Η ιδιοπροσωπία της Ευρώπης: ανάμεσα στην Μεσόγειο και την Αμερική.
Πριν από ακριβώς έναν αιώνα, την επομένη του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου ο Paul Valery έθεσε το ζήτημα της παρακμής της Ευρώπης: “θα μετατραπεί άραγε σε αυτό που είναι στην πραγματικότητα, δηλαδή σε ένα μικρό ακρωτήριο της ασιατικής ηπείρου;”.
ΑΝ ΔΕΝ ΑΛΛΑΞΕΙ ΘΑ ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΕΙ
Συμπληρώνονται εφέτος τριάντα χρόνια από την δημιουργία του Institut frangais des relations internationales, ένα από τα σημαντικότερα think-tanks στον κόσμο. Στην επέτειο αυτή ο ιδρυτής του Thierry de Montbrial προειδοποίησε ότι, αν η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αλλάξει πορεία, απειλείται με εξαφάνιση.
Στην ίδια ομιλία κάλεσε τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ένα έργο συλλογικής ψυχανάλυσης: να θέσουν επί τάπητος, όχι μόνον τις σκέψεις τους, αλλά και τις arriere-pensees.
Ανάμεσα στις δύο αυτές προειδοποιήσεις παρεμβάλλονται δραματικές διακυμάνσεις της ευρωπαϊκής υπόθεσης.
ΗΝΩΜΕΝΕΣ ΠΟΛΙΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Απαντώντας στην αγωνία για την ευρωπαϊκή παρακμή, ο Richard von Couvenhove-Kalergi και ο Aristide Briand την δεκαετία του 1920 εισήγαγαν την ιδέα για Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Η Ευρώπη η οποία, ώς τότε, αποτελούσε το πρότυπο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, αποδεχόταν με τον τρόπο αυτόν την αμερικανική πνευματική ηγεμονία.
Η ιδέα αυτή προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Άλλοι την χαρακτήρισαν αντιδραστική, άλλοι επικίνδυνη για την παγκόσμια σταθερότητα.
Οι αντιρρήσεις αυτές θεωρούσαν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης θα προκαλούσαν συνασπισμό των καπιταλιστικών και αποικιοκρατικών δυνάμεων για να καταδυναστεύουν τους υπολοίπους. Θα προκαλούσαν την συγκρότηση ανταγωνιστικών γεωπολιτικών συστημάτων, καταδικασμένων σε συνεχείς παγκόσμιους πολέμους.
Άλλοι πάλι προέβαλαν το επιχείρημα ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης είναι ανέφικτες: το ευρωπαϊκό ιστορικό και γεωγραφικό υπόβαθρο διαφέρει ριζικά από το αμερικανικό. Οι λαοί της Ευρώπης δεν μπορούν να δεχθούν τον συγκεντρωτισμό και την ισοπέδωση των ταυτοτήτων τους.
Η ιστορία του 20ου αιώνα επιβεβαίωσε τις κριτικές αυτές. Ο Χίτλερ προσπάθησε να ενοποιήσει την Ευρώπη διά της βίας, σε ένα καθαρά αντιδραστικό εγχείρημα. Η απάντηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής το ανέστειλε, δείχνοντας ταυτόχρονα το ανέφικτο της απόπειρας αυτής. Ακολούθησε η σταλινική προσπάθεια η οποία επίσης προσέκρουσε στην αμερικανική αντίδραση- καθώς και στην αντίσταση των εθνικών ταυτοτήτων.
ΨΥΧΡΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ
Κατά τον Ψυχρό Πόλεμο διαμορφώθηκε ένα ιδιότυπο σχήμα ευρωπαϊκής σύγκλισης, το οποίο απείχε όμως πολύ από την λογική των Briand και Kalergi.
Μέρος μόνο της Ευρώπης ενοποιήθηκε, κυρίως οικονομικά· η υπόλοιπη, πίσω από το Σιδηρούν Παραπέτασμα, υφίστατο την σοβιετική κυριαρχία.
