Η επιστήμη ως θεραπεία του προπατορικού αμαρτήματος.
Η επιστήμη ως θεραπεία του προπατορικού αμαρτήματος.
«Οι ιερές καταγραφές της μετάβασης από την ουράνια κατάσταση στην προκατακλυσμιαία μετά την πτώση του ανθρώπου είναι σύμφωνες με την παρούσα κατάσταση της φύσης και την αληθινή εικόνα του κόσμου. Ο Θεός, όταν έφτιαξε τον κόσμο, τοποθέτησε τον άνθρωπο στον Παράδεισο. Εκεί, του έδωσε έναν νόμο για να δοκιμάσει την υπακοή του. Ο άνθρωπος παραβίασε τον νόμο» (Whiston, 1717: 144-145).
Αυτά είναι τα λόγια του William Whiston (1667 - 1752), μαθηματικού και αστρονόμου, ο οποίος ήταν μαθητής του Ισαάκ Νεύτωνα και τον διαδέχτηκε στην Έδρα των Μαθηματικών του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ. Το παραπάνω απόσπασμα βρίσκεται στο έργο του “Astronomical principles of religion, natural and reveal’d” (1717). Στον σημερινό αναγνώστη θα μοιάζει ιδιαίτερα περίεργο ότι σε ένα κείμενο, το οποίο ασχολείται με τη μελέτη της φύσης, υπάρχει η αναφορά στην πτώση του ανθρώπου από τον Παράδεισο.
Επίσης, ενδιαφέρον έχουν και τα λόγια του John Ray (1627 - 1705), πατέρα της Φυσικής Ιστορίας του 17ου αιώνα, στο διάσημο έργο του «The Wisdom of God Manifested in the Works of the Creation»: «Τα μάτια μας και οι αισθήσεις μας, όσο εξοπλισμένες και υποβοηθούμενες κι αν είναι, είναι αρκετά χονδροειδείς για να διακρίνουν τη σπανιότητα της τέχνης της φύσης... και η κατανόησή μας αρκετά σκοτεινή και ασθενής ώστε να ανακαλύψει και να κατανοήσει όλους τους σκοπούς και τις χρήσεις που σχεδίασε ο σοφός Δημιουργός (John Ray, 1692: 45-46).
Η πτώση του ανθρώπου
Η πτώση του Αδάμ και της Εύας από τον Παράδεισο, σύμφωνα με τη χριστιανική Θεολογία, έχει θεωρηθεί ότι κατακρήμνισε το ανθρώπινο είδος σε μια κατάσταση άγνοιας. Σύμφωνα με την ιστορία των πρώτων ανθρώπων, όπως παρουσιάζεται στα αρχικά κεφάλαια της Γένεσης, ο Αδάμ και η Εύα είχαν δημιουργηθεί με όλες τις απαραίτητες τελειότητες για μια ευτυχισμένη ζωή και είχαν τοποθετηθεί σε έναν παράδεισο που θα κάλυπτε όλες τις ανάγκες τους. Παρ’ όλα αυτά, παράκουσαν τον Θεό και εκδιώχθηκαν από την Εδέμ. Ως αποτέλεσμα, οι πρώτοι γονείς μας και οι απόγονοί τους υπομένουν όλες τις προσβολές της θνητότητας, συμπεριλαμβανομένης της ροπής προς τη φαυλότητα και το σφάλμα. Εξίσου σημαντικό είναι ότι ο φυσικός κόσμος, εξαιτίας της επανάστασης του Αδάμ και της Εύας, κατέληξε να είναι άγριος και ανεξέλεγκτος.
