Πασχαλιάτικα δρώμενα, ήθη και μερικές ετυμολογικικές προσεγγίσεις.
TOMAS STASIULAITIS VIA GETTY IMAGES
Πάσχα ή Easter, αυγά ή λαγουδάκια, σούβλα ή subula,
Τσουρέκι, ή çörek και άλλα που δεν ξέρουμε.
Το παρακάτω κείμενο δεν αποτελεί θεολογική ή αναφορά πίστεως, ούτε φυσικά θέλει να «σκανδαλίσει» θρησκευτικά τον αναγνώστη. Αντιθέτως, επιθυμία θα ήταν η μέσω της πληροφόρησης ( έστω και σύντομης ), ενίσχυση της κατάνυξης και του συναισθήματος της ΑΓΑΠΗΣ που διαλαλεί η Λαμπρή ημέρα της Αναστάσεως.
Είναι μια απλή και σύντομη ιστορικο/λαογραφική προσέγγιση, στα πλαίσια των ημερών και σίγουρα «όχι» πρωτότυπη ή εξαντλητική σ’ επίπεδο στοιχείων, αφού όσα αναφέρονται είναι γνωστά και ευκολοπροσβάσιμα σε όποιον θέλει να τα ψάξει.
Ο όρος Πάσχα που απαντάται στην ελληνική, την λατινική ( pascha ) και στην αραμαϊκή ως pasa, αντιστοιχεί στην εβραϊκή Pesach פֶּסַח, της οποίας η γενική έννοια είναι “πέρασμα” το δε ρήμα פָּסַח fasach, αναφέρεται για πρώτη φορά στην Τορά της Εξόδου από την Αίγυπτο (Έξοδος 12:23). Στα εβραϊκά Pesach פֶּסַח ονομάζεται και τα αρνί ή το κατσίκι που οριζόταν ως θυσία του Πάσχα (Korban Pesach) . Φαίνεται όμως ότι η «γιορτή του περάσματος» προϋπήρχε ως έθιμο στην αρχαία Αίγυπτο, όπου στις 21 Μαρτίου, γιόρταζαν την εαρινή ισημερία με τον όρο Pisah δηλ.
Δεν ξέρω αν θα ήταν δόκιμο, να παραλληλίσουμε εδώ και τα αρχαιοελληνικά Ανθεστήρια ως ετήσια γιορτή της αναγέννησης της φύσης και γιορτή των νεκρών προς τιμή του Λιμναίου Διονύσου και του χθόνιου Eρμή, καθώς και της θεάς της Άνοιξης των Βορείων λαών Ēostre ή Ostara ( βλ. Easter ), καθώς και της Ishtar – Αστάρτης – Αφροδίτης, με τις «επιτάφιες» τελετές, στα Ορφικά, στα Ελευσίνεια μυστήρια και στα εξ ανατολών Αδώνεια με τα ελεγειακά θρηνώδη άσματα.
Αρκετοί Πατέρες της εκκλησίας, όπως ο Τερτυλλιανός, ο Ιππόλυτος, ο Ειρηναίος, πίστευαν ότι το Πάσχα προέρχεται από το απαρέμφατο της ελληνικής «Πάσχειν», που όμως όσο δελεαστικό και ομόηχο κι’ αν είναι, δεν ισχύει. Ο Ωριγένης και άλλοι Αλεξανδρινοί το ερμήνευαν ως “πέρασμα” , εννοώντας και αναφερόμενοι στο «πέρασμα» των Ισραηλιτών από την Ερυθρά Θάλασσα, δηλ. από τη δουλεία της Αιγύπτου στη Γη της Επαγγελίας και συμβολικά για τους πρώτους Χριστιανούς, το «πέρασμα» από την αμαρτία στην ελευθερία της σωτηρίας, μέσα από τον καθαρμό του βαπτίσματος . Μια άλλη ομάδα συγγραφέων όπως ο Προκόπιος της Γάζας, ο Θεοδώρητος Κύρου, ο Απολλινάριος της Λαοδικείας πίστευαν ότι Pesach פֶּסַח σημαίνει «πέρασε από πάνω», εννοώντας τον Εξολοθρευτή Άγγελο, ο οποίος πέρασε πάνω από τα τέκνα των Ισραηλιτών, δεν τα πείραξε, αλλά εξολόθρευσε όλα τα πρωτότοκα των Αιγυπτίων , ενώ στο χριστιανισμό εννοεί το πέρασμα του Χριστού από το θάνατο και τελικά την υπέρβαση και Ανάστασή Του.