Η Δυτική Ευρώπη εντάχθηκε, πάντως, σε ένα ευρύτερο ατλαντικό σύστημα, η αμυντική λειτουργία του οποίου καθοριζόταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Η Ευρώπη του Ψυχρού Πολέμου ήταν ένα σύνθετο δίκτυο ανοικτό στον κόσμο– όχι μια συγκεντρωτική και ενδοστρεφής ήπειρος.
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΨΥΧΡΟ ΠΟΛΕΜΟ
Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η αμερικανική παγκόσμια ηγεμονία κατέστη απόλυτη. Βεβαίως, ο οικονομικός δυναμισμός της Ευρώπης και η επανένωση της Γερμανίας δημιούργησαν ένα κλίμα ευρωπαϊκής αυτοπεποίθησης, το οποίο τροφοδότησε εκ νέου την ευρωπαϊκή ομοσπονδιακή ιδέα. Όμως, κατά την περίοδο αυτή, παρά τις προόδους της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όλες οι σημαντικές γεωπολιτικές επιλογές καθορίστηκαν από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση διαπιστώνει σήμερα τις συνέπειες:
- Η ευρω-ατλαντική διεύρυνση προς Ανατολάς αναζωογόνησε τον ρωσικό εθνικισμό, δηλητηριάζοντας τις σχέσεις τής Ευρωπαϊκής Ένωσης με τον ισχυρό της γείτονα από τον οποίο εξαρτάται η ενεργειακή της ασφάλεια.
- Η μαζική διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης αύξησε την ετερογένεια και πολλαπλασίασε τις εσωτερικές διαφωνίες και εντάσεις, με αποτέλεσμα τα σοβαρά σημερινά προβλήματα για την πολιτική συνοχή.
- Οι δύο πόλεμοι του Κόλπου και, κυρίως, ο δεύτερος, συνέβαλαν στην αποσταθεροποίηση της Μέσης Ανατολής και δημιούργησαν το πρόβλημα του πολιτικού Ισλάμ, με αποτέλεσμα η Ευρώπη να απειλείται από την τρομοκρατία, τα προσφυγικά ρεύματα και την άνοδο των ακροδεξιών τάσεων.
- Τέλος, η χωρίς φραγμούς οικονομική Παγκοσμιοποίηση, σε συνδυασμό με τις ραγδαίες τεχνολογικές εξελίξεις, δημιούργησαν πρόσφορο έδαφος για οικονομικές και κοινωνικές κρίσεις στο εσωτερικό των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Κατά την ίδια περίοδο, δηλαδή την τριακονταετία από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Κίνα βαδίζει ορμητικά να ανακτήσει το χαμένο έδαφος από τότε που αποτελούσε εξίσου ισχυρό παγκόσμιο πόλο με την Ευρώπη, δηλαδή τον 15ο αιώνα.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει υπαρξιακή κρίση λόγω των εξελίξεων αυτών.
Την ίδια στιγμή, το Ηνωμένο Βασίλειο επιλέγει να αποχωρήσει από την Ένωση και ο Πρόεδρος Trump στρέφεται εναντίον της Ευρώπης.
Δεν είναι λοιπόν περίεργο ότι οι Ευρωπαίοι, για πρώτη φορά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, απομακρύνονται ψυχολογικά από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον αγγλοσαξονικό κόσμο και αναζητούν εναλλακτική λύση από το σχήμα του Ευρω-ατλαντισμού.
Ευρωπαίοι διανοούμενοι και πολιτικοί επαναφέρουν, με άλλην ορολογία, το σχέδιο των Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης. Προτείνουν:
- δημιουργία αυτόνομης και ενιαίας ευρωπαϊκής άμυνας
- εμβάθυνση της οικονομικής και τραπεζικής ενοποίησης
- διαμόρφωση ενιαίας ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής
- σαφή και οριστική οροθέτηση του ευρωπαϊκού εδάφους και των συνόρων του
- προστασία από τις μεταναστευτικές ροές
- έλεγχο των ξένων επενδύσεων και της ξένης εμπορικής διείσδυσης
- προστασία της ευρωπαϊκής τεχνολογικής αυτονομίας
ΓΑΛΛΟΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ
Η ετερογένεια της Ευρώπης και οι συχνά αντιφατικές εξαρτήσεις και βλέψεις των κρατών- μελών καθιστούν ανέφικτη την πολιτική σύγκλιση την οποία προϋποθέτουν οι στόχοι αυτοί.
