Βαλκάνια: Η πιο «δυσλειτουργική» οικογένεια της Ευρώπης αξίζει μια δεύτερη ευκαιρία.


 Βαλκάνια: Η πιο «δυσλειτουργική» οικογένεια της Ευρώπης
 αξίζει μια δεύτερη ευκαιρία.

Τα τελευταία χρόνια η περιοχή που αποκαλείται Βαλκάνια επανήλθε και πάλι στο προσκήνιο. Όχι όπως κατά την ταραχώδη δεκαετία του 1990 όταν, μέσα από μια σειρά από δραματικά γεγονότα (κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, αιματηρή διάλυση της πρώην Γιουγκοσλαβίας, εθνικιστικές συγκρούσεις, εθνοκαθάρσεις και ειρηνευτικά σχέδια κλπ.) τα Βαλκάνια, ειδικά τα δυτικά και ο χώρος της πρώην Γιουγκοσλαβίας, έγιναν τα «αγαπημένα» των δελτίων ειδήσεων, προκαλώντας αρνητικά συναισθήματα στο ευρωπαϊκό κοινό. Η Βαλκανολογία έγινε τότε και πάλι επίκαιρη, όπως ήταν και στις αρχές του 20ου αιώνα, και ένα πλήθος αναλυτών αναδείχθηκαν σε αυτόκλητους «βαλκανολόγους», προκειμένου να πείσουν ένα ευρωπαϊκό κοινό, εθισμένο στα στερεότυπα, πώς ξαφνικά ξύπνησαν οι «παλιοί δαίμονες» των Βαλκανίων, αναπαράγοντας έτσι όλα τα γνωστά αρνητικά κλισέ σε βάρος των βαλκανικών λαών.

Από αυτή την άποψη τα Βαλκάνια είναι θύμα του παραμορφωτικού καθρέπτη των Δυτικών στερεοτύπων. Γι΄ αυτό και η εικόνα που έχουν οι Δυτικοί και οι υπόλοιποι Ευρωπαίοι (ακόμη και οι Έλληνες, που θεωρούν άστοχα πως δεν ανήκουν στα Βαλκάνια) για τα Βαλκάνια συνεχίζει να είναι στρεβλή, ελλιπής και σε ορισμένες περιπτώσεις τελείως λανθασμένη. Είναι μια εικόνα που δεν ανταποκρίνεται στη σύγχρονη βαλκανική πραγματικότητα.

Ενθαρρύνοντας τον εκδημοκρατισμό των Βαλκανίων

Οι εποχές ωστόσο αλλάζουν. Τα Βαλκάνια, αυτή η περιφρονημένη νοτιοανατολική γωνιά της Ευρώπης, εισέρχονται σε νέα εποχή και γίνονται σταδιακά μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το 2007 η Ρουμανία και η Βουλγαρία εισήλθαν στην Ε.Ε.. Το 2013 και η Κροατία. Ο εκσυγχρονισμός, ο εκδημοκρατισμός και ο εξευρωπαϊσμός σε αυτές τις τρεις χώρες προχώρησε με γοργά βήματα. Ωστόσο η απόσταση που τις χωρίζει από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο είναι ακόμη πολύ μεγάλη και πολλά ακόμη πρέπει να γίνουν, ειδικά στον τομέα του εκδημοκρατισμού, του Κράτους Δικαίου και της καταπολέμησης της διαφθοράς. Στη δε μάλιστα Κροατία το φάντασμα του εθνικισμού συνεχίζει να είναι παρόν, επιβάλλοντας την ατζέντα του στην επίσημη πολιτική της χώρας και εμποδίζοντας τη συμφιλίωση με τις άλλες χώρες που προέκυψαν από τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας.

Έπειτα από πολλά χρόνια στασιμότητας και παλινωδιών τα δυτικά Βαλκάνια, έχουν επιταχύνει τον βηματισμό τους για ένταξη στο ευρωατλαντικό σύστημα. Η Αλβανία (2009), το Μαυροβούνιο (2017) και η Βόρεια Μακεδονία (2019) αποτελούν ήδη μέλη του ΝΑΤΟ κι έχουν εντείνει τις προσπάθειες τους για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η οποία καθυστερεί, όχι πάντα για λόγους που ευθύνονται οι ίδιες οι βαλκανικές χώρες. Ωστόσο οι πολιτικές και οικονομικές ελίτ αυτών των χωρών δεν είναι άμοιρες ευθυνών, ειδικά όταν χαϊδεύουν τα εθνικιστικά αντανακλαστικά των λαών τους. Αυτό δεν σημαίνει πως η διαδικασία του εξευρωπαϊσμού τους έχει αποτύχει. Αρκετές μεταρρυθμίσεις έχουν προχωρήσει σημαντικά. Απλά κάποιες χώρες χρειάζονται λίγο περισσότερο χρόνο για να προσαρμοστούν, ειδικά στα ζητήματα Κράτους Δικαίου. Γι' αυτό και οι Βρυξέλλες θα πρέπει να ενθαρρύνουν συνεχώς και όχι να αποθαρρύνουν τις προσπάθειες των δυτικοβαλκανικών χωρών για ένταξη τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση -κάτι που είναι στρατηγικός στόχος και της Ελλάδας από τη Σύνοδο της Θεσσαλονίκης το 2003.

