Το γεωπολιτικό αίνιγμα της Αρκτικής.
Το γεωπολιτικό αίνιγμα της Αρκτικής.
Επί δεκαετίες ο μακρινός Βορράς φάνταζε στο μυαλό των περισσότερων ως ένας μακρινός τόπος περιπέτειας με αναξιοποίητους πόρους. Ίσως και χωρίς ιδιαίτερο ενδιαφέρον - εκτός του ερευνητικού - οικονομικό ή γεωπολιτικό. Αυτό δεν είναι αλήθεια. Ωστόσο, τώρα πια - τόσο λόγο των τεχνολογικών εξελίξεων, όσο και λόγω της κλιματικής αλλαγής που θερμαίνει την Αρκτική - το ενδιαφέρον για τους πόλους είναι τουλάχιστον αυξημένο. Στην πραγματικότητα (ανα)θερμαίνεται μαζί με την Αρκτική.
Από οικονομικής άποψης, η Αρκτική σημαίνει φυσικούς πόρους. Σύμφωνα με ανάλυση του Stratfor, η περιοχή υπολογίζεται ότι περιέχει 20-25% των αναξιοποίητων παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου, καθώς και αποθέματα στρατηγικά σημαντικών ορυκτών, όπως η πλατίνα, το παλλάδιο, το ουράνιο και το κοβάλτιο. Ενώ επί του παρόντος δεν πραγματοποιείται εμπορική αλιεία στην Υψηλή Αρκτική, τα αποθέματα ιχθύων από την γύρω περιοχή γίνονται προϊόν εκμετάλλευσης από τις γειτονικές χώρες. Η ξυλεία, ο άνθρακας και τα ζωικά προϊόντα αποτελούν επίσης πολύτιμους πόρους για τους μικρούς τοπικούς πληθυσμούς της εγγύς Αρκτικής.
Ναυτιλιακά οι δυνατότητες εκμετάλλευσης είναι περιορισμένες καθώς επιτρέπονται μόνο εποχιακά και από λίγους δρόμους. Ενώ εν πλω τα πράγματα στην Αρκτική είναι προς το παρόν δύσκολα, μετά τον Ψυχρό Πόλεμο η Αρκτική υπήρξε μια αποκάλυψη για την εμπορική αλλά και πολεμική αεροπορία. Η Αρκτική είναι η συντομότερη διαδρομή για πτήσεις μεταξύ της Βόρειας Αμερικής, της Ευρώπης και της Ασίας, αλλά και μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων. Πράγμα που σημαίνει ότι συχνά διασχίζουν τον εναέριο χώρο της πολεμικά αεροσκάφη και πύραυλοι που «ντύνουν» την περιοχή με στρατιωτικές ικανότητες, επιθετικές και αμυντικές. Η Αρκτική είναι επίσης μια εξαιρετική τοποθεσία για δορυφορικούς σταθμούς παρακολούθησης και λήψης δεδομένων.
Οι «Αρκτικοί 8»
Οι χώρες που κατέχουν εδάφη στον Αρκτικό κύκλο επιδιώκουν εδώ και καιρό να επιβάλλουν τον έλεγχό τους στην περιοχή και να περιορίσουν την διεθνοποίηση της κυριαρχίας της. Πρόκειται για τους «8 της Αρκτικής» που είναι: Ρωσία, Καναδάς, ΗΠΑ, Νορβηγία, Σουηδία, Φινλανδία, Δανία (μέσω Γροιλανδίας) και Ισλανδία (μέσω μιας μικρής περιοχής του νησιού Γκρίμσει). Οι οκτώ αυτές χώρες συμμετέχουν επίσης στο Αρκτικό Συμβούλιο, που συστήθηκε μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, το 1996 για την διαχείριση των αρκτικών θεμάτων. Όπως συμβαίνει και σε αντίστοιχους οργανισμούς, έτσι και στους «Αρκτικούς 8» δεν λείπουν οι ανταγωνισμοί, καθώς κάποιες χώρες έχουν πολλά να κερδίσουν και άλλες πολλά να χάσουν.
