Τα δυτικά Βαλκάνια είναι το νέο στοίχημα της ΕΕ.. Γιατί δεν πρέπει να το χάσει*.

Πολίτες διαδηλώνουν μετά την απόφαση του Κοσσυφοπεδίου να αυξήσει τους δασμούς για τα προϊόντα της Σερβίας και της Βοσνίας, στο χωριό Ρουντάρε, κοντά στη Μιτρόβιτσα του Κοσσυφοπεδίου, στις 23 Νοεμβρίου 2018. Ένα πανό γράφει: «ΕΕ, άνοιξε τα μάτια σου!». REUTERS/Laura Hasani

Το γεωπολιτικό παιχνίδι στα δυτικά Βαλκάνια θα γίνεται όλο και εντονότερο, όσο τα συμφέροντα μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων έρχονται σε σύγκρουση. Το σίγουρο είναι πως η ΕΕ παρά τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετωπίζει πρέπει να εμφανισθεί ως η μόνη λογική βιώσιμη λύση μέσα σε αυτό το παιχνίδι ισχύος.

Από τις αρχές του 20ού αιώνα, η περιοχή των Βαλκανίων χαρακτηριζόταν από αστάθεια και διαρκείς συγκρούσεις, που έγιναν ακόμα και η αφορμή για το έναυσμα του Μεγάλου Πολέμου. Έναν αιώνα μετά, αν και στην περιοχή έχει επέλθει σχετική ηρεμία, πολλά κρίσιμα ζητήματα παραμένουν ανοιχτά, ιδίως στις έξι χώρες των δυτικών Βαλκανίων (Αλβανία, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία, Κόσοβο, Βοσνία-Ερζεγοβίνη), ενόψει της πιθανολογούμενης εισόδου τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ). Η ευρωπαϊκή προοπτική, θεμελιώθηκε ήδη από το 2003, με την Διακήρυξη της Θεσσαλονίκης, οπότε και συμφωνήθηκαν οι αρχές πάνω στις οποίες τα έξι κράτη της βαλκανικής χερσονήσου, με την αρωγή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα επανοικοδομούσαν τις κοινωνίες τους.

Μετά τα πολλαπλά σοκ που δέχθηκε το ευρωπαϊκό εγχείρημα τα τελευταία χρόνια, από την παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008 και το ελληνικό χρέος μέχρι την προσφυγική κρίση και την άνοδο του λαϊκισμού, η ΕΕ στρέφει την προσοχή της ξανά στα δυτικά Βαλκάνια, που γίνονται σταδιακά πεδίο ανταγωνισμού περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων οι οποίες προσβλέπουν στην αύξηση της επιρροής τους στην περιοχή. Η επιστροφή του ενδιαφέροντος της ΕΕ στην ευαίσθητη περιοχή των Βαλκανίων δεν είναι τυχαία˙ το ζήτημα, όμως, που εγείρει η επανεμφάνιση του γεωπολιτικού ανταγωνισμού θα είναι αν θα παραμείνει σε επίπεδο χαμηλής πολιτικής και με ήπια μέσα (soft power) ή αν θα εξελιχθεί σε ανταγωνισμό ισχύος με απρόβλεπτες συνέπειες για την περιοχή.

Μέσα σε αυτόν τον Κυκεώνα, η ΕΕ αντιπαραθέτει την εναλλακτική της ένταξης στην ευρωπαϊκή οικογένεια, χρηματοδοτώντας όχι μόνο την προώθηση των δημοκρατικών θεσμών και του κράτους δικαίου, αλλά και σημαντικά έργα για την βελτίωση της ζωής των κατοίκων των χωρών αυτών. Ωστόσο, τα Βαλκάνια συλλήβδην έχουν πολλές ιδιαιτερότητες που μπορούν να αποτελέσουν τροχοπέδη στην αποτελεσματική εφαρμογή των πολιτικών για την προσέγγιση της ένταξης.