Σε κάθε περίπτωση η εποχή των πολέμων, των συγκρούσεων και της αστάθειας έχει πλέον περάσει. Τα Βαλκάνια ζουν πλέον μια καθοριστική «μεταβατική περίοδο», που η κατάληξη της θα είναι ένα δημοκρατικό και σταθερό ευρωπαϊκό μέλλον, όπως ήδη έχουν προχωρήσει η Ρουμανία και η Βουλγαρία. Τα Βαλκάνια ξαναγίνονται σταδιακά οργανικό τμήμα της Ευρώπης. Γι’ αυτό και η εικόνα των Βαλκανίων στην Ευρώπη θα πρέπει να αλλάξει ώστε να ανταποκρίνεται όσο γίνεται περισσότερο στην πραγματικότητα και όχι σε ξεπερασμένα κλισέ του 19ου αιώνα.

Τα βαλκανικά στερεότυπα των Δυτικών

Δεν υπάρχει γεωγραφική περιοχή στην Ευρώπη που το όνομά της να έχει προσλάβει τόσο μειωτικό χαρακτήρα, όσο τα Βαλκάνια: ένα είδος «επίγειας κόλασης» στρωμένης με τις κακές προθέσεις των Μεγάλων Δυνάμεων. Στα μάτια των Δυτικών τα Βαλκάνια ήταν πάντοτε μια «Ευρώπη αλωμένη από την Ανατολή» ή, ακόμη χειρότερα, μια «Ανατολή χωρίς φέσι». Η Δύση θεωρούσε αυτήν την «ανατολίτικη γειτονιά» της ως ένα «υβριδικό» κατασκεύασμα, ως ένα «κακότεχνο θραύσμα της μυστηριώδους Ανατολής», που ήταν συγκριτικά με την υπόλοιπη Ευρώπη «φυλετικά και πολιτιστικά κατώτερο». Για τους Δυτικούς στα νοτιοανατολικά της Αυστρίας ξεκινούσε η «αδιαφοροποίητη ασιατική δεξαμενή» των Βαλκανίων. Ο Μέτερνιχ συνήθιζε μάλιστα να λέει πως μετά το Rennweg, το δρόμο που διασχίζει τη Βιέννη, άρχιζαν τα Βαλκάνια, η «Ασία».

Επί αιώνες οι Βαλκανικοί λαοί, βρισκόμενοι κάτω υπό την κυριαρχία των Οθωμανών, αποτελούσαν τους περιφρονημένους βάρβαρους της Ευρώπης. Η στερεότυπη αυτή εικόνα δεν άλλαξε ούτε τον 19ο αιώνα, όταν οι λαοί των Βαλκανίων ξεσηκώθηκαν κατά της παραπαίουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επηρεασμένοι από τις ευρωπαϊκές ιδέες του εθνικισμού και της αυτοδιάθεσης, και συγκρότησαν τα πρώτα τους εθνικά κράτη. Δεν άλλαξε ούτε ασφαλώς και τον 20ο αιώνα όταν οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913), οδήγησαν σε φρικτές σφαγές, ωμότητες και εκτοπισμούς, που έκαναν την «πολιτισμένη» Ευρώπη να φρικιά με τη «βαλκανική βαρβαρότητα» –την οποία ωστόσο η ίδια η Ευρώπη μιμήθηκε και ξεπέρασε στα ασύλληπτα σφαγεία των χαρακωμάτων του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Υπήρχε ωστόσο και μια ρατσιστική ετυμηγορία εις βάρος των Βαλκανίων. Έτσι, η οθωμανική Θεσσαλονίκη των αρχών του 20ου αιώνα ήταν μια χοντροκομμένη έκδοση του μυθικού Πύργου της Βαβέλ με μια επίφαση Δυτικού Πολιτισμού: “Τούρκοι, Εβραίοι, Έλληνες, Βούλγαροι, Σέρβοι, Αλβανοί, Βλάχοι, Μικρασιάτες, Κιρκάσιοι, άπιστοι και αιρετικοί από κάθε γη και γλώσσα. Ανάμεσά τους είναι διασκορπισμένοι και λίγοι εκπρόσωποι των φυλών της πολιτισμένης Ευρώπης” (Booth, Trouble in the Balkans, σελ. 147).


