Στυλιανός Αντωναράκης:Η έρευνα προχωράει μόνο με την αίρεση.


Στυλιανός Αντωναράκης στην «K»: 
Η έρευνα προχωράει μόνο με την αίρεση.

«Μην ασχοληθείς με τη Γενετική, γιατί δεν θα μπορείς να βιοποριστείς από αυτήν και θα χαραμίσεις τις καλές σου σπουδές». Αυτή ήταν η συμβουλή καθηγητών Ιατρικής τη δεκαετία του ’70 στον αριστούχο τότε φοιτητή, δρα Στυλιανό Αντωναράκη, που... ευτυχώς δεν την ακολούθησε. «Δεν μου έκανε αίσθηση να κάνω καριέρα σε ένα ήδη γνωστό πεδίο, ήθελα να καταπιαστώ με ένα άγνωστο, όπως ήταν τότε η Γενετική», εξηγεί σήμερα ο καθηγητής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης, που χαρτογράφησε το σύνδρομο Down. «Τότε ξέραμε ότι υπάρχει το DNA και πώς αυτό μεταγράφεται, αλλά αγνοούσαμε πόσο μεγάλο είναι το ανθρώπινο γονιδίωμα, ποια γονίδια έχει και ποια εξ αυτών αντιστοιχούν σε κάθε ασθένεια».

Το 1979, λοιπόν, μεταβαίνει στo Πανεπιστήμιο Johns Hopkins των ΗΠΑ, όπου εντάσσεται στην ομάδα που μελετούσε τη Β΄ Μεσογειακή Αναιμία. Η εξέλιξη της έρευνας είναι επιτυχής και η επαγγελματική του ανέλιξη γρήγορη· το 1990, σε ηλικία μόλις 39 ετών είναι ήδη τακτικός καθηγητής στο Johns Hopkins. Εν συνεχεία, διερευνά την αιμοφιλία, μια συχνή αρρώστια, της οποίας οι πάσχοντες είναι άνδρες και οι φορείς γυναίκες. «Μετά θέλησα να ασχοληθώ με μια πολύπλοκη ασθένεια, τη σχιζοφρένεια, όμως δεν τα κατάφερα», εξηγεί ο 68χρονος γενετιστής, «δεν είχε φτάσει ακόμα η εποχή της, καθώς δεν γνωρίζαμε ακόμα το γονιδίωμα και δεν μπορούσαμε να κάνουμε μεγάλες συσχετίσεις».

Παρά την εντυπωσιακή επιστημονική πορεία στις ΗΠΑ, ο δρ Αντωναράκης, που στο μεταξύ έχει αποκτήσει τέσσερα παιδιά, αποφασίζει να μετακομίσει οικογενειακώς στην Ελβετία. «Επειδή στην Ευρώπη ο καφές είναι καλύτερος», λέει αστειευόμενος. Στόχος του είναι να αφήσει το αποτύπωμά του στην επιστημονική έρευνα, να γίνει μέντορας. «Αυτό που έμαθα από τους δασκάλους μου, είναι ότι για να επιτύχεις, πρέπει να επιλέγεις συνεργάτες καλύτερους από εσένα, με τους οποίους η συνύπαρξη είναι μεν πιο δύσκολη αλλά και πιο δημιουργική», υπογραμμίζει, «άλλωστε η έρευνα προχωράει μόνο με την αίρεση».

Η ενασχόλησή του με το χρωμόσωμα 21, στο οποίο εντοπίζονται όλα τα γονίδια που σχετίζονται με το σύνδρομο Down, ξεκίνησε το 1990, όσο ακόμα βρισκόταν στις ΗΠΑ, και ολοκληρώθηκε το 2000. «Το χρωμόσωμα 21 είναι το πιο μικρό στο DNA μας», περιγράφει, «αυτό μας οδήγησε στην “ανάγνωση” του γονιδιώματος, ήταν μια εποχή πολύ παραγωγική, κάθε εργαστήριο αναλάμβανε και ένα άλλο τμήμα». Φιλοδοξία της ομάδας του ήταν να είναι η πρώτη που θα δημοσιεύσει τα αποτελέσματα, «ωστόσο μας πρόλαβαν οι συνάδελφοι με το χρωμόσωμα 22».

