και πωλήθηκαν ως δούλοι μεταξύ του 15ου και του 19ου αιώνα. Σήμερα, εκτιμάται ότι 40,3 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε μια κατάσταση σύγχρονης σκλαβιάς και δουλείας, σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία που δημοσίευσε ο Διεθνής Οργανισμός Εργασίας (ILO) του ΟΗΕ και το Ίδρυμα Free Walk. Και αν βιαστεί κάποιος να σκεφτεί ότι αφορά τον εξαναγκασμό, την μόνιμη ανασφάλεια, εμπειρίες που πολλούς σύγχρονους εργαζόμενους ενώνουν και συνιστούν κι αυτές μορφή βίας, είναι εκτός θέματος. Η έρευνα αφορά τη δηλωμένη βία, την κυριολεκτική δουλεία κι όχι την υποταγή στην οποία όλοι συμμετέχουμε σε μικρό η μεγάλο βαθμό. 

Τα στοιχεία

Ένα άτομο σήμερα θεωρείται υποδουλωμένο αν αναγκάζεται να εργάζεται ενάντια στη θέλησή του, αν ανήκει ή ελέγχεται από τον εκμεταλλευτή ή τον εργοδότη,  αν αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα ή αγοράζεται και πωλείται ως περιουσιακό στοιχείο, σύμφωνα με τις διεθνείς οργανώσεις κατά της δουλείας. Με βάση λοιπόν αυτόν τον ορισμό και τα κριτήριά του, η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (ILO), η οποία ανήκει στον ΟΗΕ, η οργάνωση για την προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων Walk Free Foundation και ο Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης ανακοίνωσαν ότι 40,3 εκατομμύρια άνθρωποι είναι θύματα της σύγχρονης δουλείας, προσθέτοντας ότι πρόκειται για συντηρητική εκτίμηση της κατάστασης.

Σύμφωνα με την εκτίμησή τους, 24,9 εκατομμύρια άνθρωποι εξαναγκάζονται να εργάζονται σε εργοστάσια, σε εργοτάξια, σε χωράφια και σε αλιευτικά, ως οικιακοί βοηθοί ή να παρέχουν υποχρεωτικά σεξουαλικές υπηρεσίες, ενώ 15,4 εκατομμύρια άνθρωποι υποχρεώνονται σε καταναγκαστικούς γάμους.

Σχεδόν τρεις στους τέσσερις σκλάβους είναι γυναίκες και κορίτσια και ένα στους τέσσερις παιδί. Σε παγκόσμιο επίπεδο, περισσότερα από τα μισά από τα 40,3 εκατομμύρια θύματα (24,9 εκατομμύρια) βρίσκονται σε καταναγκαστική εργασία, πράγμα που σημαίνει ότι εργάζονται ενάντια στη βούλησή τους και υπό απειλή, εκφοβισμό ή εξαναγκασμό. Περίπου 15,4 εκατομμύρια άνθρωποι επίσης εκτιμάται ότι ζουν σε καταναγκαστικούς γάμους.


Από τα 24,9 εκατομμύρια άτομα που είναι παγιδευμένα σε καταναγκαστική εργασία, η πλειοψηφία (16 εκατομμύρια) εργάζεται στον ιδιωτικό τομέα. «Οι σύγχρονοι σκλάβοι παράγουν μέρος των τροφίμων που τρώμε και των ρούχων που φοράμε, καθαρίζουν τα κτίρια στα οποία πολλοί από εμάς κατοικούν ή εργάζονται, σκάβουνε για τα ορυκτά που χρησιμοποιούνται στα smartphones μας και στα καλλυντικά μας, εργάζονται για την οικοδόμηση υποδομών, όπως αυτές για το Παγκόσμιο Κύπελλο του Κατάρ το 2022», αναφέρουν οι οργανώσεις στην έκθεσή τους, τονίζοντας ότι το έγκλημα είναι παρόν σε όλες τις χώρες.

Σε αντίθεση με προηγούμενες εκτιμήσεις, στις τωρινές περιλαμβάνονται και πρόσωπα σε καναγκαστικούς γάμους, πολλά εκ των οποίων έχουν απαχθεί από τα σπίτια τους, έχουν βιαστεί και έχουν τύχει μεταχείρισης σαν να πρόκειται για κάποιο αντικείμενο, το οποίο μπορεί κάποιος να αγοράσει, να πουλήσει ή να κληροδοτήσει. Η έκθεση διαπίστωσε ότι περισσότερα από το ένα τρίτο των 15 εκατ. θυμάτων καταναγκαστικών γάμων ήταν μικρότερα των 18 όταν παντρεύτηκαν και σχεδόν τα μισά νεότερα των 15. Σχεδόν όλα ήταν γυναίκες.