Έτσι, προωθείται μια Ευρωπαϊκή Ένωση κυριαρχημένη από έναν πυρήνα δομημένο γύρω από τον γαλλο-γερμανικό άξονα. Όπως και το σχέδιο των Briand και Kalergi, έτσι και το νέο αυτό σχέδιο είναι ταυτοχρόνως αντιδραστικό, ανέφικτο και επικίνδυνο.
Οραματίζεται μιαν ηπειρωτική αυτοκρατορική Ευρώπη, με μιαν αυταρχική σχέση ανάμεσα στα κράτη-μέλη του Κέντρου και στα κράτη-μέλη της Περιφέρειας.
Αν μπορέσει να συσταθεί, η Ευρώπη αυτή θα αντιμετωπίσει αμέσως το ρωσικό δίλημμα.
Αν, όπως αναμφίβολα θα επιδιώξει η Γερμανία, ακολουθήσει μια δυναμική Ost Politik, θα αναζωογονήσει τον αμερικανικό εφιάλτη, τον “Κοινό Ευρωπαϊκό Οίκο”· επομένως, θα κινητοποιήσει όλες τις αμερικανικές δυνάμεις εναντίον της.
Αν, αντιθέτως, αποκλείσει την Ρωσία από το “φρούριο- Ευρώπη”, θα ανοίξει ένα βίαιο μέτωπο στα ανατολικά της σύνορα. Και στις δύο περιπτώσεις, η ευρωπαϊκή αυτή πορεία είναι απειλή για την παγκόσμια σταθερότητα.
Ταυτοχρόνως, η αμυντική και φοβική λογική του ευρωπαϊκού οχυρού, συνδυασμένη με τις τάσεις οικονομικού και δημογραφικού προστατευτισμού, θα οξύνει σειρά από προβλήματα, τόσο απέναντι στην ανερχόμενη εμπορική και οικονομική ισχύ της Κίνας, όσο και απέναντι στην δημογραφική δυναμική της Αφρικής.
ΤΟ ΔΙΛΗΜΜΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Η Ευρώπη μοιάζει παγιδευμένη σε ένα αδύνατο δίλημμα:
-είτε να συνεχίσει την πορεία μιας αργής, αλλά σταθερής παρακμής και αποσύνθεσης, επιβεβαιώνοντας τις προβλέψεις των Valery και Montbrial·
-είτε να ακολουθήσει εκ νέου το όραμα της ηπειρωτικής ενοποίησης, επιδιώκοντας να καταστεί ένα γεωπολιτικό και γεωοικονομικό συγκρότημα, στο πρότυπο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής- με όλους τους κινδύνους και τις αβεβαιότητες τούς οποίους συνεπάγεται η προοπτική αυτή.
Η ευρωπαϊκή απορία είναι συνέπεια της πνευματικής επιρροής την οποία έχει ασκήσει στην Ευρώπη το αμερικανικό πνεύμα κατά τον 20ό αιώνα. Η εμπειρία από τις συνεχείς επιτυχίες των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής απεμάκρυναν την Ευρώπη από τις πηγές της, με συνέπεια να λησμονήσει την ιδιοπροσωπία της.
ΑΠΟΔΕΣΜΕΥΣΗ ΑΠΟ ΑΜΕΡΙΚΗ
Σήμερα πολλοί Ευρωπαίοι κηρύσσουν την αποδέσμευση της Ευρώπης από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Το οξύμωρο είναι ότι, για να πραγματοποιηθεί το σχέδιο, προτείνουν και πάλι το αμερικανικό πρότυπο.