ΟΙ ΠΑΘΟΓΕΝΕΙΕΣ

Οι προκλήσεις των επίδοξων νέων μελών της ευρωπαϊκής οικογένειας είναι πολύπλοκες και διαφορετικές ανάλογα με το κάθε κράτος των δυτικών Βαλκανίων. Αν και έχουν περάσει ήδη 18 χρόνια από το τέλος των πολέμων και την διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τόσο οι μνήμες όσο και οι καταστροφές που προκάλεσαν οι συγκρούσεις μεταξύ των κρατών-πρώην μελών της ενωμένης Γιουγκοσλαβίας την δεκαετία του 1990 είναι ακόμη νωπές. Τα εκατομμύρια των εκτοπισμένων και οι νεκροί που υπολογίζεται πως ξεπέρασαν τους 130.000, αποτελούν μια «πληγή» για τα περισσότερα κράτη των δυτικών Βαλκανίων που μπορεί εύκολα να αποτελέσει παράγοντα συγκρούσεων και στο μέλλον. Με σύνορα υπό αμφισβήτηση και αδύναμους κρατικούς μηχανισμούς, ισχυρά εθνικιστικά ένστικτα και περιορισμένη ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών, εκτεταμένες πελατειακές σχέσεις και οικονομική στασιμότητα, τα δυτικά Βαλκάνια φαίνεται να αποτελούν εστία προβλημάτων που απαιτούν πολύτιμους πόρους και μεγάλη προσπάθεια τόσο από την ΕΕ αλλά κυρίως από τις εθνικές ελίτ για να επιλυθούν.

Πιο συγκεκριμένα, όπως αναφέρει και η έκθεση της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης, τα κράτη στα δυτικά Βαλκάνια αντιμετωπίζουν σήμερα πολλαπλά προβλήματα, σε διαφορετικό βαθμό το καθένα [1]. Όσον αφορά το κράτος δικαίου, τα έξι κράτη της δυτικής Βαλκανικής παραμένουν αρκετά πίσω από τις απαιτήσεις της Ένωσης. Ειδικότερα υπάρχουν σημαντικά προβλήματα στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, αλλά και των μέσων μαζικής ενημέρωσης, στα οποία όπως αναφέρει η έκθεση «υπάρχει εκτενής πολιτική παρέμβαση και έλεγχος». Ακόμη, αν και έχει υπάρξει σημαντική πρόοδος από τις αρχές της νέας χιλιετίας, πρέπει να ληφθούν περαιτέρω μέτρα για την αναβάθμιση της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία της έκφρασης, αλλά και των δικαιωμάτων των μειονοτήτων. Επίσης, σημαντική είναι η καταπολέμηση της διαφθοράς αλλά και του οργανωμένου εγκλήματος, ιδίως των διακινητών όπλων, ναρκωτικών και του trafficking. Τέλος, όσον αφορά τα εσωτερικά ζητήματα, κρίνεται απαραίτητη η ενίσχυση της ποιότητας των συμμετοχικών θεσμών, η μεταρρύθμιση της βραδυκίνητης δημόσιας διοίκησης και κυρίως η βελτίωση της οικονομίας. Η τελευταία αποτελεί κύριο παράγοντα στασιμότητας καθώς οι χώρες αυτές μαστίζονται από έλλειψη ανταγωνιστικότητας, χαμηλή παραγωγικότητα και μεγάλη ανεργία ειδικά στους νέους που φτάνει το 68% στην Βοσνία-Ερζεγοβίνη, 58% στο Κόσσοβο, 50% στα Σκόπια και 41% στην Σερβία [2].

Το ίδιο περίπλοκες, όμως, είναι και οι σχέσεις των χωρών των Δυτικών Βαλκανίων μεταξύ τους και με τους άλλους γείτονές τους. Τόσο λόγω του παρελθόντος τους όσο και λόγω της εκμετάλλευσης των εθνικών συναισθημάτων από καιροσκόπους πολιτικούς οι οποίοι βρίσκουν εξιλαστήρια θύματα για την κακή κατάσταση της χώρας στις μειονότητες που υπάρχουν σε όλα τα δυτικά Βαλκάνια, η περιοχή βρίσκεται σε συνεχή λεκτική αντιπαράθεση. Σημαντικότερη είναι η αντιπαράθεση Σερβίας- Κοσσόβου που αποτελεί μείζον ζήτημα για την ένταξη της Σερβίας στην ΕΕ. Μετά την ανακήρυξη ανεξαρτησίας του Κοσσόβου το 2008, την οποία η Σερβία δεν έχει αναγνωρίσει, θεωρώντας την χώρα μέρος της επικράτειάς της, οι τοπικές συγκρούσεις αναζωπυρώνονται περιοδικά με ενδεικτικό περιστατικό την αποστολή ενός τραίνου από την Σερβία στο Κόσσοβο με γραμμένο στο πλάι του το σύνθημα «το Κόσσοβο είναι Σερβία».

