Η ήττα της ουτοπίας.
Η ήττα της ουτοπίας.
Το ακόλουθο άρθρο του Ιταλού φιλοσόφου Νορμπέρτο Μπόμπιο (1909-2004) δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα La Stampa στις 18-09-1991.
Το ότι φασισμός και κομμουνισμός πρέπει να ενοποιούνται με την ίδια καταδικαστική κρίση δεν είναι κάτι καινούργιο που διατυπώνεται αυτές τις μέρες. Αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, επεξεργάστηκαν και χρησιμοποίησαν ευρέως μια πολιτική και ιστοριογραφική έννοια που τους ταύτιζε: ολοκληρωτισμός. Ολοκληρωτικός ο φασισμός, ολοκληρωτικός και ο κομμουνισμός.
Ηταν φυσικό αυτή η θεματική να επαναληφθεί και να γίνει νέο και φλογερό κίνητρο συζήτησης μετά την καταστροφική κατάρρευση των ευρωπαϊκών κομμουνιστικών καθεστώτων. Προξενεί ωστόσο έκπληξη το γεγονός ότι, με το να φανερώνουμε τις αδιαμφισβήτητες αναλογίες σε ό,τι αφορά το σύστημα εξουσίας, λησμονούμε ότι ο κομμουνισμός, διαφορετικά από τον φασισμό, υπήρξε ένα ιδεώδες που διέτρεξε όλη την Ιστορία της Δύσης επί δύο χιλιάδες χρόνια έως σήμερα.
Αν δεν αντιληφθούμε αυτή τη διαφορά, κινδυνεύουμε να μην κατανοήσουμε την πελώρια ιστορική σημασία αυτού που συνέβη και πολλές από τις αντιδράσεις που αυτό το γεγονός προκάλεσε και θα συνεχίσει να προκαλεί. Για όποιον τοποθετείται από τη σκοπιά της ιστορίας της ανθρώπινης σκέψης -και δεν βλέπουμε ποια άλλη σκοπιά οφείλει να υιοθετεί ένας μελετητής-, φασισμός και κομμουνισμός δεν πρέπει να ταυτίζονται. Μπορούμε να γράψουμε μια ιστορία των κομμουνιστικών ιδεών, κι έχουν ήδη γραφτεί κάμποσες, που θα αρχίζει από τον Πλάτωνα. Μια ιστορία των φασιστικών ιδεών δεν μπορεί να προχωράει πολύ πέρα από τις απαρχές του εθνικισμού και από τις ρατσιστικές θεωρίες του προηγούμενου αιώνα.
Ο κομμουνισμός είναι το ιδεώδες μιας κοινωνίας ριζικά διαφορετικής από όσες έχουν υπάρξει μέχρι τώρα, μιας κοινωνίας θεμελιωμένης πάνω στην κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας, που κατηγορείται ότι είναι η αιτία όλων των δεινών που πλήττουν την ανθρωπότητα (από τις μικρές συγκρούσεις μεταξύ δύο ιδιοκτητών για τα όρια των ιδιοκτησιών τους μέχρι τους μεγάλους πολέμους που έχουν αναστατώσει τον κόσμο), και στην εγκαθίδρυση ενός καθεστώτος κοινοκτημοσύνης των αγαθών, αν όχι όλων, τουλάχιστον εκείνων που αποτελούν τη μεγαλύτερη πηγή πλούτου και κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο. Σωστό ή εσφαλμένο, αυτό είναι ο κομμουνισμός. Και είναι αναμφισβήτητο ότι υπήρξε ένα ιδεώδες το οποίο υποστηρίχθηκε επί αιώνες από φιλοσόφους, από πολιτικούς συγγραφείς, ακόμη και από θεολόγους, και αποτέλεσε το κύριο θέμα όλων των ουτοπικών σχεδίων ιδανικών πολιτειών στην αρχαιότητα, στη διάρκεια της Αναγέννησης και του Διαφωτισμού ή ακόμη και στον προηγούμενο αιώνα.
Εξίσου αναμφισβήτητο είναι ότι δεν μπορούμε να πούμε τίποτα παρόμοιο για τον φασισμό και τον ναζισμό. Πόσες φορές έχει λεχθεί και επαναληφθεί αυτό που έγραψε μια φορά για πάντα και για όλους ο Ρουσό με μια επιγραμματική φράση: «Ο πρώτος ο οποίος, αφού περιέφραξε ένα κομμάτι γης, σκέφτηκε να πει “αυτό μου ανήκει”, και βρήκε άλλους τόσο αφελείς ώστε να τον πιστέψουν, υπήρξε ο αληθινός θεμελιωτής της πολιτικής κοινωνίας» (της κοινωνίας από την οποία γεννήθηκε, σύμφωνα με τον Ρουσό, η απαράδεκτη ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων). Εξού και η συνέπεια: «Από πόσα εγκλήματα, συγκρούσεις, φονικά, από πόσες φρικαλεότητες θα έσωζε την ανθρωπότητα εκείνος ο οποίος, γκρεμίζοντας τον φράχτη, θα φώναζε στους άλλους να μην πιστέψουν αυτόν τον απατεώνα».
Στην πραγματικότητα το κομμουνιστικό ιδεώδες δεν εφαρμόστηκε ποτέ, παρά μόνο σε μικρές κοινότητες, όπως οι μοναστικές κοινότητες, οι αποτελούμενες από πρόσωπα που υπάγονταν εθελούσια στο καθεστώς της κοινοκτημοσύνης.
