Εγκέφαλος και χιούμορ: η νευροβιολογία του κωμικού και του γέλιου.


Το χιούμορ αποτελεί μία από τις ανώτερες μορφές ανθρώπινης επικοινωνίας. Μας βοηθά να αναπτύξουμε κοινωνικούς δεσμούς αλλά και να αντιμετωπίσουμε τις οδύνες της ζωής. Πώς μεθοδεύεται όμως το κωμικό, πότε γελάμε και πότε μπορούμε να κάνουμε τους άλλους να γελάσουνε; Υπάρχει βιολογική βάση στην αντίληψη του κωμικού; Παρ’ όλο που η νευροβιολογία του κωμικού και του γέλιου είναι ακόμη στα σπάργανα και τα αναπάντητα ερωτήματα πολλά, θα αποτολμήσουμε μια βουτιά στην “ανατομία” του κωμικού και του γέλιου. Ο Θανάσης Ντινόπουλος, καθηγητής Ανατομικής, Ιστολογίας και Εμβρυολογίας του Τμήματος Κτηνιατρικής του ΑΠΘ και συγγραφέας του βιβλίου “Μικρή πραγματεία για το χιούμορ”, μιλάει στο «Πρίσμα» για το χιούμορ και τη νευροβιολογική του βάση.

Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που κάνουν κάτι κωμικό;

Γελάμε με ένα σφάλμα, μια αδεξιότητα, μια κωμικοτραγική κατάσταση. Γελοιοποιούμε ένα πρόσωπο, μια συμπεριφορά, ένα πιστεύω, μια ομάδα, ένα επάγγελμα. Πρόκειται για τη σκοτεινή πλευρά του γέλιου, που μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα τον εξευτελισμό του άλλου και τον στιγματισμό του. Πρόκειται για τη θεωρία της ανωτερότητας, μια θεωρία για το γέλιο που επικράτησε για σχεδόν δύο χιλιετίες. Η τάση αυτή μπορεί να προήλθε από το ότι το γέλιο προάγει τη σταθερότητα των δεσμών μεταξύ των μελών μιας ομάδας και, στη συνέχεια, είναι δυνατόν να χρησιμοποιηθεί για την περιφρόνηση και τον εξοστρακισμό όσων δεν ανήκουν σε αυτή. Το χιούμορ δεν είναι μόνο το «γελάω με» (κάτι αστείο) αλλά και το «γελάω εις βάρος» (κάποιου προσώπου). Αν εξαλείψουμε την επιθετικότητα από το χιούμορ, θα εξαλείψουμε το χιούμορ ολοκληρωτικά, υποστηρίζει ο Άγγλος φιλόσοφος και συγγραφέας Ρότζερ Σκρούτον.

Σήμερα επικρατεί θεωρία του άτοπου και της επίλυσής του. Γελάμε όταν αντιλαμβανόμαστε κάτι το άτοπο, το παράξενο, το ασυνήθιστο, το αμφιλεγόμενο, κάτι που εμπεριέχει το στοιχείο της έκπληξης, μια ασυνέπεια ή δυσαρμονία που παραβιάζει τα νοητικά πρότυπα και τις προσδοκίες μας και ανατρέπει το αναμενόμενο.

Παρά τη γνωστική πολυπλοκότητα του κωμικού, τα ανέκδοτα και οι κωμικές καταστάσεις έχουν συνήθως την ακόλουθη λογική δομή. Ο αφηγητής κρατά τον ακροατή σε προσμονή, χτίζοντας σταδιακά την ένταση. Λίγο πριν το τέλος γίνεται μια αναπάντεχη αλλαγή που συνεπάγεται πλήρη ανατροπή της ερμηνείας όλων των προηγούμενων στοιχείων και, επιπλέον, κάτι πολύ σημαντικό, η νέα ερμηνεία, αν και μη αναμενόμενη, πρέπει να ταιριάζει «λογικά» με τα γεγονότα όσο και η αρχική, «αναμενόμενη» ερμηνεία. Ασφαλώς, η ανωμαλία σε ένα ανέκδοτο είναι η παραδοσιακή φράση-κλειδί και το ανέκδοτο είναι «αστείο» μόνο αν ο ακροατής καταλάβει τη φράση αυτή, συνειδητοποιώντας ότι μια εντελώς διαφορετική ερμηνεία των ίδιων γεγονότων είναι δυνατόν να οδηγήσει στην αναπάντεχη αυτή έκβαση. Όταν κρατά κανείς κάποιον σε προσμονή και υπάρξει μια ξαφνική αλλαγή στο τέλος, η οποία συνεπάγεται μια εντελώς νέα ερμηνεία των ίδιων γεγονότων και η νέα αυτή ερμηνεία έχει μάλλον ασήμαντες, παρά τρομακτικές συνέπειες, προκύπτει το γέλιο.