Τι συνέβαινε πριν «κάνουμε» αυτό το ολέθριο σφάλμα; Στην αρχική και τέλεια κατάστασή του, ο Αδάμ ήταν ικανός να διαισθανθεί άμεσα τις χρήσεις των πλασμάτων και την πνευματική τους σημασία. Οι αισθήσεις του ήταν τέλειες και μπορούσε να δει ή να ακούσει όσο μακριά ή κοντά ήθελε. Ο Ιταλός θεολόγος και φιλόσοφος Bonaventure (1221 - 1274) υποστήριζε ότι η αρχική κυριαρχία του Αδάμ πάνω στα πλάσματα του Κήπου της Εδέμ συνίστατο σε μια διανοητική ικανότητα να γνωρίζει τι ήταν αυτό που αναπαριστούσαν. Λέγεται, μάλιστα, ότι η γλώσσα που μιλούσε ήταν τέτοια, ώστε η εκφορά της και μόνο μπορούσε να περιγράψει τη φύση του πράγματος ή πλάσματος που ονομάτιζε. Για παράδειγμα, η εκφορά της αντίστοιχης αδαμιαίας λέξης για το πλάσμα που ονομάζουμε τίγρη περιέγραφε όλα τα αληθινά χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν το συγκεκριμένο πλάσμα ως τέτοιο. Δεν ήταν απλώς ένα όνομα. Ως συνέπεια της πτώσης, αυτή η γνώση χάθηκε και οι δυνάμεις του νου -νόημα, φαντασία, λογική, κατανόηση, ευφυΐα και ηθική ευθυκρισία- διαστρεβλώθηκαν από την αμαρτία. Μετά την πτώση, ωστόσο, ο ανθρώπινος νους και οι αισθήσεις αποδυναμώθηκαν και δεν μπορούσε να διακρίνουν την αλήθεια στη φύση. Η ανάκτηση αυτών των χαμένων ικανοτήτων θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο αν οι δυνάμεις που την είχαν καταστήσει εξαρχής δυνατή αποκαθαίρονταν με την ηθική, εξασκούνταν με τη γνώση και τελειοποιούνταν με τη σοφία.
Η ανάκτηση των χαμένων δυνάμεων
Στις αρχές του 17ου αιώνα αρκετοί διανοητές, κυρίως στις προτεσταντικές χώρες και ειδικά στην Αγγλία, θεωρούσαν ότι το μέλλον των επιστημών βρισκόταν στην ανάκτηση της αρχαίας σοφίας του Αδάμ. Ο Francis Bacon, γνωστός για τη ρήση του ότι «Η γνώση είναι δύναμη», υποστήριζε ότι σκοπός της μελέτης της φύσης ήταν η επιστροφή στην κατάσταση που βρισκόταν ο Αδάμ πριν την πτώση· μια κατάσταση αγνής και άσπιλης σχέσης με τη φύση και τις δυνάμεις της. Στο έργο «Νέα Ατλαντίδα» ο Bacon περιέγραφε τον Οίκο του Σολομώντα, ένα ίδρυμα που είχε ως σκοπό να επεκτείνει τα όρια της ανθρώπινης κυριαρχίας. Σκοπός της γνώσης για τον Bacon ήταν η βελτίωση των συνθηκών της ζωής του ανθρώπου.
Ο Bacon αισιοδοξούσε ότι οι αποδυναμωμένες αισθήσεις του ανθρώπου, που ήταν το αποτέλεσμα της πτώσης του Αδάμ, θα μπορούσαν να ενισχυθούν μέσω της χρήσης των νέων οργάνων της Φυσικής Φιλοσοφίας (μικροσκόπιο, τηλεσκόπιο). Επίσης, έδινε έμφαση στην ανάγκη εύρεσης μιας τέλειας φιλοσοφικής γλώσσας με την οποία θα ανακτούσε ο άνθρωπος μέρος της χαμένης Αδαμιαίας γλώσσας. Η γλώσσα θα έπρεπε να αφορά ιδέες και πράγματα, να μην είναι στείρος βερμπαλισμός. Όπως τα ονόματα των πραγμάτων στη γλώσσα του Αδάμ αποκάλυπταν τη φύση τους, μια ανάλογη γλώσσα έπρεπε να βρεθεί. Το αίτημα είχε να κάνει περισσότερο με την κατασκευή μιας τεχνητής γλώσσας, η οποία θα επανέφερε την ανθρωπότητα στην κατάσταση πριν την πτώση του Πύργου της Βαβέλ και την πτώση του ανθρώπου από τον Παράδεισο, θα τελειοποιούσε τη Φυσική Φιλοσοφία και θα αποκάλυπτε τη φύση σε όλο το μεγαλείο της. Αυτός είναι και ο λόγος που αρκετοί διανοητές κατά τον 17ο αιώνα θεωρούσαν ότι τα Μαθηματικά θα μπορούσαν να αποτελέσουν αυτή τη νέα παγκόσμια γλώσσα.