Το εβραϊκό Πάσχα ( πέρασμα ) ως γιορτή, φυσικά σχετίζεται με την ανάμνηση της εξόδου από την Αίγυπτο, αλλά φέρει και στοιχεία εορτασμού της ανοίξεως, μιάς και μεταξύ των «θυσιών» στο ναό, πέραν του αρνιού, υπήρχε και μια αναίμακτη θυσία /προσφορά καρπών της πρώτης σοδειάς, όπως συναντάμε και σε άλλους λαούς και στην αρχαία Ελλάδα ( αιματηρές και αναίμακτες θυσίες, αρτοπροσφορές, οινοπροσφορές, σιτοπροσφορές, λαδοπροσφορές κ.λ.π ) .
Τα άγια πάθη του Χριστού που οδήγησαν στην Λαμπρή Ανάστασή του και στο παγκόσμιο διαχρονικό μήνυμα της Αγάπης, συνέβησαν στην Ιερουσαλήμ μεσούντος του εορτασμού του εβραϊκού Pesach פֶּסַח , γι’ αυτό όλη η Μεγάλη Εβδομάδα των Παθών συνώνυμα ονομάζεται και Πάσχα, είτε με την ημερολογιακή εορταστική της κυριολεξία , είτε με την πνευματική έννοια της μετάβασης ( περάσματος ) από το θάνατο και την αμαρτία στην αιώνια Ζωή και Αγάπη.
Οι πρώτοι εξ εβραίων και λοιποί Χριστιανοί, γιόρταζαν το Πάσχα σε κοινή ημερομηνία με τους μη χριστιανούς εβραίους, αν και με διαφορετική πίστη, νοηματοδότηση και συμβολισμό. Όμως μετά την Α’ Οικουμενική σύνοδο, το 325 μ.Χ στη Νίκαια της Βηθυνίας, ορίστηκε όπως το Χριστιανικό Πάσχα εορτάζεται μετά το εβραϊκό και συγκεκριμένα να εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την Πανσέληνο, που θα γίνει κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας ή μετά από αυτήν. Αν η πανσέληνος γίνει Κυριακή τότε το Πάσχα θα εορτάζεται την επομένη Κυριακή. Έτσι, ο ορισμός της ημερομηνίας του Χριστιανικού Πάσχα, ως κινητής σεληνοκεντρικής εορτής και η διαφορά ( συνήθως ) εβδομάδας του Ορθόδοξου με το Καθολικό, μας ακολουθεί μέχρι σήμερα, λόγω και της αλλαγής του Ιουλιανού ημερολογίου σε Γρηγοριανό , όμως η ανάλυση αυτή και ο ημερολογιακός υπολογισμός παρέλκει του παρόντος.
Ένα άλλο θέμα είναι, γιατί ενώ πολλοί λαοί χρησιμοποιούν τον όρο Πάσχα, Pasqua, пасхальный κ.λ.π κάποιοι άλλοι λένε Easter ή Ostern;
Και εδώ υποκρύπτεται η λατρεία της θεότητας της άνοιξης και της αναγέννησης, του εξ ανατολών (east) ερχομού του Εως/Ηώς/φωτός και της Αυγής.
Στους αγγλοσαξωνικούς και γερμανικούς λαούς Ēostre ή Ostara ονομαζόταν η θεότητα της Άνοιξης ( στα σύγχρονα αγγλικά Easter και στα γερμανικά Ostern , μεταφράζεται ως Πάσχα ). Το όνομα της θεότητας αυτής, μοιάζει με το Ishtar και Αστάρτη. Αν και αμφισβητείται από τους μελετητές η γνησιότητά της, μια αναφορά στη λατινική γλώσσα, στο Κεφ. 15 , στο έργο De temporum ratione, του 8ου αιων. του Βέδες/Bēda Venerābilis ( άγγλου μοναχού στη μονή αγ. Πέτρου στο Monkwearmouth της περιοχής του Sunderland ), λέει:
«Eostur-monath, qui nunc Paschalis mensis interpretatur, quondam a Dea illorum quæ Eostre vocabatur, et cui in illo festa celebrabant nomen habuit: a cujus nomine nunc Paschale tempus cognominant, consueto antiquæ observationis vocabulo gaudia novæ solemnitatis vocantes» δηλ. σε ελεύθερη μετάφραση: «Ο μήνας Eostur έχει ένα όνομα το οποίο μεταφράζεται τώρα ως “πασχαλινός μήνας», και ο οποίος πήρε κάποτε τ′ όνομά του από μια θεά που ονομάζεται Ēostre, προς τιμήν της οποίας γιορτές γιορτάζονταν κατά το μήνα αυτό. Τώρα που η πασχαλινή περίοδος ορίζεται με τ′ όνομά της, σας καλώ τις χαρές της νέας ιεροτελεστίας να τις τιμάτε διατηρώντας το παλαιό όνομα ( εννοεί του μήνα ).