Στην ίδια κατάσταση βρίσκονται και οι σχέσεις της Σερβίας με την εύθραυστη Βοσνία-Ερζεγοβίνη που πασχίζει να κρατήσει τις ισορροπίες μεταξύ Βόσνιων, Κροατών και Σέρβων μέσα στην επικράτεια της. Η αυτόνομη σέρβικη περιφέρεια Republika Srpska(RS) βρίσκεται σε στενή συνεργασία με το Βελιγράδι, προωθώντας τα σερβικά συμφέροντα στην χώρα.
Παράλληλα, διενέξεις υπάρχουν και μεταξύ Βόρειας Μακεδονίας και Αλβανίας λόγω της αλβανικής μειονότητας στην χώρα, μεταξύ Βόρειας Μακεδονίας και Ελλάδας για το ονοματολογικό, και μεταξύ Βόρειας Μακεδονίας και Βουλγαρίας η οποία δεν θεωρεί τους γείτονες ξεχωριστό έθνος αλλά Βούλγαρους.
Τέλος, οξυμένες είναι οι σχέσεις μεταξύ Σερβίας και Αλβανίας λόγω του Κοσσόβου αλλά και οι σχέσεις της Αλβανίας με την Ελλάδα λόγω της ελληνικής μειονότητας στα νότια της χώρας. Είναι, λοιπόν, φανερή η πολυπλοκότητα των σχέσεων των κρατών αυτών, που θέτουν σε αμφισβήτηση την επιτυχία της εισόδου τους στην ΕΕ.

Ο ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΤΟΥ

Η πάγια πολιτική της ΕΕ όταν πρόκειται για την είσοδο νέων μελών, είναι η πολιτική των προϋποθέσεων (conditionality), κατά την οποία η ΕΕ θέτει συγκεκριμένους όρους και κριτήρια, τα οποία το υποψήφιο κράτος καλείται να υιοθετήσει. Τα κριτήρια αυτά, που ονομάζονται Κριτήρια της Κοπεγχάγης, και αφορούν τόσο τον τρόπο διακυβέρνησης, όπως το κράτος δικαίου, την διάκριση των εξουσιών κ.α., αλλά και την αρχή της ελεύθερης αγοράς, συμπληρώνονται με τις εκάστοτε περιφερειακές πολιτικές και από την Διαδικασία Σταθεροποίησης και Συνεργασία (SAP). Σημαντικό είναι ότι, η Ένωση θέτει a priori την αποδοχή από το κράτος-υποψήφιο του κοινοτικού κεκτημένου (acquis communautaire).

Επιπρόσθετα, κατά την διάρκεια της μεγάλης διεύρυνσης στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, η ΕΕ ανέπτυξε ένα μεγάλο εύρος εργαλείων που συμπλήρωσαν και βελτίωσαν την έως τότε πολιτική της των προϋποθέσεων, όπως: Οικονομική και τεχνική υποστήριξη για της προαπαιτούμενες μεταρρυθμίσεις, συνεχή παρακολούθηση της διαδικασίας, πολιτικό διάλογο, συγκριτική αξιολόγηση μεταξύ των διάφορων υποψηφίων πολιτική «ανοιχτής εισόδου» ανάλογα με την πρόοδο που επιδείκνυε ο εκάστοτε υποψήφιος [3].

Μέσα από την Διαδικασία Σταθεροποίησης και Συνεργασίας (SAP) μεταξύ ΕΕ και των κρατών των Δυτικών Βαλκανίων, προωθήθηκε η εδραίωση της ειρήνης και της σταθερότητας, η εφαρμογή μεταρρυθμίσεων για την θεμελίωση των κοινών αρχών της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της οικονομίας της ελεύθερης αγοράς. Πράγματι, υπάρχουν σημάδια ότι ολόκληρη η διαδικασία ένταξης έχει απτά αποτελέσματα.
Ιδιαίτερα οι χώρες που έχουν ξεκινήσει τις συνομιλίες για την ένταξη, το Μαυροβούνιο και η Σερβία, έχουν κάνει μεγάλα βήματα τόσο στην υιοθέτηση νομικού πλαισίου για την απαλοιφή των διακρίσεων και για την ενίσχυση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υστερώντας όμως στην εφαρμογή τους [4].