Η επιστήμη επινοεί τάξη
Η νέα επιστήμη, η οποία γεννιόταν κατά τον 17ο και τον 18ο αιώνα, ξεκίνησε από την πεποίθηση ότι η φύση και η μελέτη της μπορούσαν να επιβεβαιώσουν τη βιβλική αλήθεια. Ο Whiston, τον οποίο αναφέραμε στην αρχή, κατέληξε, μέσω της σύγκρισης φυσικού κόσμου και της Βίβλου, στο συμπέρασμα ότι «η ημερήσια περιστροφή της Γης ξεκίνησε όχι στην αρχή της μωσαϊκής δημιουργίας, αλλά αφού ολοκληρώθηκε η διαμόρφωση της Γης και μετά την πτώση του ανθρώπου. Αυτή είναι η πιο λογική και φιλοσοφική εξήγηση της αλλαγής και καμία άλλη» (Whiston, 1717: 146). Ήταν πεπεισμένος, δηλαδή, ότι η πτώση του ανθρώπου αποτελούσε ένα ιστορικό γεγονός και όχι μια αλληγορία. Ήταν, μάλιστα, τόσο μεγάλης κοσμογονικής σημασίας γεγονός, ώστε μετά την πτώση δεν εξέπεσε μόνο ο άνθρωπος αλλά και η Γη απέκτησε την ανώμαλη και τραχιά επιφάνειά της με βουνά, φαράγγια, ποτάμια κ.ο.κ.
Με λίγα λόγια, η αφήγηση της πτώσης θα καταλάβει κεντρική θέση, παρακινώντας την επιστημονική έρευνα και διαμορφώνοντας τις μεθόδους της. Αυτό που είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον είναι ότι έχουμε επιβάλει μια τάξη στα πράγματα του κόσμου ως απόρροια της γνώσης μας γι’ αυτά. Αυτή η τάξη είναι στην πραγματικότητα ένας τρόπος για την αποκατάσταση της κυριαρχίας μας στον κόσμο, η οποία χάθηκε ως συνέπεια της πτώσης. Οι τέχνες και οι επιστήμες παρέχουν τα μέσα για τη μερική αποκατάσταση της τελειότητας του κόσμου που υπήρχε πριν την πτώση. Ο μεσαιωνικός θεολόγος Ούγος του Αγίου Βίκτωρος (περ. 1096 - 1141) ισχυριζόταν ότι ο στόχος των τεχνών είναι «η αποκατάσταση της ακεραιότητας της φύσης μας ή η ανακούφιση εκείνων των αδυναμιών στις οποίες είναι υποκείμενη η παρούσα ζωή μας». Σημειώνει ότι η Φιλοσοφία είναι μια «θεραπεία» ή ένα «βάλσαμο». Πλέον, στις επιστήμες δεν έχει επιβιώσει κάτι από εκείνο το αρχικό θεολογικό αίτημα. Ωστόσο, η προσπάθειά μας να επιβάλλουμε τάξη, να κυριαρχούμε και να ελέγχουμε τον κόσμο συνεχίζει να είναι παρούσα με διάφορους τρόπους.
Δημήτρης Πετάκος
28 Οκτωβρίου 2019