Επομένως στην περίοδο που οι βόρειοι λαοί τελούσαν και λάτρευαν τη θεότητα της άνοιξης / αναγέννησης/ Αυγής, Ēostre ή Ostara, μετά τον εκχριστιανισμό τους και τη σύμφωνη γνώμη της εκκλησίας, το Πάσχα, τους επετράπη να συνεχίσουν να το ονομάζουν στη γλώσσα τους : αγγλικά Easter και στα γερμανικά Ostern σε ανάμνηση του ονόματος της Ēostre/ Ostara.
Περαιτέρω: Σύμφωνα με την Ορφική θεογονία, αρχικά στο Σύμπαν υπήρχε η συνεχής ροή του Χρόνου από την οποία προήλθαν οι δύο Κοσμογονικές Ουσίες: Ύδωρ και Γη, Αιθήρ και Χάος, ως διάμεσο του Φάνη Έρωτα δημιουργήθηκε το Ορφικό Ωόν (αυγό /αβγό ) , από όπου προήλθε το σύμπαν. Ο συμβολισμός και η σχέση της αναγέννησης με το Ωόν (αυγό /αβγό ) είναι πανάρχαια, σε όλους τους λαούς και χάνεται στα βάθη του χρόνου. Ο αρχαίος άνθρωπος είχε προφανώς εντυπωσιαστεί από το γεγονός πως μέσα από ένα κελυφώδες φαινομενικά ανενεργό και ακίνητο δημιούργημα ενός στρουθίου ( πτηνού ), δηλ. το αυγό, μετά από λίγο καιρό ξεπεταγόταν ζωή ( νεοσσός ). Ευνόητο είναι ότι τα αυγά συμβόλιζαν και συμβολίζουν την αναγέννηση, τη νέα ζωή και ελπίδα , η δε επιχρωμάτωσή τους ( βάψιμο ), ομοίως είχε να κάνει με τα ζωηρά χρώματα της αναγεννημένης φύσης και των λουλουδιών της. Ειδικά στο βάψιμο των κόκκινων αυγών, η παράδοση θέλει να βάφονται στο χρώμα αυτό για το αίμα του βασανισμού και της Σταυρώσεως του Χριστού. Ομως, η Ουκρανική περίτεχνη διακόσμηση των αυγών του Πάσχα ονόματι pysanky, ανάγεται σε εποχές πριν τον εκχριστιανισμό των Σλάβων.
Για τον λαγό ως Πασχαλιάτικο σύμβολο ( κυρίως πιά στους Δυτικούς ) με τ’ όνομα Easter Bunny , Easter Rabbit , Easter Hare , εν συντομία λέμε ότι και αυτός σχετίζεται συμβολικά με την προχριστιανική εποχή και την φυσική του δυνατότητα ν’ αναπαράγεται σωρηδόν, άρα να γεννά ζωή. Στην αρχαιότητα ο λαγός ήταν ακόλουθος της Αφροδίτης, όπως και της Ēostre ή Ostara, όπως αναφέρει ο Charles J. Billson.
Επομένως αυγά και λαγοί ήταν και είναι σύμβολα γονιμότητας / αναγέννησης.
Ο αμνός, το αρνάκι ( αρνίον ως υποκοριστικό του αρήν, αρνός ) που «σουβλίζεται ή ψήνεται» ειδικά το Πάσχα, αφενός συμβολίζει το “αρνίον το εσφαγμένον”, ή τον “αμνόν του Θεού”, αφετέρου ομοίως έχει βαθύτατες θυσιαστικές ρίζες, τόσο στην εβραϊκή παράδοση και θρησκεία, όσο και στις αρχαίες. Αστρολογικά / ζωδιακά το Πάσχα συμπίπτει με τον μήνα του Κριού (αρσενικού αμνού) μιάς και ο ήλιος διέρχεται το ζώδιο από τις 21 Μαρτίου ως τις 20 Απριλίου, περίπου, δηλ. στην περίοδο που πραγματοποιείται η εαρινή ισημερία. Επομένως την εποχή του Κριού, οι αρχαίοι λαοί θυσίαζαν εξευμενιστικά αμνούς/αρνία, συνήθεια που έστω και εάν αγνοούμε την καταγωγή της συνεχίζουμε ακόμα.
Παρότι σήμερα λέμε «σούβλα» από το λατινικό subula ( ως σουβλί, δηλ. εργαλείο βασανισμού ), εν τούτοις η αρχαιοελληνική λέξη είναι Οβελός στον οποίο σύμφωνα με τον Όμηρο οι πολεμιστές πέρναγαν τα κρέατα για να τα ψήσουν ( οι μικρές σούβλες, λεγόντουσαν υποκοριστικά οβελίσκοι/ σουβλάκια). Οτιδήποτε ψήνεται σε οβελό, λέγεται σύμφωνα με τους λογίους μας, οβελίας.