Ποια συστήματα συμμετέχουν στην αντίληψη και την εκτίμηση του κωμικού;

Ως έννοια, το κωμικό αποτελείται από δύο στοιχεία, το γνωστικό και το συναισθηματικό. Το γνωστικό στοιχείο συνίσταται στην αντίληψη του κωμικού, δηλαδή στην κατανόηση του αστείου. Το συναισθηματικό στοιχείο, γνωστό και ως εκτίμηση και απόλαυση του κωμικού, αφορά τη διασκέδαση και την ιλαρότητα που μπορεί να προκαλέσει ένα αστείο και την παραγωγή σπλαχνικών και συναισθηματικών αποκρίσεων που συνοδεύουν την κατανόησή του. Πρόκειται, επομένως, για πολύπλοκη γνωστική λειτουργία και για τον λόγο αυτό οι γνώσεις για το νευροβιολογικό υπόβαθρο του κωμικού και του γέλιου παραμένουν αποσπασματικές. Συνοπτικά, η αντίληψη του κωμικού προϋποθέτει τη συμμετοχή του μετωπιαίου και του κροταφικού λοβού και των δύο ημισφαιρίων (ο κροταφικός λοβός σχετίζεται μάλλον με τα γλωσσικά στοιχεία του κωμικού) και της παρεγκεφαλίδας, ενώ η συναισθηματική κινητοποίηση και η αισθητική απόλαυση προϋποθέτουν την ενεργοποίηση του συστήματος ανταμοιβής.

Υπάρχει εξελικτική βάση στην ύπαρξη του χιούμορ 
και πόσο εύκολο είναι να την εντοπίσουμε;

Πολλά στοιχεία για την εξέλιξη γενικότερα και την εξέλιξη του είδους μας ειδικότερα προέρχονται από απολιθώματα. Δυστυχώς, δεν υπάρχουν «απολιθώματα» του κωμικού και του γέλιου, κάτι που κάνει την απάντηση στο ερώτημά σας πολύ δύσκολη. Ας κάνουμε όμως μια προσπάθεια να το απαντήσουμε. Για να υπάρξει το χιούμορ, πρέπει να υπάρχει ένα «παιχνιδιάρικο» πλαίσιο. Με ποιον τρόπο, όμως, δηλώνει κανείς τη διάθεσή του για ένα τέτοιο πλαίσιο; Τα παλιότερα σήματα είναι το χαμόγελο και το γέλιο. Τέτοια σήματα για παιχνίδι υπήρχαν στους ανθρωποειδείς προγόνους μας καθώς και στους σημερινούς μεγάλους πιθήκους. Στον χιμπαντζή και στον γορίλα, όπως και σε άλλα ζώα, το παιχνίδι έχει συχνά τη μορφή της ψεύτικης απειλής, όπως είναι το κυνηγητό, η πάλη, το δάγκωμα και το γαργάλημα. Στην ψεύτικη απειλή είναι καθοριστικό όσοι συμμετέχουν να έχουν επίγνωση ότι η όποια ενέργεια δεν αποτελεί πραγματική απειλή. Η πάλη και το γαργάλημα σταματούν να προκαλούν το γέλιο είτε όταν σταματά η επίθεση (αποκλειστικά καλοήθης κατάσταση) είτε όταν γίνονται πολύ επιθετικά (κακοήθης παραβίαση). Τα ανέκδοτα, επίσης, αποτυγχάνουν να προκαλέσουν το γέλιο όταν είναι είτε πολύ άτολμα και άψυχα είτε πολύ τολμηρά. Αξιοσημείωτο είναι το ότι τα παιδιά, αλλά και οι μεγάλοι, και σήμερα γελούν κατά τη διάρκεια σχετικών δραστηριοτήτων, όπως είναι το κυνηγητό, η ψεύτικη πάλη και το γαργάλημα. Υπάρχουν, επομένως αρκετά δεδομένα για να υποστηριχθεί η άποψη ότι το γέλιο στον άνθρωπο και στους ανθρωποειδείς πιθήκους έχει την ίδια εξελικτική καταγωγή και εξυπηρετεί τις ίδιες λειτουργίες.

