Ροτόντα.
Ροτόντα.
Η Ροτόντα του Μουτσόπουλου είναι ένα έργο αναφοράς, από αυτά που συνέπεσαν με δραματικές αλλαγές στην οπτική του αρχαιολογικου έργου. Ιδια εποχή που ξεκίνησε πιο σοβαρά το αναστηλωτικό έργο ,ταυτόχρονα με την πολιτική να βγάζουμε βόλτα τις αρχαιότητές μας.Το βάρος πέφτει στη δουλειά του αναστηλωτή.
Μιλαμε για 1978, όταν ,εξήντα χρόνια μετά την ομάδα του Εμπράρ, μια άλλη ομάδα εκ των τοπικών ενόντων, πρέπει να κοιτάξει υπεύθυνα τα μνημεία της Σαλονίκης που ρημάχτηκαν από τον σεισμό της 20ης Ιουνίου.Η πόλη κινδύνεψε για δυό ίσως μήνες να διαλυθεί, αλλά απλώς έχασε τότε την ευκαιρία να συμμορφωθεί.
Τα μνημεία της όμως δεν ήταν τα διεθνή εκείνα εκμαγεία που η Ουνέσκο και το παραπαίδι της , το Ικομός, φρόντισε να εντάξει σε μια έστω κοσμικη Βαλχάλα, προσπαθώντας να βάλει τάξη σε φρικαλέες αναστηλωσεις και στηνπάγια σε όλην την ελληνικη επικράτεια ξυλοσομπα και το μπουρί της που έβγαινε από ένα δίλοβο παράθυρο, ως μόνη απόδειξη πως το Βυζάντιο είναι ζώσα παράδοση.
Χάριτες οφείλονται στην αφελή, σύμφωνα με τα δικά μας μέτρα και αντίμετρα, χαιρετίσματα που έλαβε η βυζαντινή Μακεδονία από την αρχαία ομόλογό της.
Λιγους μήνες μετά την ανακοίνωση των πρώτων ευρημάτων της Βεργίνας.
Τότε έκανε κουμάντο ο Καραμανλης, που εν ελικοπτέρω προ τριετίας είδε τα σίδερα να εξέχουν από τις ελπιδοφόρες ταράτσες της μεταχουντικης Χαλκιδικης και είπε απλα, «να βάλετε στέγες».Η ίδια πράξη σήμερα, θα ήθελε ένα ασύλληπτο ποσό να υπεξαιρείται από το ΕΣΠΑ και τουλαχιστον εννέα χρόνια δημοσίου διαλογου και ζυμώσεων, με πέντε τουλαχιστον αρχαιολογους να ρίπτονται σε λιμένες από εξαγριωμένους κατοίκους και αμέτρητες υπηρεσίες με άποψη, έως και τους ΣΕΚ,αν τους θυμάστε. Και θα είχαμε ρητές εξαιρέσεις τους 54 από τους 62 οικισμούς της Χαλκιδικής.
Ηταν τότενες στα υπουργεία δυό άνθρωποί του, ο Ζαρντινίδης και ο Μάρτης.Και στο πλευρό τους, μια ανώνυμη για τους πολλούς ομάδα μηχανικών του ΤΕΕ, που τότε έπαιζε διαφορετικο ρόλο και είχε ήδη αριτσωθεί πηγαίνοντας στο Βουκουρέστι και για πρώτη φορά φέρνοντας τους πρωτόγνωρους όρους εκτός ειδικών σεμιναρίων, ήτοι την υγροποίηση του εδάφους, το άχθος των δις γωνιαίων κτιρίων και κατι συσκεψεις με τελείως τρομοκρατικα πορίσματα. Η πρώτη ημερίδα τεκμηρίωσης ήταν 1980, με τότε υπεύθυνο του ΤΕΕ τον Σωτήρη Κούβελα.
Η πόλη δεν μπορουσε να αδειασει σε λιγότερες από τρεις ημέρες, με τις φλογες της ΕΣΣΟ να κλείνουν την μεγάλη διαφυγή. Για τη Χαλκιδικη ο μέσος όρος άφιξης στα Μουδανιά, 57 χιλιόμετρα από τη στροφή Γεωργικης, ήταν δυόμιση ώρες χωρις στάση για σουβλάκια στον Σαλιάρη.Μόνον το πέρασμα του Αγίου Παύλου ήθελε ημίωρο.