Απέναντι στην αμερικανική ήπειρο, οραματίζονται μιαν ευρωπαϊκή ήπειρο.
Όμως, η Ευρώπη δεν είναι ήπειρος· ούτε καν ένα “ακρωτήρι της ασιατικής ηπείρου”.
Η Ευρώπη είναι ένα Αρχιπέλαγος.
Στην ηπειρωτική μονολιθικότητα αντιπαραθέτει την πολυδιάσπαση των εδαφών της και την αλληλοδιείσδυση ξηράς και θάλασσας.
Στην εσωστρέφεια και τον συγκεντρωτισμό αντιπαραθέτει το οικουμενικό άνοιγμα και τον πολυκεντρισμό.
Αν αγνοηθούν τα χαρακτηριστικά αυτά και υιοθετηθούν οι αντίθετες αξίες, θα ακολουθήσουν αποτυχίες και καταστροφές.
Η Ευρωπαϊκή Ιστορία συγκροτείται ως μια διαδοχή από αλλαγές κλίμακας, χωρίς να αλλοιώνονται τα βασικά γεωπολιτικά χαρακτηριστικά.
Ο ελληνικός κόσμος αποτελεί την αφετηρία της Ευρώπης. Διευρύνεται σε ολόκληρη την Μεσόγειο και ανοίγεται, τέλος, στην Οικουμένη.
Αυτή η γεμάτη αντιφάσεις, συγκρούσεις, δημιουργίες, ανακαλύψεις, ανησυχίες και τραγωδίες ελληνογενής Ευρώπη δημιούργησε τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Το αμερικανικό μαζικό και πρακτικό πνεύμα αξιοποίησε την ευρωπαϊκή επινοητικότητα και φαντασία σε όλες τις φάσεις της Ιστορίας της βορειοαμερικανικής ηπείρου. Έχει πάντα ανάγκη από την ευρωπαϊκή έμπνευση. Αντιθέτως, όποτε το ευρωπαϊκό πνεύμα αποδέχεται την αμερικανική επίδραση, οδηγείται σε παρακμή.
ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΕΞΟΔΟΣ
Πώς όμως μπορεί να διαμορφωθεί μια ευρωπαϊκή γεωπολιτική διέξοδος, αξιοποιώντας τις μεσογειακές παραδόσεις και καταβολές;
Για να επινοηθούν νέες μορφές πρέπει να κατανοηθούν οι παγκόσμιες εξελίξεις.
Κλείνει ένας μεγάλος ιστορικός κύκλος, η αρχή του οποίου σηματοδοτείται από την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και την ταυτόχρονη καταστροφή του κινεζικού στόλου· καθώς και, δύο αιώνες αργότερα, τους ευρωπαϊκούς θρησκευτικούς πολέμους.
Η δυτική κυριαρχία του κόσμου, οι συγκεντρωτικές εδαφικές πολιτικές δομές και η υλιστική και μαζική προσέγγιση της ισχύος που χαρακτήρισαν την λήγουσα περίοδο δίνουν την θέση τους στην εξισορρόπηση της παγκόσμιας ισχύος, στις δικτυωτές δομές και στην αυξανόμενη επιρροή των άϋλων παραγόντων: σύγχρονοι όπως το διαδίκτυο ή παραδοσιακοί, όπως η θρησκεία.
ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ
Η ευρωπαϊκή οικοδόμηση αντιμετώπισε τους εθνικισμούς ως τον κύριο αντίπαλο. Σήμερα, παρά την επανεμφάνιση ακραίων εθνικιστικών τάσεων, η δυϊκή αντιπαράθεση Ευρώπη/Εθνικισμός είναι ξεπερασμένη.
Το πεδίο των ταυτοτήτων καθίσταται πολύ πιο σύνθετο, με την άνοδο περιφερειακών ταυτοτήτων, όπως της Καταλωνίας, καθώς και την πολιτικοποίηση των θρησκευτικών.