Η πρώτη μεγάλη απόπειρα να υλοποιηθεί μια κομμουνιστική κοινωνία, ακριβώς με την έννοια μιας κοινωνίας στην οποία η ατομική ιδιοκτησία θα καταργηθεί και θα αντικατασταθεί από την ολική σχεδόν κολεκτιβοποίηση, ήταν εκείνη που πραγματοποιήθηκε στη Ρωσία από το 1917 και έπειτα. Αυτό μπορεί να εξηγήσει από τη μια μεριά τον ενθουσιασμό που προκάλεσε σε όλο τον κόσμο -ο οποίος διαφορετικά θα ήταν ανεξήγητος, εκτός αν τον χλευάζαμε ως έκφραση της τυφλότητας των διανοουμένων και της ανοησίας των μαζών- και από την άλλη το απολύτως εξαιρετικό νόημα της αποτυχίας της, που με κανέναν τρόπο δεν μπορεί να συγκρίνεται με την πτώση του φασισμού. Η ήττα του φασισμού και του ναζισμού είναι ένα δραματικό επεισόδιο αυτού που αποκλήθηκε ευρωπαϊκός εμφύλιος πόλεμος και που διήρκεσε περίπου έναν αιώνα, από το 1914 ώς το 1991.
Η ήττα του κομμουνισμού, τουλάχιστον για όσους θεωρούν ότι πρόκειται για οριστική ήττα, είναι ένα γεγονός ιστορικής σημασίας. Αντιπροσωπεύει το τέλος μιας ιδέας του ανθρώπου, της κοινωνίας, της ιστορίας, η οποία τροφοδότησε επί αιώνες μοναχικά σχέδια ριζικής μεταρρύθμισης των θεσμών και επαναστατικά συλλογικά κινήματα για την εφαρμογή τους.
Ηταν μια ιδέα που δεν είχε ποτέ δοκιμαστεί σε μεγάλες διαστάσεις πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Η πτώση των φασιστικών καθεστώτων θέτει σοβαρά ερωτήματα στους ιστορικούς· σοβαρά αλλά όχι τέτοια ώστε να εγείρουν ζητήματα οικουμενικού χαρακτήρα. Η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων, αντίθετα, θέτει πολλά ερωτήματα, τα οποία από την αρχαιότητα και στην πορεία είκοσι αιώνων τέθηκαν πολλές φορές για οικουμενικά θέματα: είναι αληθινά εφικτή μια κοινωνία βασιζόμενη στην κοινοκτημοσύνη των αγαθών; Και, αν θεωρήσουμε ότι είναι εφικτή, είναι και επιθυμητή; Η πτώση των ιστορικά υλοποιημένων κομμουνιστικών καθεστώτων δεν είναι μια απόδειξη ότι αυτά ήταν εφικτά, αλλά δεν ήταν εξίσου επιθυμητά; Και για όποιον θεωρεί ότι δεν είναι επιθυμητά -θα ήταν δύσκολο να υποστηρίξουμε το αντίθετο και σήμερα κανένας πλέον δεν το υποστηρίζει-, ο υλοποιημένος κομμουνισμός είναι ο μόνος εφικτός κομμουνισμός; Και γενικότερα: ποια είναι η θέση των ουτοπιών στην Ιστορία;
Το ότι τα ουτοπικά όνειρα δεν μπορούν να πραγματοποιηθούν ή μπορούν να πραγματοποιηθούν μόνο με τη βία (τη «μαμή της Ιστορίας») και με τίμημα τη θυσία των ατομικών ελευθεριών έχει λεχθεί πολλές φορές. Αλλά αυτή ήταν μια αντίρρηση βασιζόμενη σε μια υποθετική γνώση της ανθρώπινης φύσης. Μετά από όλα όσα έγιναν, αφότου μια βίαιη και πρωτόγνωρα δεσποτική εξουσία επιβλήθηκε επί τόσο καιρό σε μια πελώρια χώρα στο όνομα του κομμουνισμού, το να υποστηρίζουμε ότι ο ριζικός μετασχηματισμός μιας κοινωνίας δεν είναι εφικτός, ίσως ούτε επιθυμητός, δεν είναι πλέον μόνο μια υπόθεση. Η φύση του ανθρώπου, αυτού του «άγριου θηρίου», αποδείχθηκε ότι δεν μπορεί να δαμαστεί.
[…] Στην «Ουτοπία» του Τόμας Μορ, ο ταξιδιώτης που ανακάλυψε το ευτυχισμένο νησί, όπου ισχύει μια αυστηρή κοινοκτημοσύνη, διακόπτεται από έναν από τους συνομιλητές του που λέει: «Δεν νομίζω πως οι άνθρωποι μπορούν να ζήσουν αρμονικά με την κοινοκτημοσύνη. Πώς θα έχουμε δαψίλεια αγαθών όταν όλοι θα αποφεύγουν την εργασία; Διότι όταν εξοβελιστεί το δέλεαρ του κέρδους και περιμένουν να τους βγάλει τη δουλειά ο άλλος, θα το ρίξουν στην τεμπελιά».
Μετά από όσα συνέβησαν δεν αρκεί να λέμε ότι στη Σοβιετική Ενωση δεν υπήρξε ποτέ κομμουνισμός. Χρειάζεται να πούμε γιατί δεν υπήρξε και ποιους άλλους δρόμους θα πρέπει να διανύσουμε για να αποφύγουμε τα λάθη του παρελθόντος. Δεν γνωρίζω αν σήμερα υπάρχει κανείς που να είναι σε θέση να δώσει μια απάντηση σε αυτές τις αμφιβολίες.
Επιμέλεια: Θανάσης Γιαλκέτσης
7/9/2019