Οι υπουργοι κίνησαν απλως το μετεμφυλιακό κράτος, δεν υπηρχε κι άλλο. Αλλα από κατω από τις αποφάσεις και τις διεργασίες δεκαδες μηχανικοί και συνεργεία κάθε τύπου και είδους και ιδεολογίας θα έλεγα, πολιτικολογώντας ασταμάτητα άφησαν τις διαφορές τους και δούλεψαν.
Η δημιουργία μιάς υπηρεσίας υπο τον Τριγλιανό, και αργότερα τον Κουρνιάτη ,της ΥΑΣΒΕ και η ενεργοποίηση ενός γραφείου της κυρίας Γούναρη στο ΥΒΕ, αργότερα ΥΜΑΘ προκάλεσε δυό συμπτώματα: πρόσληψη δεκάδων μηχανικών, εργοδηγών και συνεργείων υπο αρχιτεχνίτες, και δημιουργία μιάς 9ης Εφορείας με υπερεπάρκεια προσωπικού.
Το πρώτο διάστημα, έπεσε το βάρος στην αξιολογηση του αστικου ιστου και στην πρόσκληση μινετζήδων από τα μεταλλεία του Μποδοσάκη για να ντύσουν τα επισφαλή ανοίγματα με μπουντρέλια. Δόθηκε επίσης μεγάλη σημασία στις προσωρινές στερεώσεις και στις καταγραφές, αποτυπώσεις, φωτογραμμετρία, έλεγχοι ρωγμών, στερεωτικα ψηφιδωτών ,υποδοχές και κατασκευές ικριωμάτων.
Αλλά αυτά τα θυμάμαι διότι την ώρα της αγωνίας και της ευθύνης της ομάδας έργου από καθηγητές και αρχαιολόγους της υπηρεσίας και δεκάδες τεχνίτες καθοδηγούμενους, ήμουν σε ένα άλλο μνημείο, και με άλλη ομάδα παλεύαμε.
Θυμάμαι που κανένας από τη γειτονιά δεν καταλάβαινε γιατί δεν πλακώνουμε τα μνημεία στα γκανάιτ και στους σοβάδες να τελεύουμε. Θυμάμαι που τρεις άνθρωποι γνώριζαν αυτό που σήμερα λεγεται τεκμηρίωση μνημείου.
Θυμάμαι τα στοιχεία που βρίσκονταν, ερμηνεύονταν και έπαιρναν τη θέση και την τάξη τους στην ιστορία της πόλης.Ποτέ δεν΄εγινε τέτοιο ξεσκόνισμα αρχείων και τέτοιες αποδελτιώσεις. Ποτέ δεν έγιναν τέτοιες συζητήσεις και έρευνες, ποτέ δεν ανακατεύτηκαν επιτέλους, τόσο πολλες ειδικοτητες στο αρχαιολογικό έργο.
Βγήκαν εκδόσεις, πολλες αξιοπρεπείς, μερικες εξοργιστικά αφελείς.Δεν βγήκε κανένα ημερολογιο έργου.Η Ροτόντα σκάφτηκε από το τέλος του παράλλου αιωνα από τον Κινχ, μετά από τους Γάλλους υπο τον Εμπράρ και μεσοπολεμικα από τους Σκανδιναβούς.Και κάτι σχιαχτηκε στο συνέδριο του 1953.
Αλλά η Ροτόντα γλυστρούσε. Αργά ,αλλα επίμονα. Δυό λοξότμητες και διαμήκεις ρωγμές που ο Πενέλης υπέδειξε εγκαίρως, έφερε προεντεταμένα καλωδια να κλείσουν με δακτύλιο το άνω τμήμα, έναν εργολαβο Καπαράκη να δένει τα άδετα, τον Μουτσόπουλο πρώτον με άριστο συνεργείο, με μηχανικούς, με εδαφολογους, να αλληλογραφεί, να παρακινεί, να μαζεύει τον κόσμο που ήταν στα καγκελα για τους δικους του λογους.
Πρώτος έφερε ανατολικοευρωπαίους για φωτογραμμετρία, πρώτος με τον Ανθιμο Μπαντέλα αρχισε να βάζει τα πρώτα κροκί και να αντιμετωπίζει διαφορετικα με τον Ζαχαρίου τα ψηφιδωτά.