Κουλουράκια Πασχαλιάτικα εμείς σήμερα, κόλλυρα, κολλίκια , κολλύρα (ή κόλλιξ) έλεγαν οι αρχαίοι το στρογγυλό ψωμί και υποκοριστικά κολλύριον, που σήμαινε αφενός το στρογγυλό ψωμί ή το ζυμάρι σε σχήμα καρβελιού , αφετέρου τον σβώλο της ζύμης, ή εν γένει το σβώλο που είχε το μέγεθος σημερινού κουλουριού. Συχνά αυτό το κολλύριον ζυμωμένο με φαρμακευτικά βότανα τα έβαζαν ως κομπρέσες στα μάτια για θεραπεία αν είχαν πρόβλημα. Από εκεί και τα σημερινά κολλύρια ματιών!
Το Τσουρέκι, ή çörek στα τούρκικα , شوريك στ’ Αραβικά , panarët στ’ Αλβανικά ( προφανώς από εδώ και το επώνυμο Παναρίτης ) choreg / չորեկ στ’ Αρμένικα, çörək στ’ Αζέρικα , Vánočka στα Τσέχικα, Vianočka στα Σλοβάκικα, козунак στα βουλγάρικα , aŭ kozonac στα Ρουμάνικα κ.λ.π , ομοίως σημαίνει το στρογγυλό, στριφτό ψωμί που είναι πλασμένο σε σχήμα μεγάλου σβώλου και γενικά τα στρογγυλά στριφτά αντικείμενα. Το τσουρέκι , εκτός από Κόλλυρα, θα μπορούσε να προσομοιάζει με τα αρχαίο γλυκό ψωμί Στρεπτίκιο που γινόταν με γάλα, λάδι ή βούτυρο και μέλι.
Δρ. Δημήτρης Σταθακόπουλος
Δρ. Παντείου Πανεπιστημίου - Οθωμανολόγος
28/04/2019
ΣΧΕΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
ΣΧΕΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ
Το Πάσχα του Ρωμηού.
Το Πάσχα βέβαια είναι η πιο μεγάλη θρησκευτική γιορτή στην Ελλάδα με προεκτάσεις ιστορικές που οφείλονται ιδιαίτερα στην Ανάσταση. Η Ανάσταση του Κυρίου υπενθυμίζει στον ελληνικό λαό την Ανάσταση του έθνους με την Επανάσταση του 1821. Ένοπλοι στρατιώτες ακολουθούν ακόμα την περιφορά του Επιταφίου (έχω κινηματογραφήσει μία τέτοια περιφορά στη Θράκη) και η Κυριακή του Πάσχα ήταν πάντα ημέρα υποδοχής των πολιτών στους στρατώνες. Τις γεμάτες από σουβλισμένα αρνιά.
Σε άλλες τις άλλες χριστιανικές εκκλησίες και ιδιαίτερα στην Δύση, η μεγαλύτερη γιορτή είναι τα Χριστούγεννα. Τα υπενθυμίζω όλα αυτά για να προσθέσω ότι ενώ στις Καθολικές χώρες (και μετά το Σχίσμα των Διαμαρτυρομένων), η Εκκλησία, δηλαδή το Βατικανό, είχε έστω και από μακριά, απόλυτο έλεγχο στις βασιλικές κυβερνήσεις, στην Ελλάδα η Εκκλησία ήταν μια παράλληλη ηγεσία. Ο ιστορικός της ρόλος ήταν να σταθεί εθνικά και παιδαγωγικά στο πλευρό του υπόδουλου λαού. Θα πάρει μέρος από πολύ κοντά στον απελευθερωτικό αγώνα μέχρι και κατά την πρόσφατη Γερμανική Κατοχή όταν συμμετέχοντας στην Εθνική Αντίσταση ανέβαινε στα βουνά με τους αντάρτες. Ή όταν αναλάμβανε προσωρινά καθήκοντα Αντιβασιλείας, όπως μετά τα Δεκεμβριανά.
Αυτό που δεν διδάσκεται επαρκώς στην δημόσια παιδεία είναι η ιστορία των θρησκειών, οι διαδρομές, οι εξελίξεις των πολιτισμών. Ένα μέρος του ιστού των σημερινών ευρωπαϊκών κοινωνιών, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, δεν είναι προϊόν των αποστολικών επιστολών. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια μακρά αλυσίδα. Σε πλήθος από σημερινές πολιτιστικές πρακτικές θα βρούμε μαρτυρίες προερχόμενες από θρησκευτικούς πολιτισμούς που προηγήθηκαν.