Η μεγάλη δύναμη Ρωσία
Από τα οκτώ κράτη, η Ρωσία θεωρείται η πιο εξαρτημένη από την Αρκτική χώρα. Κατέχει το 40% του εδάφους, φιλοξενεί τον μισό πληθυσμό και στα δικά της εδάφη βρίσκονται ορισμένες από τις μεγαλύτερες αρκτικές πόλεις, όπως το Μούρμανσκ και το Νόριλσκ. Η περιοχή της Αρκτικής αντιπροσωπεύει οικονομικά το 15-20% του ρωσικού ΑΕΠ, το 20% των εξαγωγών της και προσελκύει περισσότερο από το 10% όλων των επενδύσεων στη χώρα. Για τα πέντε επόμενα χρόνια η Ρωσία έχει για την περιοχή ένα αναπτυξιακό σχέδιο ύψους 160 δισ. δολαρίων. Η Ρωσία δραστηριοποιείται στις περιοχές της Αρκτικής από τον 17ο αιώνα και ήταν πάντα το πιο ενεργό κράτος εκεί.
Τώρα υπάρχουν ενδείξεις ότι ο Ψυχρός Πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Ρωσίας που σε μεγάλο βαθμό συμπεριλάμβανε την Αρκτική με την ανάπτυξη πυραύλων, αντιπυραυλικής άμυνας, υποβρύχιας κατασκοπείας, πολεμικής αεροπορίας και πυρηνικών όπλων επανέρχεται. Οι δύο πλευρές πράγματι αναπτύσσουν μαχητικά αεροσκάφη επόμενης γενιάς στην περιοχή. Σύμφωνα με το Stratfor, η «στρατιωτικοποίηση» αυτή δεν είναι πραγματική αύξηση, αλλά επιστροφή στα επίπεδα του Ψυχρού Πολέμου.
Ο ρόλος ΗΠΑ και Καναδά
Η Βόρεια Αμερική διεκδικεί τη δεύτερη μεγαλύτερη περιοχή της Αρκτικής. Όμως, σε αντίθεση με τη Μόσχα, η Αρκτική αντιπροσωπεύει ένα μικρό ποσοστό του εθνικού ΑΕΠ τόσο για τις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και για τον Καναδά και επομένως συχνά θεωρείται δευτερεύουσα. Η Αλάσκα είναι το μεγαλύτερο κράτος των ΗΠΑ από άποψη μεγέθους, όμως είναι το τρίτο πιο αραιοκατοικημένο. Επίσης τη χωρίζει μεγάλη απόσταση από τις 48 ηπειρωτικές πολιτείες των ΗΠΑ και γι’ αυτό η Ουάσιγκτον δείχνει να υποβαθμίζει τη σημασία της παρά τη στρατηγική της θέση. Ο Καναδάς είναι πιο ενεργός καθώς δίνει πόρους για ανάπτυξη στις περιοχές του που βρίσκονται στα όρια της Αρκτικής. Και η Ουάσιγκτον και η Οτάβα έχουν τα τελευταία χρόνια δαπανήσει περισσότερους πόρους για την Αρκτική, κυρίως για νέα παγοθραυστικά. Ωστόσο, οι επενδύσεις τους είναι πολύ μικρότερες σε σχέση με αυτές της Ρωσίας ή ακόμη και της… Κίνας.