Ταυτόχρονα, έδεσε τις παλιές ανασκαφές με αυτές τις περιοχές που έκρινε πως έπρεπε να ελεγχθούν. Εβαλε τους καλυτερους αρχιτέκτονες ,τα καλυτερα χέρια, Δεβολη , Πιτένη, τον Κορρέ, να φτιάξουν η να φέρουν τα σχέδιά τους. Δούλεψε πολύ την χριστιανική φάση, που άνοιξε από τα ρωμαικα χρόνια σαν κουνουπίδι την παλιά δομή.
Είναι πιά αυτά τα πράγματα πολύ παλιά, και ο ναός, και ο χρόνος και το απόγευμα, κι έτσι σχεδόν με νοσταλγία μπορώ να θυμάμαι τους καβγάδες, τα θαψίματα, τις γροθιές και τις κλωτσιές στο υπογάστριο ,την φαρμακερή, κακιωχτρα πόλη με το «αμάν τελειώστε».
Ο,τι και να ήταν, τέλειωσε.Εκτοτε, δεν άλλαξε η πόλη. Ο Μουτσόπουλος είχε ετοιμάσει ένα σχέδιο περιβάλλοντος χώρου που αντικαταστάθηκε από πολυκατοικίες.
Δεν μπόρεσε να εμποδίσει το Μεντιτερανέ και την εξαφάνιση της Χαμιδιέ. Δεν ήταν ανάμεσα σε αυτούς που ειδοποιήθηκαν 19 Ιουνίου το βράδι να φύγουν για Χαλκιδική, από τα δωμάτια με τα αναμμένα φώτα των κυβερνείων.
Ιδιο απόγευμα γύριζα απο Καβάλα -Θάσο και είπα να γυρίσω από την βόρεια πλευρα της Βόλβης. Το υποβρύχιο κτίσμα μέσα στη λιμνη φαινόταν ένα μέτρο πάνω από το νερό, τα πηγάδια είχαν μείνει ανοιχτές κενές τρύπες κι όταν πέρασα τις λιμνες ανάμεσα και βρέθηκα από τον δρόμο του Κατακουζηνού, μέσω Κρητικων στην Σουρωτή, από την ξερή βρύση της Φοσκίνας, των βυζαντινών Φουσκούλων της Κιθρούπολης έφευγε ένας καταρράκτης νερού, ορμητικος και παγωμένος και κατέβαινε ως τα χρυσωρυχεία.
Δε σας νοιάζουν βέβαια τα χρυσωρυχεία της πόλης μας, που χάρη σε αυτά, η Θεσσαλονίκη έκοβε πέρπερα και στάμενα ως τον 7ο αιώνα. Αφήστε να πάρουμε ένα μυστικό μαζί μας, με τον δάσκαλο εννοώ. Δεν χρειάζετε να τα ξέρετε όλα. Και που τα ξέρετε ,τι κάνετε; Τρέχει υδραύργυρος και κλείνετε τις ανασκαφές…
Από εκείνη τη γενια των ερευνητών και επαγγελματιών, κάτι λιγοι που απόμειναν, πέρασαν και 36 χρόνια, έχουν πάρει τον αποθαρρό τους.Πολλοί απεδήμησαν,Η Ευτυχία, ο Πελεκανίδης, ο Παπαζώτος, ο Κίσσας, ο Λάββας,οι άλλοι σύνταξη ή επιφάνεια.
Το έργο που πρωτοονόμασα έργο αναφοράς από τα πρώτα χαράγματα της σκεψης του δασκάλου, περιέχει και μερικες ονομαστές περιοχές που αξίζει τον κόπο να σας θυμίσω.
Ο Μουτσόπουλος βλεπει έναν περίβολο και μια ενθεοκεντρικη σκηνή, το κυλινδρικό ογκωδες κτίσμα, βρίσκοντας τα καλυτερα ρωμαικα πρότυπα. Δεν ξέρω αν εντέλει απομείνει πολύς Γαλεριος στη Θεσσαλονίκη μετά που βρέθηκε το οχυρό της Γενέτειράς του της Ρομουλάνα, στα μέρη των Σόπτσηδων, που έχει χτίσει το άτομο ίσαμε έξι Ροτόντες.