Η ονομασία «Πάσχα», για παράδειγμα είναι δανεισμένη από το αραμαϊκό «πασαά» - αν όχι κατευθείαν απόν το ασσύριο «πασαχού» (που σημαίνει κατευνάζω) από όπου προέρχεται και το ιουδαϊκό «Πέσαχ». Που σημαίνει «πέρασμα» κατά το οποίο γιορτάζεται η «Έξοδος», η απελευθέρωση των Εβραίων από την αιγυπτιακή δουλεία χάρη στη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας.
Το ελληνικό Πάσχα είναι επίσης μια Απελευθέρωση, η Ανάσταση του Χριστού. Και δεν είναι τυχαίο ότι συνδέεται με την Απελευθέρωση του ελληνικού λαού από τον οθωμανικό ζυγό. Στη Βίβλο, το «πέσαχ» μοιάζει να συσχετίζεται με το «πασάχ» που μάλλον σημαίνει ”χορεύω τελετουργικά γύρω από θυσία”. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό που στις δικές μας εκκλησίες ονομάζεται Αγία Τράπεζα, στις Καθολικές ονομάζεται Βωμός (autel, στα γαλλικά).
Στο αρχαίο εβραϊκό Πάσχα συνηθίζονταν η σφαγή ενός νεαρού αρνιού το αίμα του οποίου, αλειμμένο στην εξώπορτα ήταν, για τους Εβραίους, ένα μέσο προστασίας της οικογένειας που γιόρταζε το μνημονιακό Γεύμα τού εβραϊκού Πασάχ Και δεν είναι τυχαία η θυσία του αρνιού της πασχαλινής σούβλας, έθιμο που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Την Μεγάλη Πέμπτη (ημέρα της Σταύρωσης) βάφονται τα αυγά και μάλιστα κόκκινα, τουλάχιστον στην Ελλάδα, άγνωστο γιατί. Ίσως «με το αίμα του Ιησού». Και το τσούγκρισμα ίσως αποτελεί σύμβολο ανάστασης. Πάντως τόσο το βάψιμο όσο και το τσούγκρισμα είναι αρχαία έθιμα που βρίσκουμε σε προχριστιανικούς πληθυσμούς, έθιμα που συμβόλιζαν την άφιξη της Άνοιξης, την αναγέννηση της Φύσης.
Πολλά είναι τα έθιμα που κληρονομήσαμε από προχριστιανικούς πολιτισμούς. Όπως κληρονομήσαμε και εντάξαμε στην άσκηση της θρησκείας μας την Παλαιά Διαθήκη και σειρά από πρακτικές της αρχαίας ελληνικής τελετουργικής, όπως για παράδειγμα το αντίδωρο(1) και φυσικά τον Βωμό, τον οποίο ονομάσαμε Αγία Τράπεζα. Στις ημέρες της εβδομάδας έχουμε εντάξει το εβραϊκό σαμπάτ (Σάββατο) και την προπαρασκευή του (Παρασκευή).Το Σαμπάτ είναι η ημέρα της αργίας. Και η Παρασκευή η ημέρα προετοιμασίας της αργίας, για να μην υποχρεώνονται οι πιστοί σε οικιακές και άλλες εργασίες ανίερες, όπως το οδήγημα του αυτοκινήτου. Μπορείτε να φανταστείτε τι τραβήξαμε τα Σάββατα στην Ιερουσαλήμ όταν γυρίζαμε εκεί τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες». Το «Σαμπάτ» θα το βρούμε και στο ιταλικόSabato και στο γαλλικό Samedi.
Δεν είναι γνωστό πώς ακριβώς και πότε γιόρταζαν οι πρώτοι χριστιανοί το Πάσχα. Άλλωστε και τα Χριστούγεννα - είναι σήμερα αποδεδειγμένο - έχουν τοποθετηθεί σε λάθος έτος από σύγχυση ανάμεσα στον πρώτο Ηρώδη, τον Ρωμαίο κυβερνήτη της Παλαιστίνης και στον συνονόματό του Ηρώδη που την κυβέρνησε 5 χρόνια αργότερα! Έχει αποσιωπηθεί το λάθος γιατί θα πρέπει να αλλάξουν πάλι χρονολογία τα χιλιάδες ιστορικά γεγονότα και οι άλλες τόσες εορτές των τελευταίων δύο χιλιετηρίδων.