Αλλά και στις διακρατικές σχέσεις των έξι κρατών φαίνεται ότι η ένταξη στην Ένωση αποτελεί κινητήριο μοχλό στην επίλυση των διαφορών. Όσον αφορά την Σερβία και το Κόσσοβο, το 2018 άνοιξε ένας διάλογος μεταξύ του προέδρου της Σερβίας, Αλεξάντερ Βούτσιτς και του Κοσσόβου, Χασίμ Θάτσι, υπό την αιγίδα της ΕΕ για πιθανή ανταλλαγή περιοχών μεταξύ των δύο χωρών. Συγκεκριμένα, η Σερβία προτίθεται να παραχωρήσει την Κοιλάδα του Πρέσεβο όπου πλειοψηφεί το αλβανικό στοιχείο, ενώ το Κόσσοβο την περιοχή της Μιτρόβιτσα όπου πλειοψηφούν οι Σέρβοι. Αν η συμφωνία επιτευχθεί, η Σερβία θα αναγνωρίσει την ύπαρξη του Κοσσυφοπεδίου, γεγονός που θα ανοίξει το δρόμο για την επίσημη ένταξή του και στον ΟΗΕ. Λίγο νοτιότερα η Βόρεια Μακεδονία προχώρησε και αυτή στην επίλυση των διαφορών της τόσο με την Ελλάδα με την Συμφωνία των Πρεσπών για το ονοματολογικό, όσο και με την Βουλγαρία, για τον αμοιβαίο σεβασμό της εθνικής κυριαρχίας, αλλά και στην σύσταση διακρατικής επιτροπής για την επίλυση ιστορικών θεμάτων των δύο χωρών [5].

Βέβαια, η πρόοδος δεν είναι παντού η ίδια, όπως στην περίπτωση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης η οποία αποτελεί την πιο δύσκολη περίπτωση λόγω των εσωτερικών της δομών, που αναπόφευκτα οδηγούν σε στασιμότητα. Παρόλα αυτά, χωρίς την προοπτική της ένταξης καμία από αυτές τις πρωτοβουλίες δεν θα είχε πραγματοποιηθεί. Η κινητήριος δύναμη που κατέχει η ΕΕ στην διαδικασία αυτή, συνδυασμένη με την μεγάλη έκταση και την διείσδυση των κανόνων της ένταξης, έχουν οδηγήσει σε μια διαδικασία μεταρρυθμίσεων από τα πάνω (top-down), που επέτρεψε στην Ένωση να έχει τεράστια επιρροή στην ανοικοδόμηση των εσωτερικών θεσμών και σε ολόκληρη την πολιτική ατζέντα [6]. Παράλληλα, όμως, είναι φανερό πως η κρατική δυνατότητα εξαρτάται από τις υπάρχουσες θεσμικές δομές, που συχνά περιορίζουν την σύμπλευση των εσωτερικών δρώντων με τους κανόνες της ΕΕ.

ΜΙΑ ΠΕΡΙΟΧΗ, ΠΟΛΛΟΙ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΜΕΝΟΙ

Αν και η επιρροή της ΕΕ στα δυτικά Βαλκάνια είναι σημαντική, η περιοχή αποτελεί μια «γκρίζα ζώνη» ανάμεσα στην Δύση και την Ανατολή. Όπως σημείωσε η Ύπατη Εκπρόσωπος της ΕΕ, Φεντερίκα Μογκερίνι σε συνέντευξή της, «τα Βαλκάνια μπορούν εύκολα να γίνουν σκακιέρα για το παιχνίδι των μεγάλων δυνάμεων» [7]. Μια ξεχασμένη γωνιά της Ευρώπης, επαναφέρει την προσοχή μεγάλων δυνάμεων όπως της Ρωσίας, της Αμερικής, της Τουρκίας αλλά και των κρατών του Περσικού Κόλπου. Γιατί, όμως, μια περιοχή με μικρό οικονομικό και γεωπολιτικό ενδιαφέρον γίνεται βρίσκεται ξανά στο επίκεντρο των συζητήσεων;