Γενικά στο ζήτημα των ταυτίσεων,ατόμων με γεγονότα και αγιακών καταβολων, τοπρόβλημά μας χαίνει και δεν φταίνε οι αρχιτέκτονες, αλλα η γνωστή, πασίγνωστη απροθυμία να διατρέχουμε πηγές και να τις βλεπουμε κριτικά.Η Ροτόντα δεν είναι ένα λυμένο μνημείο.
Πιστεύουν πως είναι ναός, αλλα και ηρώο δωρητών ή κοσμικων. Το θεωρουν κτίσμα Γαλερίου αλλα και Κωσταντίνου. Την χριστιανικη φάση την στέλνουν στον Θεοδόσιο αλλα σε ένα σύννεφο από βήσαλα μεταξύ 470-520 μΧ. Είναι σα να τραβούν οι αρχαιολογοι μια γραμμή υπέρ της πρωιμότητας, οι αρχιτέκτονες να βλεπουν 5ο και 6οαιώνα καλυτερα, οι ξένοι να τείνουν να χρονολογουν όψιμα,ο Θεοδόσιος να χρησιμοποιείται ως μπαλλαντέρ, (υπόθεση Εμέριτους) ο Μαξιμιανός Ερκούλιος που δεν πάτησε στη Σαλονίκη να μπερδεύεται ως ο τετράρχης που σκοτωσε τον άγιο Δημήτριο, ο μεγάλος σεισμός παίζει με είκοσι και τριάντα χρόνους ανοχή.
Επιστρέφω στο ότι έχουμε έργο αναφοράς, δηλαδή σε μια έκθεση πεπραγμένων που επιτρέπει να μελετήσουμε ανασκαφικες φάσεις, φωτογραφικό υλικό, να έχουμε μπούσουλαγια τις ιστορικες παραπομπές. Δηλαδή να έχουμε μια αξιόπιστη πρωτεύουσα πηγή. Δεν ξέρω ιδιότητα τιμιωτέραν που να αποδίδεται σε μονογραφία. Δυστυχώς στην πόλη μας, ακόμη δεν υπάρχει ο τόμος με τίτλο «πηγές για τη Θεσσαλονίκη» και δεν εννοώ μορφής τηλεφωνικού καταλογου. Εκδίδονται πηγές αναμίξ με τον σχολιασμό τους ,με αποτέλεσμα να γιγαντώνονται παροράματα σε θηριώδη λαθη. Κανένας δεν ξέρει μέσα από ποιες προσωπικέςλ ογικες εμφιλοχώρησε λογου χάρη η θεωρία της «παράκαμψης της Εγνατίας μέσα στη Θεσσαλονίκη», η θεωρία περι ανακτόρων βυζαντινών στον Προφήτη Ηλια, η θεωρία περι Νέας μονής στον Προφήτη Ηλια, οι θέσεις τουλαχιστον είκοσι μονών και ναών που αλλάζουν τοποθεσία σαν να τις κινείς με τον μοχλο με τα φρουτάκια στο καζίνο. Και δεν θέλω να χαλω την σύμπνοια της στιγμής αναζητώντας που οι ελληνιστές και που τα ελληνιστικα στην πόλη και την Βουκεφάλειά της.
Σε αυτήν την πλημμυρίδα αβεβαιότητας και πιθανολογημάτων, είναι μεγάλη παρηγοριά που ένας σεβαστός καθηγητής του πολυτεχνείου μας, συχνάκις ακαδημαικόςκ ια πρωτοπόρος σε πολλα ζητήματα, αυτος που κόντεψε να επίλυσει το κακώς λεγόμενο «μακεδονικό» ζήτημα, προτείνοντας την ασφαλεστερη προσέγγιση πολλα χρόνια πριν ξεσπάσουν οι μετακοσσοβαρικοί αλυτρωτισμοί, κατάφερε να μας προσφέρει τέτοι ο έργο, εργαλείο και καταπίστευμα για τις γενιές που έρχονται και είμαι σίγουρος πως θα είναι πληθωρικες, με εύκολον τον έπαινο, λιγότερο στενόκαρδες και υπερκριτικες από την δικιά μας που, απ΄όσο βλεπω ετοιμάζεται να τινάξει επιτέλους τα πέταλα και τα σέπαλα της.