Δεν είναι μόνο τα Χριστούγεννα που χρειάστηκε να επανατοποθετηθούν. Οι εκκλησιαστικοί παράγοντες των πρώτων τριών χριστιανικών αιώνων, διεσπαρμένοι στις τέσσερις γωνίες του ελληνορωμαϊκού ορίζοντα δεν συμφωνούσαν στην χρονολογική τοποθέτηση του εορτασμού του χριστιανικού Πάσχα. Στα χρόνια των πρώτων αυτών χριστιανών υπήρχαν αυτοί που θεωρούσαν ότι και το δικό τους Πάσχα, το χριστιανικό, θα πρέπει να γιορτάζεται μαζί με το εβραϊκό και αυτοί που πίστευαν ότι θα πρέπει να εορτάζεται μια Κυριακή αργότερα. Στην «Πασχαλινή αυτή Έριδα» - όπως ονομάστηκε- ήρθε να βάλει τέλος η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος (της Νικαίας) την οποία είχε συγκαλέσει ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ο οποίος είχε στο μεταξύ γίνει Χριστιανός. Και αποφασίστηκε οριστικά ως κοινή ημερομηνία τέλεσης του εορτασμού του Πάσχα η πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της Εαρινής Ισημερίας.
Τόσο η Οδύσσεια του Ομήρου όσο η Βίβλος (που είναι μεταγενέστερη και εικάζεται ότι έχει συνταχθεί κατά την εξορία των Εβραίων στην Βαβυλώνα) θεωρούνται αναμφισβήτητα κείμενα ιστορικά, όσο και η Καινή Διαθήκη βάσει σοβαρών ενδείξεων. Λείπουν ίσως μερικά αρχαιολογικά ευρήματα, όπως είναι π.χ, οι ακριβείς ημερομηνίες, που θα προσέφεραν ακριβέστερες πληροφορίες για τον κορμό των περιγραφών,. Άλλωστε τα διαδοχικά σχίσματα στην εκκλησιαστική ιστορία του Χριστιανισμού, την γεμάτη από δοξασίες, δεν είναι άσχετα με τις διαφωνίες των θεολόγων.
Πάντως, περισσότερο από όλους τους Ορθόδοξους εμείς οι Ρωμιοί θεωρούμε ότι είμαστε οι πρώτοι Χριστιανοί - τα πρώτα κείμενα του Χριστιανισμού ήταν σχεδόν όλα ελληνικά - και αισθανόμαστε πιο κοντά στη Σταύρωση του Χριστού που μοιάζει σαν να είχε γίνει δίπλα μας. Κανείς Ρωμιός - θρησκευόμενος ή μη - δεν θα λείψει από το βράδυ της Ανάστασης, με το κερί στο χέρι.
Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι η σταύρωση ήταν μάλλον ένα Περσικό εύρημα βαρβαρότητας, ή τουλάχιστο στην ημερησία διάταξη, το οποίο ενστερνίσθηκαν οι Ρωμαίοι. Την Σταύρωση του Χριστού θα ακολουθήσουν σταυρώσεις Χριστιανών που αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν, αφού πρώτα υπέστησαν τα βιαιότερα βασανιστήρια, ιδιαίτερα νέες κοπέλες όπως η Αγία Ιουλία της οποίας την σταύρωση ζωγράφισε ο Ιερώνυμος Μπος σ′ ένα μοναδικό εκκλησιαστικό τρίπτυχο.(2)
Ρ. Μανθούλη:
(1) ”Ηρώνδας Μιμίαμβοι, Οι προσκυνήτρες του Ασκληπιού”
(2) ”Οι Μεταμορφώσεις της Αφροδίτης”
Ροβήρος Μανθούλης
Σκηνοθέτης
https://www.huffingtonpost.gr/entry/to-pascha-toe-romeoe_gr_5ac751c4e4b07a3485e3692c?utm_hp_ref=gr-homepage
8/4/2018
Το Πάσχα βέβαια είναι η πιο μεγάλη θρησκευτική γιορτή στην Ελλάδα με προεκτάσεις ιστορικές που οφείλονται ιδιαίτερα στην Ανάσταση. Η Ανάσταση του Κυρίου υπενθυμίζει στον ελληνικό λαό την Ανάσταση του έθνους με την Επανάσταση του 1821. Ένοπλοι στρατιώτες ακολουθούν ακόμα την περιφορά του Επιταφίου (έχω κινηματογραφήσει μία τέτοια περιφορά στη Θράκη) και η Κυριακή του Πάσχα ήταν πάντα ημέρα υποδοχής των πολιτών στους στρατώνες. Τις γεμάτες από σουβλισμένα αρνιά.
Σε άλλες τις άλλες χριστιανικές εκκλησίες και ιδιαίτερα στην Δύση, η μεγαλύτερη γιορτή είναι τα Χριστούγεννα. Τα υπενθυμίζω όλα αυτά για να προσθέσω ότι ενώ στις Καθολικές χώρες (και μετά το Σχίσμα των Διαμαρτυρομένων), η Εκκλησία, δηλαδή το Βατικανό, είχε έστω και από μακριά, απόλυτο έλεγχο στις βασιλικές κυβερνήσεις, στην Ελλάδα η Εκκλησία ήταν μια παράλληλη ηγεσία. Ο ιστορικός της ρόλος ήταν να σταθεί εθνικά και παιδαγωγικά στο πλευρό του υπόδουλου λαού. Θα πάρει μέρος από πολύ κοντά στον απελευθερωτικό αγώνα μέχρι και κατά την πρόσφατη Γερμανική Κατοχή όταν συμμετέχοντας στην Εθνική Αντίσταση ανέβαινε στα βουνά με τους αντάρτες. Ή όταν αναλάμβανε προσωρινά καθήκοντα Αντιβασιλείας, όπως μετά τα Δεκεμβριανά.
