Γιατί ξορκίζουν το επόμενο κραχ...



Γιατί ξορκίζουν το επόμενο κραχ... 

Τίποτε δεν είναι τόσο απεχθές 
όσο η καλή τύχη των άλλων.
                              Σκοτ Φιτζέρλαντ

Τη δεκαετία του ’20 ο κόσμος ήταν ευτυχής, πλούσιος, ειρηνικός και ερωτικός. Το μέγεθος της ευημερίας της δεκαετίας του ’20 μπορεί να υπολογιστεί κατά προσέγγιση με την εκτίναξη του Dow Jones από τις 1.000 μονάδες το ’21 πάνω από τις 5.500 το ’29.

Όπως συνήθως συμβαίνει σε τέτοιες περιόδους η ευημερία στηρίζεται σε επαναστατικές τεχνολογικές εξελίξεις οι οποίες δημιουργούν και ανάλογες προσδοκίες…

Ιδού πως περιγράφουν εκείνη την περίοδο σε ένα παλιότερο άρθρο του Forbes:
"Η τεχνολογική επανάσταση της δεκαετίας του 1920 προήλθε από την συνεχή βελτίωση  και την ευρεία υιοθέτηση της μηχανής εσωτερικής καύσης, την ανάπτυξη ηλεκτρικών μηχανημάτων και την εξάπλωση της ηλεκτροδότησης στα νοικοκυριά και στη μεταποίηση. 
Αυτή η μεγάλη μεταμόρφωση οδήγησε σε αύξηση της παραγωγικότητας στον τομέα της μεταποίησης σε βαθμό που βελτίωσε  το βιοτικό επίπεδο για πολλούς και άλλαξε τόσο τα οφέλη όσο και την φύση της εργασίας…"
Οι αλλαγές αυτές άλλαξαν τα δεδομένα για τα νοικοκυριά αλλά και τη ζωή των γυναικών…" 

 Βλέπε: The Soaring Twenties

Για τη συσχέτιση του Dow Jones με τις τεχνολογικές καινοτομίες 
Βλέπε:The Dow’s tumultuous history, in one chart

Βέβαια, την  κατάσταση μιας ιστορικής περιόδου εκτός από τους ιστορικούς και τους οικονομολόγους την περιγράφουν γλαφυρά οι καλλιτέχνες γιατί αυτοί αποτυπώνουν τα συναισθήματα με τα οποία αντιδρούν οι άνθρωποι στα ερεθίσματα των εκάστοτε συνθηκών. Στην ομάδα art-economist στο facebook επιχειρείται συχνά η καταγραφή τέτοιων συσχετίσεων. 

Δεν είναι καθόλου τυχαίο λοιπόν που τα  καλύτερα κομμάτια της ελευθεριακά σκανδαλιστικής  τζαζ  κυκλοφόρησαν εκείνη την περίοδο, ενώ γενικότερα  στις τέχνες μεσουράνησαν ρεύματα όπως ο μοντερνισμός, ο κυβισμός, ο σουρεαλισμός, ο ντανταϊσμός κλπ.  

Την ηδονιστική  ατμόσφαιρα της εποχής την περιγράφει με αδρές γραμμές ο Σκοτ Φιτζέραλντ στο μυθιστόρημα "Ο Μεγάλος Γκάσμπι" ή σε φράσεις όπως αυτή "Δεν θέλω να επαναλάβω την αθωότητά μου. Θέλω την ηδονή να τη χάσω ξανά…"

Ο έκδηλος ηδονισμός, η ελευθεριότητα των ηθών και ο μηδενισμός είναι συμπτώματα μιας μακράς περιόδου ειρήνης και ευημερίας.

Ο Πρώτος Παγκόσμιος είχε τελειώσει το ’18 και οι νικητές φαντάζονταν πως είχαν εξασφαλίσει την παγκόσμια ειρήνη για πάντα ή έστω για πολλές δεκαετίες.