Η «οικογενειακή» φωτογραφία μετά την σύνοδο ΕΕ - Δυτικών Βαλκανίων στην Σόφια της Βουλγαρίας, στις 17 Μαΐου 2018. Στο κέντρο, ο πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ζαν Κλωντ Γιουνκέρ. Πηγή: web
- 
Αρχικά, ο πρώτος και κυριότερος λόγος είναι ακριβώς η προσέγγιση στην ΕΕ. Η Σερβία και το Μαυροβούνιο έχουν ξεκινήσει επίσημα διαπραγματεύσεις της ένταξης, η Βόρεια Μακεδονία και η Αλβανία είναι υποψήφιες, ενώ το Κόσσοβο και η Βοσνία-Ερζεγοβίνη είναι πιθανοί υποψήφιοι. Το γεγονός αυτό, διαταράσσει τις έως σήμερα ισορροπίες ισχύος στην περιοχή. Ιδιαίτερα η Ρωσία, που έχει σημαντική επιρροή στα δυτικά Βαλκάνια, κυρίως στην Σερβία, δυσανασχετεί με την ένταξη της στην ΕΕ και επακόλουθα στο ΝΑΤΟ. Έτσι προσπαθεί να ενισχύσει την παρουσία και την δημοτικότητά της στην περιοχή, επενδύοντας στην σύσφιξη των σχέσεών της με την χώρα. Ενδεικτικό είναι ότι τον περασμένο Οκτώβριο, η Σερβία παρέλαβε έξι μαχητικά αεροσκάφη MiG-29 σοβιετικής εποχής, με τον Σέρβο πρόεδρο να εκθειάζει τον Ρώσο ομόλογό του, Βλαντιμίρ Πούτιν. Το «δώρο» υποδεικνύει την ρωσική στρατηγική στην Σερβία και στον κόσμο. Το Κρεμλίνο χτίζει μεθοδικά μια πολιτική επιρροής χαμηλού κόστους με θεαματικά αποτελέσματα [8]. Αν και η ΕΕ επενδύει πολύ μεγαλύτερα ποσά στην Σερβία, 11,8 δισ. ευρώ μόνο το 2016, και το 65% του εμπορίου της χώρας γίνεται με χώρες της Ένωσης, η παρουσία της Ρωσίας, η οποία παρέχει 75% του φυσικού αερίου της Σερβίας, ελέγχοντας παράλληλα την εσωτερική αγορά ενέργειας μετά το 2008 (όταν η Gazprom αγόρασε την εθνική εταιρία παραγωγής ενέργειας), είναι περισσότερο ορατή. Χρησιμοποιώντας το «χαρτί» του Πανσλαβισμού αλλά κυρίως μέσω της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η Ρωσία προσπαθεί να προωθήσει τα δικά της συμφέροντα στα Βαλκάνια.

Παρόμοια πολιτική ακολουθεί και η Άγκυρα, με τον Τούρκο πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, να επισκέπτεται την Βοσνία-Ερζεγοβίνη, στην οποία η Τουρκία είναι ο τρίτος μεγαλύτερος επενδυτής, τον Μάιο του 2018, για να στείλει ένα μήνυμα τόσο στην τουρκική διασπορά όσο και στην ΕΕ δείχνοντας την επιρροή του στην περιοχή. Στην Αλβανία, η Τουρκία υπήρξε σημαντικός αρωγός για την σύσταση της Air Albania, με τον Αλβανό πρωθυπουργό, Έντι Ράμα, να ευχαριστεί τον Ερντογάν για την πολύτιμη βοήθειά του [9].

Παράλληλα, η Σαουδική Αραβία και οι χώρες του Κόλπου, χρηματοδοτούν θρησκευτικές οργανώσεις και τζαμιά για την προώθηση του Ισλάμ κυρίως στο Κόσσοβο και την Βοσνία.

Τέλος, η Κίνα, μέσω της Πρωτοβουλίας της «Ζώνη και Οδός», προωθεί επενδύσεις εκατομμυρίων στην περιοχή, που αποκτά πλέον μεγάλο οικονομικό ενδιαφέρον, και ειδικότερα την δημιουργία ενός σιδηροδρόμου μεγάλης ταχύτητας από το λιμάνι του Πειραιά έως την Βουδαπέστη μέσω Βελιγραδίου.

ΤΙ ΜΕΛΛΕΙ ΓΕΝΕΣΘΑΙ;

Το γεωπολιτικό παιχνίδι στα δυτικά Βαλκάνια θα γίνεται όλο και εντονότερο, όσο τα συμφέροντα μεγάλων και περιφερειακών δυνάμεων έρχονται σε σύγκρουση. Το σίγουρο είναι πως η ΕΕ παρά τα εσωτερικά προβλήματα που αντιμετωπίζει πρέπει να εμφανισθεί ως η μόνη λογική βιώσιμη λύση μέσα σε αυτό το παιχνίδι ισχύος. Ωστόσο, η πολιτική των προϋποθέσεων (conditionality) δεν είναι αρκετή για να εξασφαλίσει την ομαλή είσοδο των κρατών μέχρι το 2025, όπως έχει προγραμματισθεί.