Αυτό που δεν διδάσκεται επαρκώς στην δημόσια παιδεία είναι η ιστορία των θρησκειών, οι διαδρομές, οι εξελίξεις των πολιτισμών. Ένα μέρος του ιστού των σημερινών ευρωπαϊκών κοινωνιών, συμπεριλαμβανομένης και της ελληνικής, δεν είναι προϊόν των αποστολικών επιστολών. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι μια μακρά αλυσίδα. Σε πλήθος από σημερινές πολιτιστικές πρακτικές θα βρούμε μαρτυρίες προερχόμενες από θρησκευτικούς πολιτισμούς που προηγήθηκαν.
Η ονομασία «Πάσχα», για παράδειγμα είναι δανεισμένη από το αραμαϊκό «πασαά» - αν όχι κατευθείαν απόν το ασσύριο «πασαχού» (που σημαίνει κατευνάζω) από όπου προέρχεται και το ιουδαϊκό «Πέσαχ». Που σημαίνει «πέρασμα» κατά το οποίο γιορτάζεται η «Έξοδος», η απελευθέρωση των Εβραίων από την αιγυπτιακή δουλεία χάρη στη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας.
Το ελληνικό Πάσχα είναι επίσης μια Απελευθέρωση, η Ανάσταση του Χριστού. Και δεν είναι τυχαίο ότι συνδέεται με την Απελευθέρωση του ελληνικού λαού από τον οθωμανικό ζυγό. Στη Βίβλο, το «πέσαχ» μοιάζει να συσχετίζεται με το «πασάχ» που μάλλον σημαίνει ”χορεύω τελετουργικά γύρω από θυσία”. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτό που στις δικές μας εκκλησίες ονομάζεται Αγία Τράπεζα, στις Καθολικές ονομάζεται Βωμός (autel, στα γαλλικά).
Στο αρχαίο εβραϊκό Πάσχα συνηθίζονταν η σφαγή ενός νεαρού αρνιού το αίμα του οποίου, αλειμμένο στην εξώπορτα ήταν, για τους Εβραίους, ένα μέσο προστασίας της οικογένειας που γιόρταζε το μνημονιακό Γεύμα τού εβραϊκού Πασάχ Και δεν είναι τυχαία η θυσία του αρνιού της πασχαλινής σούβλας, έθιμο που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.
Την Μεγάλη Πέμπτη (ημέρα της Σταύρωσης) βάφονται τα αυγά και μάλιστα κόκκινα, τουλάχιστον στην Ελλάδα, άγνωστο γιατί. Ίσως «με το αίμα του Ιησού». Και το τσούγκρισμα ίσως αποτελεί σύμβολο ανάστασης. Πάντως τόσο το βάψιμο όσο και το τσούγκρισμα είναι αρχαία έθιμα που βρίσκουμε σε προχριστιανικούς πληθυσμούς, έθιμα που συμβόλιζαν την άφιξη της Άνοιξης, την αναγέννηση της Φύσης.
Πολλά είναι τα έθιμα που κληρονομήσαμε από προχριστιανικούς πολιτισμούς. Όπως κληρονομήσαμε και εντάξαμε στην άσκηση της θρησκείας μας την Παλαιά Διαθήκη και σειρά από πρακτικές της αρχαίας ελληνικής τελετουργικής, όπως για παράδειγμα το αντίδωρο(1) και φυσικά τον Βωμό, τον οποίο ονομάσαμε Αγία Τράπεζα. Στις ημέρες της εβδομάδας έχουμε εντάξει το εβραϊκό σαμπάτ (Σάββατο) και την προπαρασκευή του (Παρασκευή).Το Σαμπάτ είναι η ημέρα της αργίας. Και η Παρασκευή η ημέρα προετοιμασίας της αργίας, για να μην υποχρεώνονται οι πιστοί σε οικιακές και άλλες εργασίες ανίερες, όπως το οδήγημα του αυτοκινήτου. Μπορείτε να φανταστείτε τι τραβήξαμε τα Σάββατα στην Ιερουσαλήμ όταν γυρίζαμε εκεί τις «Ακυβέρνητες Πολιτείες». Το «Σαμπάτ» θα το βρούμε και στο ιταλικόSabato και στο γαλλικό Samedi.