Η ανερχόμενη (και εδώ) Κίνα
Της Κίνας; Μάλιστα της Κίνας. Η χώρα της άπω ανατολής δεν είναι η μόνη μη Αρκτική χώρα που θέλει να φτάσει στην περιοχή. Είναι όμως η πιο ενεργή αφού τα τελευταία χρόνια επεκτείνει τις επενδύσεις και τις δραστηριότητές της εκεί με ρυθμό και κλίμακα πολύ μεγαλύτερη από τους «Αρκτικούς 8». Το Πεκίνο κατάφερε το 2013 να λάβει καθεστώς πλήρους παρατηρητή στο Συμβούλιο της Αρκτικής, παράλληλα με την Ινδία, τη Νότια Κορέα, τη Σιγκαπούρη και την Ιαπωνία. Αυτό - μαζί με την δήλωση - απαίτηση της Κίνας για τον προσδιορισμό της ως δύναμης «κοντά στην Αρκτική» - αυτό έγινε το 2011 - και τη δήλωσή της ότι θέλει να γίνει μια «Μεγάλη Πολιτική Δύναμη» - κάτι που είναι μέρος της στρατηγικής της για την θαλάσσια και εθνική ασφάλεια της χώρας - αλλάζει τους συσχετισμούς στην Αρκτική.
Η Κίνα εργάζεται επί του παρόντος στο πλαίσιο της υπάρχουσας δομής διαχείρισης για την Αρκτική, αλλά έχει σαφές ενδιαφέρον για τη διεθνοποίηση της Αρκτικής, κάτι που θα απομακρύνει τον έλεγχο που τώρα ασκούν οι «8». Η Κίνα για να πετύχει τους στόχους της στην Αρκτική διαθέτει περισσότερους πόρους από τις άλλες χώρες στην περιοχή. Έχει κάνει επενδύσεις στην Ισλανδία, ενώ παρακολουθεί πολύ στενά την κατάσταση στη Γροιλανδία. Ενώ η Κοπεγχάγη φοβάται ότι η κινεζική παρέμβαση θα μπορούσε να επιταχύνει τις κινήσεις της Γροιλανδίας προς την ανεξαρτησία, η Ουάσιγκτον φοβάται ότι η Γροιλανδία θα δώσει την μεγάλη αντίπαλό της Κίνα μεγαλύτερο έλεγχο στα στρατηγικά ορυκτά της αποθέματα.
Τα μικρά «ψάρια»
Η Αρκτική αντιπροσωπεύει επίσης σημαντικό μέρος της οικονομικής δραστηριότητας της Γροιλανδίας. Η χώρα των 56.000 κατοίκων κινείται σταδιακά για να μπορέσει να μειώσει την εξάρτησή της από τη Δανία. Το 1979, κέρδισε την αυτονομία της και το 2008 ενέκρινε ένα δημοψήφισμα που της δίνει το δικαίωμα να ψηφίσει τελικά για την ανεξαρτησία της. Τα κράτη της Σκανδιναβία, Φινλανδία, Νορβηγία, Σουηδία και η Ισλανδία, αν και μικρότεροι παίκτες, έχουν συμφέροντα που διακυβεύονται στην Αρκτική κυρίως αναφορικά με πόρους όπως το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και τα μεταλλεύματα. Η Νορβηγία εξετάζει το ενδεχόμενο να επανεξετάσει τη Συνθήκη του Σπίτσεργκεν του 1920, η οποία δίνει την κυριαρχία στο αρχιπέλαγος του Σβάλμπαρντ στην ίδια, αλλά επιτρέπει σε άλλους υπογράφοντες να δημιουργήσουν ερευνητικούς σταθμούς και να εκμεταλλευτούν πόρους.
Αυξάνονται οι θερμοκρασίες, αυξάνονται τα διακυβεύματα
Η Αρκτική θερμαίνεται κι αυτό είναι γνωστό. Μαζί με αυτήν όμως θερμαίνεται και γεωστρατηγική κατάσταση στην περιοχή. Οι πάγοι λιώνουν κάνοντάς την πιο προσπελάσιμη και δίνοντας νέες ευκαιρίες για έρευνες και εξόρυξη πόρων ακόμη και για αύξηση της γεωργικής δραστηριότητας για τις ενδιαφερόμενες χώρες που θα είναι διατεθειμένες να ξεχάσουν τους κινδύνους που ελλοχεύουν από την κλιματική αλλαγή. Ο ανταγωνισμός για τις νέες θαλάσσιες διαδρομές έχει καταστεί ήδη πεδίο διαμάχης για τις αρκτικές και μη αρκτικές χώρες.