Μόνο μια δεκαετία αργότερα ο μοντερνισμός, ο κυβισμός και μηδενιστικά ή ηδονιστικά έργα σαν του Φιτζέραλντ χαρακτηρίζονταν σαν "εκφυλισμένη τέχνη" και ρίχνονταν στην πυρά ενώ οι καινοτομίες που άλλαξαν την καθημερινότητα των ανθρώπων μετασχηματίζονταν για να χρησιμοποιηθούν για την εξόντωσή τους…

Όλα άλλαξαν μετά το κραχ του ’29 όταν ο Dow Jones από τις 5.650 μονάδες έπεσε μέχρι το 1932 έως και τις 867 μονάδες. 


Τη δεκαετία του ’30 που ακολούθησε υπήρξαν κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις, οι κοινωνίες πολλών χωρών της Δύσης πολώθηκαν που σημαίνει ενισχύθηκαν τα άκρα. Το αποτέλεσμα ήταν μια σειρά λαϊκιστές ηγέτες είτε μέσω εκλογών όπως ο Χίτλερ, είτε χωρίς αυτές να έρθουν στην εξουσία.

Στις ΗΠΑ στις εκλογές του 1933 επικράτησε ο σοσιαλιστής Φραγκλίνος Ρούσβελτ ο οποίος εφάρμοσε ένα πρόγραμμα αύξησης των κρατικών δαπανών με στόχο την τόνωση της ζήτησης και τη μείωση της ανεργίας. Παράλληλα αύξησε και τις κοινωνικές δαπάνες μέσω προγραμμάτων κοινωνικής ασφάλισης.

Τα μέτρα οικονομικού προστατευτισμού και νομισματικών και εμπορικών ανταγωνισμών είχαν προηγηθεί…

Η οικονομία αντέδρασε θετικά και τα επόμενα χρόνια μέχρι το 1937 ο "καθρέφτης" της που είναι το χρηματιστήριο ακολούθησε. Ο Dow Jones ανέβηκε από τα χαμηλά των 867 μονάδων μέχρι τις 3.300 μονάδες.  

Το 1938 επανήλθε η ύφεση. Εκτός από οικονομική ανάπτυξη όμως μεταξύ 1933-40 είχαμε και αύξηση του χρέους. Μετά το 1940 η οικονομική ανάπτυξη απογειώθηκε λόγω της αύξησης των αμυντικών δαπανών για τα εξοπλιστικά προγράμματα που απαιτούσε η συμμετοχή στον Β. Π.Π. 

Την περίοδο της κρίσης το χρέος των ΗΠΑ από 22% του ΑΕΠ το 1931 εκτοξεύθηκε στο 50% το 1940.  Οι εξοπλιστικές δαπάνες στη συνέχεια το εκτόξευσαν στο 114%.  Το χρέος μεταπολεμικά μειώθηκε μέχρι το 1973 στο 30% του ΑΕΠ.


De ja vu της δεκαετίας του ’30...

Υπάρχει μια άποψη πως η περίοδος που διανύουμε τα τελευταία χρόνια μοιάζει ιδιαίτερα με τη δεκαετία του ’30.  Οι συνέπειες της χρηματιστηριακής "φούσκας" του 2000 αντιμετωπίστηκαν με επιθετική μείωση των επιτοκίων η οποία οδήγησε σε υπερβολική αύξηση του χρέους και την "φούσκα" των ακινήτων που έσκασε το 2008, προκαλώντας την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση.

Οι Κεντρικές Τράπεζες μηδένισαν τα επιτόκια και επειδή αυτό δεν ήταν αρκετό εφάρμοσαν προγράμματα ποσοτικής χαλάρωσης και πέτυχαν τα τελευταία χρόνια την καταστρεπτική  παραδοξότητα των αρνητικών επιτοκίων.

Μέχρι και χώρες με παντελώς αναξιόπιστες οικονομίες όπως η Ελλάδα έφτασαν να δανείζονται με αρνητικά επιτόκια. 

Μετά τα κραχ του 2000 και του 2008 αυτό που ο Ρούσβελτ πέτυχε με την αύξηση των κρατικών δαπανών (αύξηση της ζήτησης, ανάπτυξη αλλά και αύξηση του χρέους) οι κυβερνήσεις των μεγάλων οικονομιών το πέτυχαν με τα μηδενικά επιτόκια.