Ο απολογισμός είναι θετικός: «Εχουμε γνωρίσει όλα τα γονίδια του χρωμοσώματος και τη λειτουργική τους έκφραση». Στο 95% των περιπτώσεων το Down δεν είναι κληρονομικό, προκύπτει από τον λάθος χωρισμό των χρωμοσωμάτων είτε στο ωάριο (90%) είτε στο σπερματοζωάριο (10%). «Σχετίζεται με την ηλικία της μητέρας, αλλά ακόμα δεν έχουμε καταλάβει γιατί». Σήμερα, από τα 20.000 γονίδια του γονιδιώματός μας έχουν σχετιστεί με γενετικά νοσήματα τα 4.301. «Εχουμε κάνει μεγάλη πρόοδο, αλλά έχουμε ακόμα πολλά να ανακαλύψουμε», αποφαίνεται ο δρ Αντωναράκης.

– Σήμερα στον δυτικό κόσμο τα άτομα με σύνδρομο Down είναι κατά κανόνα άνω των 20 ετών. Αυτό αποτελεί δικαίωση για τη δουλειά σας;

– Είναι ένα αμφιλεγόμενο ζήτημα. Πράγματι, αν όλες οι έγκυοι έκαναν προγεννητικό έλεγχο, θα είχαμε τη δυνατότητα να εξαφανίσουμε το Down. Ομως, από την άλλη, τα άτομα με Down έχουν δικαίωμα στη ζωή. Δεχόμαστε μεγάλη κριτική, επειδή ακόμα δεν έχουμε βρει την κατάλληλη θεραπεία. Το ευκταίο είναι τα άτομα αυτά να ιαθούν, ιδανικά ως έμβρυα, ώστε να μπορέσουμε να τα εντάξουμε πλήρως στην κοινωνία. Προσωπικά, αισιοδοξώ ότι μελλοντικά μπορεί να βρεθεί η κατάλληλη αγωγή. Αυτό αποτελεί ένα «στοίχημα» για την επόμενη γενιά γενετιστών.

– Η εξέλιξη των μεθόδων προγεννητικού ελέγχου, που στηρίζεται στη χαρτογράφηση του γονιδιώματος, είναι ραγδαία...

– Η αμνιοπαρακέντηση παραμένει η πλέον αξιόπιστη επεμβατική μέθοδος, αν και ενέχει ένα πολύ μικρό ποσοστό κινδύνου. Οι αναλύσεις του DNA μέσω του αίματος της μητέρας δεν θεωρούνται επισήμως «διαγνωστικά τεστ», ωστόσο έχουν τόσο τελειοποιηθεί, που δεν χρήζουν περαιτέρω επιβεβαίωσης. Είναι σημαντικό κάθε οικογένεια να γνωρίζει τι εναλλακτικές έχει και να αποφασίζει ανάλογα με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και τις οικονομικές της δυνατότητες. Είναι κάτι καθαρά προσωπικό. Συναντώ συχνά ζευγάρια που διαφωνούν, αλλά επί της ουσίας η έγκυος μητέρα έχει τον τελικό λόγο και βάσει νομοθεσίας.

– Ολο και πιο συχνά ακούμε για τη δυνατότητα να μάθουμε μέσω του DNA μας τι μέλλει γενέσθαι με την υγεία μας.

– Είμαι πολύ θετικός έναντι τέτοιων τεστ, εφόσον είναι αξιόπιστα. Σήμερα μπορεί να διαβαστεί το γονιδίωμά μας μέσα σε μία έως δύο εβδομάδες και έναντι 1.200 δολαρίων. Ωστόσο, μόνο 0,3% όσων διαβάζονται μπορούν να ερμηνευθούν ιατρικά. Πρόκειται κυρίως για προδιαθέσεις σχετικά με την εμφάνιση διάφορων ειδών καρκίνου. Εγώ προσωπικά έχω χαρτογραφήσει το γονιδίωμά μου και αυτό με έχει βοηθήσει. Συστήνω, ωστόσο, στους ενδιαφερόμενους να λαμβάνουν ταυτόχρονα και συμβουλευτική καθοδήγηση από γενετιστή. Διαφορετικά, μπορεί να καταλήξουν έρμαια των πληροφοριών που κυκλοφορούν αυθαίρετα στο Ιντερνετ. Επίσης, ενδέχεται η διαδικασία να αποβεί ιδιαίτερα στρεσογόνος. Σύμφωνα, βέβαια, με έρευνες αυτό το στρες διαρκεί έως τρεις μήνες.