Με την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, οι καταστάσεις που προκαλούν το κωμικό διευρύνθηκαν από τις φυσικές απειλές και περιέλαβαν άλλες παραβιάσεις, λόγου χάρη παραβιάσεις της προσωπικής αξιοπρέπειας (φαρσοκωμωδία, πείραγμα, προσβολή, σαρκασμός), των γλωσσικών κανόνων (λογοπαίγνιο, ακυριολεξία, λογοτεχνική παρωδία, λεκτικός διαξιφισμός), των κοινωνικών κανόνων (αλλόκοτες συμπεριφορές, κενοδοξία, τολμηρά ανέκδοτα), των κανόνων λογικής (παραλογισμοί, ανακολουθίες), των πολιτιστικών κανόνων (ασυνήθιστη προφορά).

Είναι το γέλιο μεταδοτικό και για ποιο λόγο;

Για έναν ηθολόγο, κάθε στερεότυπη μορφή φώνησης υποδηλώνει ότι ένας οργανισμός προσπαθεί να μεταδώσει κάτι στα άλλα μέλη της κοινωνικής του ομάδας. Τι σημαίνει αυτό στην περίπτωση του γέλιου; Ίσως το γέλιο να αποσκοπεί κυρίως στο να επιτρέψει σε ένα άτομο να ειδοποιήσει τα άλλα άτομα της ομάδας ότι μια ανωμαλία είναι ασήμαντη, μια ψεύτικη απειλή και δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Η άποψη αυτή ερμηνεύει, επίσης, τη μεταδοτικότητα του γέλιου (το «νευρικό γέλιο»), αφού η αξία ενός τέτοιου σήματος θα ενισχυόταν καθώς θα απλωνόταν μέσα στην ομάδα. Όταν η ομάδα γελά, όλα τα άτομά της χαλαρώνουν. Σε αυτό οφείλεται, άλλωστε, η επινόηση του «γέλιου κονσέρβα» που ακούστηκε για πρώτη φορά σε πολλές τηλεοπτικές αμερικανικές κωμωδίες (και μελέτες έχουν αποδείξει ότι η τακτική αυτή είναι αποτελεσματική).

Πού οφείλεται το γεγονός ότι το τι είναι κωμικό για ένα άτομο δεν είναι απαραίτητα κωμικό για ένα άλλο;

Ο εγκέφαλος αποκτά γνώσεις για τον κόσμο σχηματίζοντας έννοιες για απλά πράγματα, όπως είναι τα δέντρα, τα σπίτια και τα αυτοκίνητα, αλλά και αφηρημένες έννοιες στα Μαθηματικά, στην τέχνη, τη μουσική και τη λογοτεχνία. Ακόμη πιο αφηρημένες έννοιες είναι η αγάπη, η ομορφιά και η αίσθηση του χιούμορ. Το κωμικό, επομένως, επιτυγχάνει ή βρίσκει στον εξωτερικό κόσμο μια ανάκλαση της έννοιας που κατασκευάζεται από τον εγκέφαλο - από τον κάθε εγκέφαλο. Το ότι το κωμικό για ένα άτομο δεν είναι απαραίτητα κωμικό για ένα άλλο αποτελεί σαφή ένδειξη ότι δεν υπάρχουν καθολικά πρότυπα του κωμικού και, επομένως, δεν υπάρχει κάποιας μορφής ιδεατό στον εξωτερικό κόσμο. Ο καθένας μας έχει τη δική του αίσθηση του χιούμορ με βάση την ιδιοσυγκρασία και τα βιώματά του.