Μια ιδιαίτερα περιεκτική παρουσίαση των ομοιοτήτων της περιόδου που διανύουμε με τη δεκαετία του ΄30 έχει κάνει τα τελευταία χρόνια ο Ray Dalio συγγραφέας και διαχειριστής κεφαλαίων του Bridgewatter του μεγαλύτερου Hedge Fund στον κόσμο.

Ο Dalio επικεντρώνει την ανάλυσή του περί ομοιοτήτων σε τέσσερα χαρακτηριστικά των δυο περιόδων. Ο  ίδιος υποστηρίζει πως ό,τι ήταν το 1937 για τη δεκαετία του ’30 θα είναι το 2019-20 για τον παρόντα οικονομικό και πολιτικό κύκλο.

Τα τέσσερα κοινά χαρακτηριστικά είναι:

1) Το τελευταίο στάδιο ενός επιχειρηματικού
 και χρηματιστηριακού κύκλου...

Μεταξύ 1932-37 το χρηματιστήριο ανέβηκε πάνω από  321%. Την περίοδο 2009-2019 ανέβηκε πάνω από 335%. Το 1937 η άνοδος ανακόπηκε από την σύσφιξη της νομισματικής πολιτικής. 

Το 2019 η FED ανέκοψε τον ανοδικό κύκλο των επιτοκίων από τον φόβο οικονομικής επιβράδυνσης που ενδεχομένως θα οδηγούσε σε ύφεση πάνω στην περίοδο των αμερικάνικων εκλογών του Φθινοπώρου του 2020. 

Ο Πρόεδρος Τραμπ πίεσε ανάρμοστα με δημόσιες δηλώσεις την ανεξάρτητη FED να προβεί σε μειώσεις επιτοκίων. Επίσης ο οικονομικός κύκλος που ξεκίνησε το 2009 παρατάθηκε με τη μείωση της φορολογίας κοντά στην τελευταία φάση του, με συνέπεια την αύξηση των δημοσιονομικών ελλειμμάτων και του αμερικάνικου χρέους.

2) Πολιτικός διχασμός...

Οι πολιτικές που ακολουθήθηκαν μετά το 2000 και ιδίως μετά το 2009 αύξησαν τις ανισότητες καθώς "φούσκωσαν" τις τιμές ακινήτων και μετοχών. Αυτοί που είχαν ακίνητα και μετοχές είδαν την περιουσία τους να αυξάνεται ενώ οι εργαζόμενοι δεν είχαν αντίστοιχες αυξήσεις, Αντιθέτως τα ακριβά ενοίκια συνέβαλαν στην μείωση του εισοδήματος.

Η αύξηση της ανισότητας ήταν χαρακτηριστικό και της δεκαετίας του ’30.


Οι εξελίξεις αυτές είχαν σαν αποτέλεσμα την αύξηση του λαϊκισμού και την πολιτική πόλωση με την ενίσχυση των άκρων. Οι Κεντροαριστεροί και Κεντροδεξιοί ηγέτες υπερκεράστηκαν από ακροαριστερούς όπως ο Κόρμπιν, ο Σάντερς, η Γουώρεν ή ο Τζόνσον, ο Τραμπ, ο Σαβίνι η Λεπέν κλπ. 

Η επικράτηση των άκρων δημιουργεί κοινωνικές και πολιτικές εντάσεις και αυτό δεν είναι καλό για την πολιτική σταθερότητα και την οικονομική δραστηριότητα. 

Τη δεκαετία του ’30 η άνοδος του Μουσολίνι και του Χίτλερ προσωρινά οδήγησε σε οικονομική ανάπτυξη αλλά στη συνέχεια σε εσωτερικά πογκρόμ εναντίον των αντιπάλων και μετά σε πολέμους.

"Αν η οικονομία επιβραδύνει, η δυνατότητα να παρέμβουμε  μέσω της μείωσης των επιτοκίων και της ποσοτικής χαλάρωσης έχει περιοριστεί δραστικά για μια σειρά από λόγους…" λέει ο Dalio.