Ο Ψυχρός Πόλεμος και το Σιδηρούν Παραπέτασμα δεν σκέπασε μόνο τις περισσότερες βαλκανικές χώρες, αλλά και τη μισή Ευρώπη, οπότε δεν δικαιολογούσε τη χρήση κάποιου υποτιμητικού στερεότυπου για τα Βαλκάνια. Μάλιστα ο Ψυχρός Πόλεμος είχε σχεδόν εξαφανίσει τον όρο «Βαλκάνια». Είχε υπερτιμήσει τον Πολιτικό και Ιδεολογικό παράγοντα και είχε υποτιμήσει τον πολιτισμικό.

Η επιστροφή της «δαιμονολογίας» εις βάρος των Βαλκανίων

Αυτό δεν συνέβη όμως με την έναρξη των πολέμων στην πρώην Γιουγκοσλαβία (1991-1999), που έκανε ξαφνικά τους Ευρωπαίους ιστορικούς, δημοσιογράφους και «αναλυτές» να ξεθάψουν σχεδόν κάθε βαλκανικό κλισέ που γνώριζαν. Έτσι τα παλιά υποτιμητικά στερεότυπα και η βαλκανική βαρβαρο-δαιμονολογία επανήλθαν στο προσκήνιο: Τα Βαλκάνια γέμισαν ξαφνικά με «λόφους θανάτου», «πανάρχαιους αιμοσταγείς δαίμονες», «παραισθητικά φαντάσματα», αναχρονιστικές ιδεολογίες του «αίματος και του εδάφους», «μυθικούς ανασκολοπισμούς» και ανεκδιήγητες «βαρβαρότητες», που έκαναν τους Δυτικούς να ωχριούν και να μιλούν για το σύνδρομο της «Βαλκανοποίησης».

Καμιά άλλη χώρα των Βαλκανίων δεν βρέθηκε τόσο πολύ στο στόχαστρο αυτής της νέας δαιμονοποίησης εκ μέρους της Δύσης, από τη Σερβία. Όπως τα μέρη που συνηθίζουν να προσελκύουν καταιγίδες έτσι και η Σερβία συγκέντρωσε πάνω της όλη την περιφρόνηση, την απέχθεια και το μίσος των Δυτικών. Και αυτό είναι κάτι που δεν είναι και τόσο δύσκολο να εξηγηθεί, εφόσον η Σερβία είναι μια τυπική βαλκανική χώρα και ως τέτοια κουβαλά πάνω της όλα τα περιφρονητικά βαλκανικά στερεότυπα…

Τα Βαλκάνια εμπλουτίζουν την Ευρώπη

Τα Βαλκάνια σε τελική ανάλυση είναι περισσότερο ένα «ζήτημα» παρά μια γεωγραφική περιοχή. Είναι μια διανοητική κατάσταση. Προσδιορίζονται περισσότερο από την ιστορία και τον πολιτισμό, παρά από τη γεωγραφία. Είναι μια περιοχή που υφίσταται την τυραννία του σκληρού φυσικού περιβάλλοντος, της γεωγραφίας και της ιστορίας, που έχουν συμβάλει στη διαμόρφωση μιας κοινής ταυτότητας. Τα Βαλκάνια είναι ένα σκληρό, κατακερματισμένο φυσικό περιβάλλον, όπου κυριαρχεί το πνεύμα της ελευθερίας, ανεξαρτησίας και αντίστασης.

Τα Βαλκάνια είναι σταυροδρόμι, γέφυρα και καταφύγιο ταυτόχρονα. Γέφυρα μεταξύ Ανατολής-Δύσης, Χριστιανισμού και Ισλάμ. Σταυροδρόμι πολιτισμών αλλά και γεωπολιτικών σφαιρών επιρροής. Καταφύγιο, καθώς τα βουνά και οι απόμακρες κοιλάδες, όπου κατέφευγαν πολύ συχνά οι Βαλκάνιοι ενίσχυαν την απομόνωση και κατ’ επέκταση την ιδιαίτερη πολιτιστική τους ταυτότητα. Μια περιοχή όπου το οξυγόνο της ορθολογικής Δύσης διαποτίζει την συναισθηματική επιρροή της Ανατολής, δημιουργώντας νέες συνθέσεις και αξίες.

Είναι μια περιοχή σύνθεσης η οποία ωστόσο, ανά διαστήματα και λόγω της κακόβουλης επιρροής ξένων δυνάμεων, καθίσταται και περιοχή βίαιου διαχωρισμού ανθρώπων και λαών. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι μια περιοχή που εμπλουτίζει δυναμικά την Ευρώπη με την ιστορία, τον πολιτισμό, τις αξίες και τους ανθρώπους της. Γι' αυτό και της αξίζει πάντα μια δεύτερη ευκαιρία, τόσο για τους βαλκανικούς λαούς, όσο και για την ίδια την Ευρώπη, που έχει να διδαχθεί πολλά από τα Βαλκάνια, αυτή την πιο δυσλειτουργική της οικογένεια. Άλλωστε Ευρώπη δίχως τα Βαλκάνια θα είναι μονίμως ανάπηρη.

  Γιώργος Στάμκος ,
συγγραφέας και δημοσιογράφος.

15/8/2019