Πώς βοηθά το χιούμορ στην καταπολέμηση του στρες;

Όταν σε μια δυνάμει στρεσογόνα κατάσταση «γυρίσουμε τον διακόπτη» στο κωμικό, ο καρδιακός ρυθμός, η αρτηριακή πίεση και η μυική ένταση μειώνονται, όπως μειώνονται τα επίπεδα αδρεναλίνης, νοραδρεναλίνης και κορτιζόλης (οι ορμόνες του στρες) στο σώμα μας. Άμεση συνέπεια της μείωσης του στρες είναι η ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος. Όπως ένα χρόνιο αρνητικό συναίσθημα είναι δυνατόν να επηρεάσει αρνητικά την απόκριση του ανοσοποιητικού συστήματος, έτσι ένα θετικό συναίσθημα -όπως είναι το χιούμορ και το γέλιο- μπορεί να διευκολύνει την απόκρισή του. Ως είθισται να λέγεται, το γέλιο «είναι το καλύτερο φάρμακο» - η «βιολογία της χαράς και της ελπίδας». Μεταξύ των άλλων θετικών επιπτώσεων του χιούμορ (και του γέλιου) για τη σωματική και ψυχική υγεία περιλαμβάνονται τα ακόλουθα: απελευθερώνει ενδορφίνες, που βελτιώνουν τη διάθεση και μειώνουν τον χρόνιο πόνο. Αυξάνει τη χαλάρωση και μετριάζει την ένταση με το πρόσθετο οξυγόνο με το οποίο τροφοδοτείται ο εγκέφαλος, διευκολύνοντας τη σκέψη και τη μάθηση. Διεγείρει την καρδιά, τους πνεύμονες και τους μυς και ενισχύει την κυκλοφορία του αίματος. Σπουδαίος είναι, επίσης, ο κοινωνικός ρόλος του χιούμορ (συχνά αποτελεί επιθυμητό χαρακτηριστικό για την επιλογή συντρόφου). Τέτοιοι λόγοι οδήγησαν αρκετούς ερευνητές να θεωρήσουν το κωμικό και το γέλιο ως εξελικτικές προσαρμογές που συμβάλλουν στη νοητική και σωματική υγεία του ατόμου και, κατά συνέπεια, στην αντιμετώπιση ενός αφιλόξενου κόσμου και την επιβίωσή μας ως είδος.

Λήδα Αρνέλλου 


Η μοναδική καταγεγραμμένη «επιδημία γέλιου» ξέσπασε σε ένα σχολείο της Τανζανίας το 1962. Περισσότεροι από διακόσιοι έφηβοι και νεαρά άτομα καταλήφθηκαν από επαναλαμβανόμενες εκρήξεις υστερικού γέλιου και κλάματος, κατάσταση που διήρκεσε λίγους μήνες (Rankin and Philip, 1963). Αν και δεν βρέθηκε ο αιτιολογικός παράγοντας, το περιστατικό αυτό υποδηλώνει την κοινωνική και μεταδοτική πλευρά του γέλιου. Ας το έχουν αυτό υπόψιν οι κατασταλτικοί μηχανισμοί των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Τις συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας, ακόμη και το «συνδιαλέγεσθαι» μπορεί να τα απαγορεύσει κανείς, το γέλιο όμως όχι, διότι, ως γνωστόν, το γέλιο είναι μεταδοτικό, το γέλιο είναι δυνατόν να γίνει ακόμη και «επιδημία».

(Απόσπασμα από το βιβλίο “Μικρή πραγματεία για το χιούμορ” που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη Α.Ε.).

22/4/2019