3) Μακροπρόθεσμος Κύκλος χρέους...

Παραπάνω περιγράψαμε πώς στη δεκαετία του ’30 το χρέος αυξήθηκε στις ΗΠΑ από το 20 στο 50% για να φτάσει μέσα στον πόλεμο πάνω από το 100%.

Το παγκόσμιο χρέος τα τελευταία χρόνια έχει εκτοξευτεί πάνω από το 300% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το υψηλό χρέος οδηγεί στην ανάγκη μηδενικών και αρνητικών επιτοκίων. Τα αρνητικά επιτόκια απειλούν να τινάξουν στον αέρα τις συντάξεις ενός πληθυσμού που γερνάει...

4) Ανάδυση νέων υπερδυνάμεων...

Η εμφάνιση νέων οικονομικών και στρατιωτικών δυνάμεων στην παγκόσμια σκηνή δημιουργεί συνθήκες ανταγωνισμού με τις παλιές των οποίων την ισχύ αμφισβητούν.

Η νέα δύναμη που εμφανίζεται σήμερα είναι η Κίνα. Το 1980 οι ΗΠΑ είχαν 10πλάσιο ΑΕΠ σε σχέση με την Κίνα. Το 2015 είχαν 5πλάσιο και σήμερα η Κίνα απέχει λίγο από να τις φτάσει. To 2005 οι αμυντικές δαπάνες της Κίνας ήταν το 1/10 των αμερικάνικων και σήμερα έχουν φτάσει να είναι το 1/3.


Τη δεκαετία του ’30 οι νέες δυνάμεις που ανέτειλαν ήταν η Γερμανία του Χίτλερ, η Ιταλία του Μουσολίνι και η Ιαπωνία. Αυτές διεκδικούσαν ζωτικό χώρο από τις παλιές δυνάμεις που ήταν η Αγγλία, η Γαλλία, η ΕΣΣΔ και πέρα από τον Ατλαντικό οι ΗΠΑ. 

Η παγίδα του Θουκυδίδη

Η  ανάδυση της Κίνας υπάρχουν φόβοι πως μπορεί να οδηγήσει τη σχέση με τις ΗΠΑ σε αυτό που ονομάζεται η "Παγίδα Του Θουκυδίδη". Τούτο σημαίνει πως μια ισχυρή δύναμη πρέπει να αντιμετωπίζει και να τσακίζει μια ανερχόμενη όσο αυτή είναι ακόμη υποδεέστερη.  Ονομάστηκε έτσι γιατί ο Θουκυδίδης απέδωσε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο στην ανησυχία των Σπαρτιατών για την άνοδο της Αθηναϊκής ισχύος. 

Η μείωση της ισχύος των ΗΠΑ είναι ήδη εμφανής από τις φιλοδοξίες διάφορων περιφερειακών δυνάμεων να παίξουν ρόλο στην περιοχή τους με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τη Ρωσία και την Τουρκία. (Για τις φιλοδοξίες της Τουρκίας σε αυτό το παγκόσμιο σκηνικό αναδιάταξης οικονομικής και στρατιωτικής  ισχύος και πώς αυτές αφορούν την Ελλάδα άμεσα θα μιλήσουμε αύριο, έχοντας υπόψη τη διεθνή μεγάλη εικόνα ρευστότητας και αναδιατάξεων  που περιγράφουμε  σήμερα. Τις φιλοδοξίες της Τουρκίας θα πρέπει να αξιολογήσουμε στο διεθνές οικονομικό και πολιτικό περιβάλλον που βρίσκεται υπό διαμόρφωση).