Αν και τα δυτικά Βαλκάνια έχουν προχωρήσει αρκετά από τις ανοιχτές συγκρούσεις και την εθνικιστική ρητορική της δεκαετίας του 1990, είναι γεγονός πως ένα μεγάλο μέρος της κοινωνίας έχει ως πρωταρχικό μέλημα τα σύνορα και την εθνική επικράτεια και τείνει να ορίζει την πολιτική επιτυχία λιγότερο με οικονομικούς όρους και περισσότερο με την εθνική υπερηφάνεια. Τα Βαλκάνια ισορροπούν ανάμεσα σε δύο αντίθετα μοντέλα: Το παραδοσιακό Βεστφαλιανό μοντέλο διακυβέρνησης βασισμένο στις αρχές της εθνικής κυριαρχίας και της Realpolitik, και στο ανερχόμενο μετα-Βεστφαλιανό μοντέλο της κυριαρχίας μέσα από την αλληλεξάρτηση, και των ανοιχτών συνόρων.

Όσον αφορά το οικονομικό πεδίο, η ΕΕ ξεκάθαρα ανάγεται στον μεγαλύτερο επενδυτή σε ολόκληρη την περιοχή. Ακόμη και μέσω της Κοινής Πολιτικής Ασφάλειας και Άμυνας, η παρουσία της ΕΕ ως σταθεροποιητικού παράγοντα, όπως για παράδειγμα στην Βοσνία και το Κόσοβο (EUFOR/EULEX), δίνουν αναμφισβήτητα κύρος στην διαδικασία της ενοποίησης. Όμως, είναι αδήριτη ανάγκη το ευρωπαϊκό όραμα να «μιλήσει» όχι μόνο στις τσέπες αλλά και στις καρδιές των πολιτών των δυτικών Βαλκανίων, με πολιτικές και από τα κάτω προς τα επάνω (bottom-up), γιατί διαφορετικά, όπως υπογράμμισε ο επίτροπος για τις ευρωπαϊκές διαπραγματεύσεις διεύρυνσης, Γιοχάνες Χαν, «ή θα εξάγουμε σταθερότητα (στα Δ. Βαλκάνια) ή θα εισάγουμε αστάθεια».

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

*Το άρθρο αυτό έχει δημοσιευθεί στο τεύχος 55 (Δεκέμβριος 2018 – Ιανουάριος 2019) του Foreign Affairs The Hellenic Edition. Στο αρχικό κείμενο η Βόρεια Μακεδονία αναφερόταν ως πΓΔΜ.

[1] A credible enlargement perspective for and enhanced EU engagement with the Western Balkans, European Commission, Strasbourg, 6.2.2018, https://eeas.europa.eu/regions/western-balkans/39711/credible-enlargemen...
[2] J. Mankoff, “How to Fix the Western Balkans European Integration Is Still the Best Path Toward Reform”, Foreign Affairs, 7.7.2017 https://www.foreignaffairs.com/articles/southeastern-europe/2017-07-07/h...
[3] A. Elbasani, European Integration and Transformation in the Western Balkans Europeanization or Business as Usual?, 2013, London: Routledge
[4] EU Annual Reports on Human Rights and Democratization, EEAS, 2017, https://eeas.europa.eu/regions/western-balkans/8437/eu-annual-reports-hu...
[5] Macedonia Approves Landmark Friendship Treaty with Bulgaria, BalkanInsight, 15.1.2018, http://www.balkaninsight.com/en/article/macedonia-approves-landmark-frie...
[6] A. Elbasani, όπως παραπάνω, 2013
[7] Remarks by High Representative/Vice-President Federica Mogherini following the Foreign Affairs Council, 06/03/2017
[8] M. Birnbaum, Russia’s low-cost influence strategy finds success in Serbia, The Washington Post, 3.11.2018, https://www.washingtonpost.com/world/europe/russias-low-cost-influence-s...
[9] Air Albania to Start Operating This Summer, BalkanInsight, 8.1.2018, http://www.balkaninsight.com/en/article/air-albania-will-take-to-the-ski...

Γεώργιος Μαυροδημητράκης
Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΥΡΟΔΗΜΗΤΡΑΚΗΣ είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ).

17/04/2019