«Αισιοδοξώ ότι μπορεί να βρεθεί η κατάλληλη αγωγή για το σύνδρομο Down, είναι ένα στοίχημα για την επόμενη γενιά γενετιστών», λέει ο δρ Αντωναράκης.

Μελέτη άγνωστων νοσημάτων σε ενδογαμικούς πληθυσμούς της Ασίας 

Το αχαρτογράφητο τμήμα του DNA εξακολουθεί να γοητεύει τον δρα Στυλιανό Αντωναράκη. «Αυτή τη στιγμή γνωρίζουμε 4.301 γονίδια που σχετίζονται με γενετικές ασθένειες, από το σύνολο των 20.000 γονιδίων του γονιδιώματός μας», εξηγεί ο ίδιος, που εσχάτως έχει ξεκινήσει ένα νέο πρόγραμμα για τις μονογονικές ασθένειες. «Οι μονογονικές ασθένειες χωρίζονται σε επικρατούσες, για τις οποίες έχουμε βρει σχεδόν όλα τα γονίδια, και σε κατά προσέγγιση 9.000 υπολειπόμενες, από τις οποίες γνωρίζουμε μόνο τις 1.850». Οι υπολειπόμενες ασθένειες εκδηλώνονται, όταν και οι δύο γονείς έχουν μετάλλαξη στο ίδιο γονίδιο.

«Συνεπώς, αφορά πληθυσμούς που προέρχονται από ενδογαμία, οι οποίοι αντιστοιχούν στο 10%-15% του συνολικού πληθυσμού της Γης», διευκρινίζει, «εντοπίζονται σε μια γεωγραφική ζώνη που εκτείνεται από τη Βόρειο Αφρική, στις αραβικές χώρες και εν συνεχεία στο Πακιστάν, στην Ινδία και στο Μπανγκλαντές». Κυρίως στο Πακιστάν με τα 220 εκατομμύρια κατοίκους, το 60% των γάμων συνάπτονται μεταξύ συγγενών, ειδικά ανάμεσα σε πρώτα ξαδέλφια. «Επεισα τις ελβετικές αρχές να στηρίξουν και να χρηματοδοτήσουν το Swiss Pakistan Project, στο οποίο σε συνεργασία με επτά νοσοκομεία του Πακιστάν μελετούμε πεντακόσιες οικογένειες, των οποίων τα παιδιά παρουσιάζουν πνευματική καθυστέρηση ή τύφλωση, δύο καταστάσεις αντικειμενικά αναγνωρίσιμες», λέει ο δρ Αντωναράκης, που επισκέπτεται τακτικά το Πακιστάν για τις ανάγκες του προγράμματος.

Ήδη μέσα σε δύο χρόνια η ομάδα του έχει αναγνωρίσει 49 νέα γονίδια, κάτι που έχει εγείρει το ενδιαφέρον γενετιστών από τη Γερμανία, τη Γαλλία, τη Μ. Βρετανία και τις ΗΠΑ να μελετήσουν άγνωστα νοσήματα με δείγμα πληθυσμούς της Ασίας, καθώς ο δυτικός κόσμος, λόγω του μικρού αριθμού παιδιών σε κάθε οικογένεια, δεν ενδείκνυται για τέτοιες μελέτες.