Δεν είναι γνωστό πώς ακριβώς και πότε γιόρταζαν οι πρώτοι χριστιανοί το Πάσχα. Άλλωστε και τα Χριστούγεννα - είναι σήμερα αποδεδειγμένο - έχουν τοποθετηθεί σε λάθος έτος από σύγχυση ανάμεσα στον πρώτο Ηρώδη, τον Ρωμαίο κυβερνήτη της Παλαιστίνης και στον συνονόματό του Ηρώδη που την κυβέρνησε 5 χρόνια αργότερα! Έχει αποσιωπηθεί το λάθος γιατί θα πρέπει να αλλάξουν πάλι χρονολογία τα χιλιάδες ιστορικά γεγονότα και οι άλλες τόσες εορτές των τελευταίων δύο χιλιετηρίδων.
Δεν είναι μόνο τα Χριστούγεννα που χρειάστηκε να επανατοποθετηθούν. Οι εκκλησιαστικοί παράγοντες των πρώτων τριών χριστιανικών αιώνων, διεσπαρμένοι στις τέσσερις γωνίες του ελληνορωμαϊκού ορίζοντα δεν συμφωνούσαν στην χρονολογική τοποθέτηση του εορτασμού του χριστιανικού Πάσχα. Στα χρόνια των πρώτων αυτών χριστιανών υπήρχαν αυτοί που θεωρούσαν ότι και το δικό τους Πάσχα, το χριστιανικό, θα πρέπει να γιορτάζεται μαζί με το εβραϊκό και αυτοί που πίστευαν ότι θα πρέπει να εορτάζεται μια Κυριακή αργότερα. Στην «Πασχαλινή αυτή Έριδα» - όπως ονομάστηκε- ήρθε να βάλει τέλος η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος (της Νικαίας) την οποία είχε συγκαλέσει ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, ο οποίος είχε στο μεταξύ γίνει Χριστιανός. Και αποφασίστηκε οριστικά ως κοινή ημερομηνία τέλεσης του εορτασμού του Πάσχα η πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της Εαρινής Ισημερίας.
Τόσο η Οδύσσεια του Ομήρου όσο η Βίβλος (που είναι μεταγενέστερη και εικάζεται ότι έχει συνταχθεί κατά την εξορία των Εβραίων στην Βαβυλώνα) θεωρούνται αναμφισβήτητα κείμενα ιστορικά, όσο και η Καινή Διαθήκη βάσει σοβαρών ενδείξεων. Λείπουν ίσως μερικά αρχαιολογικά ευρήματα, όπως είναι π.χ, οι ακριβείς ημερομηνίες, που θα προσέφεραν ακριβέστερες πληροφορίες για τον κορμό των περιγραφών,. Άλλωστε τα διαδοχικά σχίσματα στην εκκλησιαστική ιστορία του Χριστιανισμού, την γεμάτη από δοξασίες, δεν είναι άσχετα με τις διαφωνίες των θεολόγων.
Πάντως, περισσότερο από όλους τους Ορθόδοξους εμείς οι Ρωμιοί θεωρούμε ότι είμαστε οι πρώτοι Χριστιανοί - τα πρώτα κείμενα του Χριστιανισμού ήταν σχεδόν όλα ελληνικά - και αισθανόμαστε πιο κοντά στη Σταύρωση του Χριστού που μοιάζει σαν να είχε γίνει δίπλα μας. Κανείς Ρωμιός - θρησκευόμενος ή μη - δεν θα λείψει από το βράδυ της Ανάστασης, με το κερί στο χέρι.
Αξίζει να υπενθυμίσουμε ότι η σταύρωση ήταν μάλλον ένα Περσικό εύρημα βαρβαρότητας, ή τουλάχιστο στην ημερησία διάταξη, το οποίο ενστερνίσθηκαν οι Ρωμαίοι. Την Σταύρωση του Χριστού θα ακολουθήσουν σταυρώσεις Χριστιανών που αρνήθηκαν να αλλαξοπιστήσουν, αφού πρώτα υπέστησαν τα βιαιότερα βασανιστήρια, ιδιαίτερα νέες κοπέλες όπως η Αγία Ιουλία της οποίας την σταύρωση ζωγράφισε ο Ιερώνυμος Μπος σ′ ένα μοναδικό εκκλησιαστικό τρίπτυχο.(2)
Ρ. Μανθούλη:
(1) ”Ηρώνδας Μιμίαμβοι, Οι προσκυνήτρες του Ασκληπιού”
(2) ”Οι Μεταμορφώσεις της Αφροδίτης”
Ροβήρος Μανθούλης
Σκηνοθέτης
https://www.huffingtonpost.gr/entry/to-pascha-toe-romeoe_gr_5ac751c4e4b07a3485e3692c?utm_hp_ref=gr-homepage
8/4/2018