Οι μεταναστεύσεις και η τεχνολογική πρόοδος ευνοούν την επιστροφή των διασπορών τις οποίες είχαν καταστείλει ή και καταστρέψει οι εθνικισμοί του 20ού αιώνα.
Οι μεγαλουπόλεις αυτονομούνται από την ενδοχώρα τους και οργανώνονται κατά δικτυωτό τρόπο.
Η Ευρώπη πρέπει να ακολουθήσει τις τάσεις αυτές οι οποίες, άλλωστε, ταιριάζουν με την ιδιοπροσωπία της.
Πρέπει να συνεχίσει να αποτελεί ένα ανομοιόμορφο, ετερογενές και ανοικτό σύστημα το οποίο διατρέχεται από ενοποιητικά δίκτυα σε διάφορες μορφές, μεταξύ των οποίων και οι θεσμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ποιά προηγούμενα μπορούν να εμπνεύσουν στο μέλλον την σύνθετη αυτή ευρωπαϊκή οργάνωση;
Ο χριστιανικός κόσμος περιέχει τρεις διαφορετικές παραδόσεις.
Ο Καθολικισμός εξασφαλίζει την ενότητα μέσω του συγκεντρωτισμού.
Ο Προτεσταντισμός κινείται προς τον αντίθετο πόλο.
Η Ορθοδοξία τοποθετείται ανάμεσα στα δύο.
Χωρίς να απουσιάζει η συνολική συντονιστική πρωτοβουλία, υφίστανται ποικίλα καθεστώτα αυτονομίας, σε διάφορες γεωγραφικές κλίμακες.
Σε τοπικό επίπεδο, οι Επίσκοποι διαθέτουν συγκεντρωτική εξουσία.
Η διοικητική πολυμορφία του ορθοδόξου κόσμου τον καθιστά δυσανάγνωστο και συχνά αδιαφανή· τού εξασφαλίζει, όμως, περισσότερη ενότητα από τον προτεσταντικό και μεγαλύτερη ευελιξία από τον καθολικό κόσμο. Η Ευρώπη έχει ανάγκη από αυτήν την μορφή της ευέλικτης ενότητας.
Αυτή θα μπορούσε να επιτευχθεί με την ανάδυση γεωγραφικών ενοτήτων στο πλαίσιο μιας διευρυμένης Ευρώπης η οποία δεν θα περιορίζεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η συμμετοχή σε περισσότερες από μία περιφερειακή ενότητα όχι μόνον δεν θα αποκλείεται, αλλά και θα ενθαρρύνεται.
Το ευρωπαϊκό δίκτυο το οποίο θα συγκροτηθεί κατά τον τρόπο αυτό θα μοιάζει με το σήμα των ολυμπιακών αγώνων: αλληλοδιεισδύοντες κύκλοι.
Η Ελλάδα, επί παραδείγματι, θα είναι μέλος και του βαλκανικού και του μεσογειακού κύκλου.
Η αλληλοδιείσδυση αυτή θα δημιουργεί τις απαραίτητες αρθρώσεις για την ενότητα του συνόλου.
[Ποια μορφή θα έχει αυτή η ενότητα του συνόλου]
Τα κεκτημένα της ευρωπαϊκής οικοδόμησης δεν πρέπει, ασφαλώς, να αμφισβητηθούν. Χρειάζεται, όμως, να προσδιοριστεί το κατάλληλο σημείο ισορροπίας, ώστε η ενοποιητική τάση να μην δημιουργεί φυγόκεντρες δυνάμεις.
Κάποιες αρμοδιότητες της Ένωσης θα πρέπει, ίσως, να μεταφερθούν στους νέους περιφερειακούς θεσμούς.
Ταυτοχρόνως, για ορισμένα ζητήματα τα οποία απαιτούν συγκέντρωση μέσων και πληροφοριών, όπως η καταπολέμηση του οργανωμένου εγκλήματος, θα χρειαστεί να δημιουργηθούν νέα συλλογικά όργανα με αυξημένη αυτονομία.