Η δουλεία στις «καθωσπρέπει» πολυεθνικές 
και στην Ευρώπη του διαφωτισμού

Αν και μεγάλο ποσοστό των σύγχρονων σκλάβων εργάζονται σε μικρές επιχειρήσεις κυρίως της Ασίας, όλο και περισσότερο συγκεντρώνουν την προσοχή, (ακόμη και οργανισμών όπως η ILO που σπάνια ξεφεύγουν από τα όρια του ΟΗΕ), περιπτώσεις παγκόσμιων μεγάλων πολυεθνικών που στηρίζονται σε μορφές εργασιακής δουλείας. Στην έκθεση αναφέρεται, χωρίς να κατονομάζεται, η περίπτωση μεγάλης πολυεθνικής στον τομέα των ιατρικών ειδών, με παραγωγή 150 εκατ, ζευγαριών ιατρικών γαντιών και τζίρο πάνω 5 δις ετησίως, η οποία μέσω της μεθόδου των υπεργολαβιών (outsourcing), στηρίζεται κατά βάση σε εργασία σκλάβων.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι τα μισά θύματα καταναγκαστικής εργασίας εξοφλούν χρέη και σχεδόν τέσσερα εκατομμύρια ενήλικες και ένα εκατομμύριο παιδιά είναι θύματα σεξουαλικής εκμετάλλευσης.

Σοκαριστικό είναι επίσης το στοιχείο για την γεωγραφική κατανομή της καταναγκαστικής εργασίας, όπου ναι μεν τα πρωτεία είναι στην Ασία (4 άνθρωποι ανά 1000 κατοίκους), αλλά η ενότητα Ευρώπη και Κεντρική Ασία με 3,8 άνθρωποι ανά 1000 κατοίκους, είναι πάνω από την Αφρική (2,9 άνθρωποι ανά 1000 κατοίκους) και από τις Αραβικές χώρες (2,2 άνθρωποι ανά 1000 κατοίκους). Η ενότητα Ευρώπη και Κεντρική Ασία, έχει επίσης το ίδιο ποσοστό αναγκαστικών γάμων με τις Αραβικές χώρες (1,1 άνθρωποι ανά 1000 κατοίκους).

Η ILO και η Walk Free προειδοποιούν ότι αυτά τα αριθμητικά στοιχεία είναι πιθανό να διαστρεβλώνονται λόγω έλλειψης δεδομένων από περιοχές-κλειδιά, καθώς δεν μπορούσανε να φτάσουνε στις ζώνες των συγκρούσεων ή στα προσφυγικά μονοπάτια, όπως οι χώρες του Κόλπου.

Σύμφωνα πάντως με τα υπάρχοντα στοιχεία, περισσότερο από το 70% των 4.8 εκατομμυρίων θυμάτων εκμετάλλευσης σεξουαλικής εκμετάλλευσης είναι στην περιοχή της Ασίας και του Ειρηνικού, ο αναγκαστικός γάμος είναι πιο διαδεδομένος στην Αφρική, αλλά δεν υπάρχει καμία χώρα που να μην είναι μολυσμένη από τη δουλεία: 1,5 εκατομμύρια θύματα ζουν σε ανεπτυγμένες χώρες, με 13.000 περίπου υπόδουλους στο Ηνωμένο Βασίλειο.

Γιατί υπάρχουν τόσοι πολλοί σκλάβοι σήμερα;

Η δουλεία είναι μεγάλη δουλειά, κοινώς τρελή μπίζνα. Σε παγκόσμιο επίπεδο, η σκλαβιά παράγει ετησίως έως και 150 δισ. δολ. Πάνω από το ένα τρίτο των οποίων (46,9 δισ. Δολ.) παράγεται στις ανεπτυγμένες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ. Μάλιστα η επιχείρηση «δουλεία» είναι σήμερα πιο εύκολη κι επικερδής, καθώς οι έμποροι σκλάβων πριν από δύο αιώνες αναγκάζονταν να αντιμετωπίσουν δαπανηρές διαδρομές και υψηλά ποσοστά θνησιμότητας, ενώ οι σύγχρονοι εκμεταλλευτές έχουν λιγότερα γενικά έξοδα, χάρη στις τεράστιες προόδους της τεχνολογίας και των μεταφορών. Οι σύγχρονες μεταναστευτικές ροές σημαίνουν επίσης ότι μια μεγάλη προσφορά ευάλωτων και εκμεταλλεύσιμων ανθρώπων μπορεί να αξιοποιηθεί για τις παγκόσμιες βιομηχανίες της διατροφής, της μόδας, της ομορφιάς, των ηλεκτρονικών, του σεξ.

Σύμφωνα με τον ειδικό Siddharth Kara, οι σύγχρονοι έμποροι σκλάβων κερδίζουν σήμερα έως και 30 φορές περισσότερα από όσα οι «συνάδελφοί» τους του 18ου και του 19ου αιώνα. Το εφάπαξ κόστος ενός σκλάβου σήμερα εκτιμάται σε 450 δολάρια, ενώ η υπεραξία του εκτιμάται στα 8.000 δολάρια ετησίως.


«Αποδεικνύεται ότι η δουλεία σήμερα είναι πιο κερδοφόρα από όσο θα μπορούσα να φανταστώ», δήλωσε ο Siddharth Kara.

Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι τα ποσοστά παγκόσμιου πληθυσμού επηρεάζουν και τα στοιχεία: οι 10 πρώτες χώρες με τον υψηλότερο εκτιμώμενο αριθμό θυμάτων είναι μερικές από τις πιο πολυπληθείς. Η Κίνα, η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, η Ινδία, η Ινδονησία, το Ιράν, η Νιγηρία, το Πακιστάν, οι Φιλιππίνες και η Ρωσία, μεταξύ αυτών.

Επίσης, η αύξηση των βίαιων συγκρούσεων παγκοσμίως τα τελευταία 30 χρόνια έχει αυξήσει τον αριθμό των ατόμων που κινδυνεύουν από δουλεία, σύμφωνα με το Γραφείο των Ηνωμένων Εθνών για τα Ναρκωτικά και το Έγκλημα (UNODC), καθώς οι ένοπλες, παραστρατιωτικές ομάδες στρέφονται στην εμπορία για να ελέγξουν την κοινότητα ή να αυξήσουν τη δύναμή τους, είτε να στρατολογήσουν παιδιά είτε να δώσουν σκλάβους του σεξ ως ανταμοιβή στη στήριξή τους.

Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στη δουλεία και την εμπορία ανθρώπων;

Η εμπορία ανθρώπων είναι μόνο ένας τρόπος υποδούλωσης. Ενώ πριν από αιώνες ήταν σύνηθες για έναν έμπορο σκλάβων να αγοράζει απλώς ένα άλλο ανθρώπινο ον και να αντιμετωπίζεται ως ιδιοκτησία του (κάτι που εξακολουθεί να συμβαίνει), σήμερα η πρακτική είναι σε μεγάλο βαθμό πιο ύπουλη.

Η εμπορία ανθρώπων συνεπάγεται τη σύλληψη, μεταφορά ή απόκτηση ατόμου με εξαναγκασμό, απαγωγή, απάτη ή βία για την εκμετάλλευσή του. Αυτή η εκμετάλλευση μπορεί να κυμαίνεται από την καταναγκαστική εργασία έως τον εξαναγκασμό του γάμου ή την σεξουαλική εκμετάλλευση - και ο εκμεταλλευτής μπορεί να είναι οποιοσδήποτε.

Πολλές φορές, το θύμα πιστεύει ότι του προσφέρεται μια αξιοπρεπής και αμειβόμενη εργασία σε μια διαφορετική πόλη ή χώρα και τελικά καταλήγει χρεωμένο στον εργοδότη ή τον διακινητή, στον οποίο πρέπει να πληρώσει τις μεταφορές, τη στέγαση και άλλες αμοιβές που απαιτεί ο εκμεταλλευτής, αναγκάζοντας έτσι το θύμα σε δουλεία.

Οι έρευνες του Guardian αποκάλυψαν μια πληθώρα καταχρήσεων στο Κατάρ, στην Ταϊλάνδη, στην Ινδία, στις Ηνωμένες Πολιτείες, στο Ηνωμένο Βασίλειο, στην Ιταλία. Το Κατάρ αναγκάστηκε να αναλάβει δράση μετά από αποκαλύψεις καταχρηστικών πρακτικών που επιβλήθηκαν στους εργαζόμενους, που εργάζονται στην κατασκευή των υποδομών για το Παγκόσμιο Κύπελλο του 2022.

Ο σύγχρονος σκλάβος μπορεί να είναι κάθε χρώματος, ηλικίας και φύλου, αλλά πάντα οικονομικά αδύναμος. Μπορεί να είναι ένας φτωχός της Καμπότζης που αναζητά μια καλύτερη αμειβόμενη δουλειά σε μια γειτονική χώρα, για να βρεθεί τελικά σε καταναγκαστική εργασία σε ένα αλιευτικό σκάφος. Μπορεί να είναι ένα νεαρό κορίτσι που αναγκάστηκε να παντρευτεί στα 13 χρόνια του, επειδή η αλλαγή του κλίματος έχει πλημμυρίσει τις καλλιέργειες της οικογένειάς της και δεν έχουν πλέον την πολυτέλεια να την κρατήσουν στο σπίτι, ή ένας άστεγος του Λονδίνου, ή ένας μετανάστης του οποίου η βίζα έχει λήξει και μπορεί να απειληθεί με απέλαση εάν δεν κάνει ό, τι απαιτεί ο διακινητής.

Μπορεί βέβαια γενικότερα να είναι οι εργάτες και υπάλληλοι, άντρες και γυναίκες, που συχνά καταπίνουν απειλές, βρισιές, προσβολές ή ανέχονται καθυστερήσεις πληρωμών και μειώσεις συμφωνημένων αποδοχών, επειδή από πάνω τους κρέμεται η απειλή της απόλυσης και της ανέχειας. Αλλά αυτοί δεν ανήκουν στα επίσημα στοιχεία της δηλωμένης βίας, είναι το μυστικό της ελεύθερης αγοράς.

Μαριάνθη Πελεβάνη

1/3/2019