Ο Ray Dalio περιμένει το επόμενο κραχ μεταξύ 2019-20 (αν συμβεί και 1-2 χρόνια αργότερα μικρή σημασία έχει). Ένας άλλος ιδιαίτερα σοφός και ισχυρός άνθρωπος του κόσμου των επενδύσεων έχει σταματήσει τα τελευταία χρόνια να αγοράζει μετοχές γιατί τις βρίσκει ακριβές. Η Berkshire Hathaway του Warren Buffett έχει περί τα 128 δισ. δολ. το περίπου  60% του κεφαλαίου για εισηγμένες επιχειρήσεις  σε ρευστό. Το 2009  κρατούσε σε ρευστό περί τα 23 δισ. δολ. Αυτό είναι άλλο ένα σημείο για το πως βλέπουν τα πράγματα στην πράξη οι ισχυροί οικονομικοί παράγοντες και το έξυπνο χρήμα.

Οι συνέπειες… 

Κάποιοι υποστηρίζουν πως αν επαληθευτεί ο Dalio και τα πράγματα γίνουν όπως το ’37 θα χρειαστούν 17 χρόνια μέχρι τα χρηματιστήρια να φτάσουν στα σημερινά επίπεδα. Αυτό νομίζω είναι το λιγότερο. 

Αν το προηγούμενο κραχ (του 2008) έχει εκτινάξει το παγκόσμιο χρέος στα ύψη, έχει θέσει αμφισβήτηση το φιλελεύθερο δυτικό μοντέλο, έχει αναδείξει λαϊκίστικες κυβερνήσεις, έχει οδηγήσει τις δυτικές κοινωνίες σε διχαστική πόλωση, έχει αναστήσει τις φιλοδοξίες περιφερειακών δυνάμεων όπως η Ρωσία και η Τουρκία κλπ το επόμενο κραχ που μάλλον θα είναι ισχυρότερο τι συνέπειες θα έχει;

Το κραχ του ’30 είχε σαν συνέπεια την άνοδο της ισχύος της Γερμανίας, της Ιαπωνίας κλπ και τη συντριβή τους. Για να συμβεί αυτό όμως η Αγγλία και η Γαλλία από υπερδυνάμεις έγιναν δυνάμεις δεύτερης σειράς υπό τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ και η Ρωσία αναδείχτηκαν σε νέες υπερδυνάμεις με διαφορά απ’ όλους τους άλλους. 

Στην καθ΄ημάς Ελλάδα τη χρεοκοπία του ΄32 ακολούθησε η δικτατορία Μεταξά, ο πόλεμος με Ιταλία και Γερμανία, η Κατοχή και ο αιματηρός εμφύλιος μέχρι το ’49.

Τώρα δεν είναι η Ιταλία που απαιτεί αβλαβή διέλευση από την επικράτεια αλλά η Τουρκία. Τις εξελίξεις με την Τουρκία θα πρέπει να τις υπολογίσουμε υπό το πρίσμα δραστικών διεθνών οικονομικών και γεωπολιτικών αναταράξεων. Τούτο ίσως σημαίνει πως η συνεκμετάλλευση δεν είναι ο τελικός στόχος της Τουρκίας αλλά η αρχή...

Περισσότερα όμως αύριο...

ΚΩΣΤΑΣ ΣΤΟΥΠΑΣ

12/12/2019
* * *

  Οι απόψεις, που δημοσιεύονται στα εκάστοτε- αποκλειστικά χάριν ενημέρωσης και προβληματισμού-αναρτώμενα άρθρα (ή κάθε είδους κείμενα) του ιστολογίου μου, εκφράζουν αποκλειστικά και μόνο τους αρθρογράφους που τις διατυπώνουν.Τα ενυπόγραφα άρθρα εκφράζουν τον συντάκτη τους, χωρίς να συμπίπτουν κατ' ανάγκη με την άποψη του blogger. Τα πνευματικά δικαιώματα ανήκουν αποκλειστικά και μόνο στους δημιουργούς των κειμένων, εικόνων κλπ και των ιστολογίων που αναφέρονται.    Οι ''υπογραμμίσεις'' -χρώμα,μέγεθος γραμματοσειράς και οι εικονογραφήσεις-με εικόνες από το World Wide Web-στις αναρτήσεις γίνονται με ευθύνη του blogger. Στο αρχικό  πρωτότυπο κείμενο  παραπέμπεστε μέσω των επισυναπτόμενων ενεργών συνδέσμων.