«Για ένα από τα 49 γονίδια βρήκαμε ότι όταν η μετάλλαξη προέρχεται και από τους δύο γονείς, τα παιδιά γεννιούνται μεν φυσιολογικά, αλλά μετά τα τρία τους χρόνια αρχίζουν να τυφλώνονται, αφού προοδευτικά καταστρέφεται ο αμφιβληστροειδής τους». Το εν λόγω γονίδιο είναι ένας μεταφορέας που αντί να λειτουργεί 100% λειτουργεί μόνον 10%, εισάγοντας την ουσία ταυρίνη μέσα στα κύτταρα. Ως ζωντανό παράδειγμα οι ερευνητές είχαν δύο αδέλφια, τριών και δέκα ετών, το ένα με αρχόμενη τύφλωση και το άλλο ήδη τυφλό. «Επειτα από συσκέψεις με την επιτροπή βιοηθικής, λάβαμε την άδεια να χορηγήσουμε στο μικρό παιδί από το στόμα μεγάλες δόσεις ταυρίνης και δεκαοκτώ μήνες αργότερα διαπιστώνουμε ότι έχει ανασταλεί η εκφύλιση της όρασής του και μάλιστα έχει αρχίσει να βλέπει καλύτερα», λέει με ενθουσιασμό. «Είναι καταπληκτικό ανά 30 ή 40 νέα γονίδια να ανακαλύπτουμε και μια νέα θεραπεία», καταλήγει.

Η 21η Μαρτίου

Γνωρίζοντας το βάρος που επωμίζονται οι οικογένειες που έχουν μέλη με Down, ο δρ Αντωναράκης πρότεινε το 2006 σε έναν Σύλλογο Γονέων παιδιών με Σύνδρομο Down στη Γενεύη την καθιέρωση μιας παγκόσμιας ημέρας. «Επέλεξα την 21η Μαρτίου και όχι τυχαία, είναι ο τρίτος μήνας και τα άτομα με Down έχουν τρία χρωμοσώματα 21 αντί για δύο». Σύντομα την 21η Μαρτίου επισημοποίησε ως «Παγκόσμια Ημέρα για το Σύνδρομο Down» και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας. Πριν από δύο χρόνια διοργανώθηκε μια μεγάλη δράση ευαισθητοποίησης στη Θεσσαλονίκη, όπου σχηματίστηκε μια ανθρώπινη αλυσίδα από ανθρώπους που πάσχουν από Down γύρω από τον Λευκό Πύργο. «Φιλοδοξώ να πραγματοποιήσω κάτι ανάλογο γύρω από την Ακρόπολη· θα χρειαστούν επτακόσια άτομα, ιδανικά κάθε κράτος θα μπορούσε να αποστείλει μια ολιγάριθμη αντιπροσωπεία, έτσι ώστε η εκδήλωση να λάβει διεθνή διάσταση». 

Η συνάντηση

Με τον δρα Στυλιανό Αντωναράκη επιλέξαμε, ελλείψει χρόνου, να συζητήσουμε πάνω από δύο φλιτζάνια καφέ στο Μουσείο Μπενάκη στο Κολωνάκι. Αν και ζει στο εξωτερικό περισσότερα από σαράντα χρόνια, ο καθηγητής Γενετικής δεν χάνει ευκαιρία να επισκέπτεται την Ελλάδα και να παρακολουθεί τις εξελίξεις στον κλάδο του, την Κλινική Γενετική, που μόλις τώρα αναγνωρίστηκε ως ειδικότητα στη χώρα μας.

Οι σταθμοί του

1951
Γεννήθηκε στην Αθήνα.

1969
Εισάγεται πρώτος στην Ιατρική Αθηνών.

1979
Ολοκληρώνει την ειδικότητά του στην Παιδιατρική και μεταβαίνει στο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, όπου το 1990 γίνεται τακτικός καθηγητής.

1990-2000
Υπεύθυνος για την «ανάγνωση» του χρωμοσώματος 21 (σύνδρομο Down).

1992
Εγκαθίσταται με την οικογένειά του στην Ελβετία, όπου γίνεται πρόεδρος και καθηγητής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης.

2003
Εκλέγεται αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.

2012 
Ιδρύει το Institute of Genetics and Genomics στη Γενεύη – πρώτος πρόεδρος.

2013
Εκλέγεται πρόεδρος του Διεθνούς Οργανισμού του Ανθρωπίνου Γονιδιώματος. 


Εικονογράφηση: ΤΙΤΙΝΑ ΧΑΛΜΑΤΖΗ
 ΓΕΥΜΑ ΜΕ ΤΗΝ «Κ» 24.06.2019