Εκ μέρους των παρευρισκομένων κι όχι μόνον, ευχαριστώ τον καθηγητή μου από καρδιάς, ευχαριστώ τον εκδότη και τους συνεκδότες, τους χρηματοδότες και τους μοχθήσαντες για την΄εκδοση, με ειδικη μνεία στον πάντοτε αποτελεσματικό Βασίλη Κατσαρό και να σας χαιρετίσω εγκάρδια, ευχόμενος να συναντιόμαστε αλλαχού, αλλιώς και άλλοτε, και πάντα τέτοια, δάσκαλέ μου ακριβέ.
[Αποσπάσματα από την παρουσίαση του τόμου για την Ροτόντα, που παρουσιάστηκε τον Μάιο του 2016 στην διεθνή Έκθεση βιβλίου της Θεσσαλονίκης]
20/8/2019
* * *
Το βιβλίο του καθηγητού Ν. Κ. Μουτσόπουλου «Η Ροτόντα του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη» που κυκλοφόρησε πρόσφατα αποτελεί μια νέα ολοκληρωμένη σύνθεση για το σπουδαίο ρωμαϊκό μνημείο της Θεσσαλονίκης που μετατράπηκε αργότερα σε χριστιανικό και στη συνέχεια εξυπηρέτησε την ισλαμική θρησκεία ως τζαμί, για να επανέλθει τελικά στη δικαιοδοσία του ελληνικού κράτους ως μνημείο πολιτισμού. Η μακραίωνη ιστορία του Γαλεριανού οικοδομήματος που προοριζόταν αρχικά να λειτουργήσει ως «πάνθεον» της αυτοκρατορικής λατρείας και αργότερα διακοσμήθηκε με χριστιανικά ψηφιδωτά και με νέο προορισμό λειτουργίας στο πλαίσιο της χριστιανικής θρησκείας, προσέλκυσε ασφαλώς το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών, οι οποίοι δημοσίευσαν τις απόψεις τους σε μονογραφίες και επιστημονικά άρθρα.
Οι καταστροφικοί σεισμοί του 1978 και η ανάθεση της μελέτης για την αποκατάσταση των ζημιών που υπέστη το μνημείο σε επιτροπή ειδικών επιστημόνων με επικεφαλής τον καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Ν. Κ. Μουτσόπουλο έδωσε την ευκαιρία στον συγγραφέα του έργου να συγκεντρώσει, να καταγράψει ένα πλήθος αρχαιολογικών δεδομένων και να διεισδύσει στο υλικό της έρευνας, στοιχεία απαραίτητα για την εκ νέου μελέτη για την αποκατάσταση του μνημείου.
Στο βιβλίο αυτό, που προέκυψε από μια συστηματική προσπάθεια για την ολοκλήρωση του έργου διάσωσης της Ροτόντας, αναδεικνύεται ο ιστορικός χαρακτήρας αλλά και τα συμφραζόμενα της ρωμαϊκής, χριστιανικής και οθωμανικής φάσης του μνημείου και πρωτοπαρουσιάζονται οι έρευνες για την αναστήλωσή του, όπως η λεπτομερής αποτύπωση του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου, με συμβατές τοπογραφικές, φωτογραμμετρικές και γεωδαιτικές μεθόδους. Οι μέθοδοι που εφαρμόστηκαν συνεισφέρουν με τον πλέον ενδεδειγμένο επιστημονικό τρόπο στην προσπάθεια αποκατάστασης των ζημιών, τη στερέωση και την ανάδειξη του σπουδαίου αυτού μνημείου της Θεσσαλονίκης. Η αρχαιολογική και ανασκαφική έρευνα εντός και εκτός του μνημείου προσέφερε επίσης νέα στοιχεία για τη γνώση του, ενώ το πλήθος των σχεδίων και των φωτογραφιών που προέρχονται από το Αρχείο του καθηγητή Ν. Κ. Μουτσόπουλου ολοκληρώνουν ένα θαυμαστό έργο με άρτια εμφάνιση επιστημονική και αισθητική που προσγράφεται στις εκλεκτές εκδόσεις συνεργασίας της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών με τις εκδόσεις "ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ".
Βασίλειος Κ. Κατσαρός
Καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας Α.Π.Θ.