Οι παγκόσμιες εξελίξεις ενισχύουν, για ποικίλους λόγους, την τοπική κλίμακα. Τα δίκτυα των τοπικών οντοτήτων πρέπει να ενθαρρυνθούν, ώστε να αποτελέσουν έναν ακόμη ενοποιητικό ιστό.
Η “αρθρωτή” και “ολυμπιακή” Ευρώπη των επαλλήλων κύκλων θα οικοδομεί συνεχώς την ενότητά της με την καλλιέργεια ενός κοινού πνεύματος, θεμελιωμένου στις μεσογειακές πολιτισμικές καταβολές της.
Θα είναι ανοικτή στους άλλους πολιτισμούς. Οι δεσμοί της με τις Ηνωμένες Πολιτείες θα παραμένουν ισχυροί, με την διατήρηση, μεταξύ άλλων, των νατοϊκών δομών. Όμως, η άνοδος της Κίνας στην παγκόσμια σκηνή θα δημιουργήσει νέα πολιτισμικά δεδομένα, περισσότερο ίσως συμβατά με το ευρω-μεσογειακό πνεύμα, παρά με το ατλαντικό ή το ρωσικό.
Η συνεργασία Ευρώπης και Κίνας θα αποτελέσει απαραίτητο στοιχείο για την αντιμετώπιση των δημογραφικών προκλήσεων της Αφρικής.
Η μεσογειακή επανα-ανακάλυψη της Ευρώπης θα την οδηγήσει να λειτουργήσει ως γέφυρα και σύνδεσμος ανάμεσα στην Ανατολή και στη Δύση, όπως η Μεσόγειος ώς τον 15ο αιώνα. Αυτός ο ρόλος θα της επιτρέψει να αναπτύξει την επιρροή της με την μορφή της ήπιας ισχύος (soft power).
Αντιθέτως, οι φοβικές αμυντικές αντιδράσεις οι οποίες θεωρούν ότι απέναντι στα νέα διακυβεύματα επιβάλλεται η εσωστρέφεια και ο συγκεντρωτισμός, θα οδηγήσουν σε παρακμή -ή και σε ακόμη χειρότερες εξελίξεις.
Ομιλία στη Θεσσαλονίκη σε εκδήλωση της ΠΕΕΒΕ**
* O Γεώργιος-Στυλιανός Πρεβελάκης είναι καθηγητής στη Σχολή Γεωγραφίας της Σορβόννης (Paris I) και στο Iνστιτούτο Πολιτικών Σπουδών (Sciences Po) στο Παρίσι. Eιδικεύεται στους τομείς της Γεωπολιτικής, της Πολεοδομίας και της Πολιτισμικής Γεωγραφίας. Iδιαίτερα γνωστή είναι η συμβολή του γύρω από την Γεωπολιτική των Bαλκανίων. Γεννήθηκε στην Aθήνα το 1949. Σπούδασε Aρχιτεκτονική στο EMΠ κατά τη διάρκεια της δικτατορίας και κατόπιν Πολεοδομία στη Σχολή Γεωγραφίας της Σορβόννης. Yπήρξε συνεργάτης του Στέφανου Mάνου στο Yπουργείο Xωροταξίας κατά το διάστημα 1978-1980, υπεύθυνος για το συντονισμό των μελετών για την Aθήνα. Έχει διδάξει στην Eλλάδα, στην Aμερική και στη Γαλλία, όπου είναι εγκατεστημένος από το 1984. Διευθύνει διδακτορικές εργασίες φοιτητών με προέλευση από την Γεωγραφία, την Ιστορία, τις Πολιτικές Επιστήμες, την Αρχιτεκτονική κ.λπ., πάνω σε θέματα συναφή (Ελλάδα και Βαλκάνια, Γεωγραφία και Πολιτική της Ευρωπαϊκής Διεύρυνσης, Γεωπολιτική των Διασπορών, Θεωρία της Γεωγραφίας κ.λπ.). ΠΗΓΗ:http://www.biblionet.gr/author/41436
* * Πολιτιστική Εταιρεία Επιχειρηματιών Βορείου Ελλάδος
7/5/2019