Η Ρωσία και ο Καναδάς θεωρούν τα βόρεια περάσματά τους είναι εθνικά ύδατα και εμπίπτουν στην κανονιστική και κυριαρχική δικαιοδοσία των κυβερνήσεών τους. Ωστόσο, οι ΗΠΑ και η Κίνα θεωρούν ότι αυτά είναι «διεθνή ύδατα» και επομένως ελεύθερα προσβάσιμα από οποιονδήποτε. Ο Καναδάς υπενθυμίζει από την πλευρά του στις ΗΠΑ ότι η διέλευση μέσω των διεθνών αυτών υδάτων θα μπορούσε να περιλαμβάνει ρωσικά και κινεζικά υποβρύχια. Παράλληλα το Πεκίνο επιδιώκει να παρακάμψει τους κανονισμούς που η Μόσχα επιβάλλει στα πλοία που διέρχονται από τον Βόρειο Θαλάσσιο Δρόμο.
Στο μεταξύ, η άνοδος της αρκτικής δραστηριότητας μεταξύ αυτών των μεγαλύτερων δυνάμεων προκαλεί άλλους ενδιαφερόμενους να δηλώσουν την παρουσία τους. Η Νορβηγία αμφισβητεί τις ρωσικές δραστηριότητες στη Θάλασσα του Μπάρεντς. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει επίσης αρχίσει να χαράσσει τη δική της πολιτική για την Αρκτική, δεδομένου ότι πολλά από τα μέλη της είναι κράτη της Αρκτικής. Και πολλές άλλες χώρες και διεθνείς οργανισμοί επιδιώκουν όλο και περισσότερο τη διεθνοποίηση της διαχείρισης της περιοχής, με την ελπίδα ότι θα ενταθούν οι ενέργειες όλων σε σχέση με τα ζητήματα του κλίματος και την προστασία του περιβάλλοντος.
Ένα γεωπολιτικό Αίνιγμα
Η Αρκτική αποτελεί ένα γεωπολιτικό αίνιγμα κι αυτό την κάνει μοναδική. Ανήκει στις χώρες που κατέχουν τα εδάφη της; Είναι «κοινή κληρονομιά» της ανθρωπότητας, όπως υποστηρίζει η Κίνα; Ποιους αφορούν τα ζητήματα που σχετίζονται με το κλίμα, τη διαμετακόμιση και τους φυσικούς της πόρους; Ανήκουν στους ιθαγενείς πληθυσμούς που ζουν εδώ και πολύ καιρό γύρω από τον Αρκτικό Ωκεανό;
Τα ερωτήματα δύσκολα απαντώνται και η Αρκτική βρίσκεται εδώ και δεκαετίες μεταξύ ανταγωνιστικών και μεταβαλλόμενων συμφερόντων. Στην Αρκτική ακόμη και οι «φίλοι γίνονται εχθροί» και το ανάποδο ενώ τα εγγενή συμφέροντα έρχονται σε σύγκρουση με τους οικολόγους και συμπίπτουν με τα ενεργειακά και ορυκτά συμφέροντα, την ίδια ώρα που τοπικοί πληθυσμοί εκτοπίζονται. Τελικά η κλιματική αλλαγή, οι τεχνολογικές εξελίξεις και η αυξημένη δραστηριότητα των μεγάλων δυνάμεων φέρνουν την Αρκτική σε μια εξέχουσα θέση, που δεν είχε εδώ και δεκαετίες. Στην πραγματικότητα δεν είχε ποτέ.
13/9/2019