Η ηθικοπολιτική μυωπία μας για τις συνέπειες των τεχνολογιών αιχμής.
Η ηθικοπολιτική μυωπία μας
για τις συνέπειες των τεχνολογιών αιχμής.
O Χανς Γιόνας ( Hans Jonas) θεωρεί ιστορικά ξεπερασμένες, οντολογικά αθεμελίωτες και άρα πρακτικά ανεφάρμοστες όλες τις προηγούμενες ηθικές προσεγγίσεις και γι’ αυτό χρειάστηκε να προτείνει ένα νέο ηθικό σύστημα, όπου το ηθικά «Δέον» και το «Αγαθό» βασίζεται στο «Είναι», δηλαδή τη βιολογική ύπαρξη των ανθρώπων.
Στα τελευταία άρθρα μας, εξετάσαμε τις συνέπειες της ανθρωπογενούς πλανητικής απορρύθμισης. Είναι πια ολοφάνερο πως το ανθρώπινο είδος, συνολικά, δρα ως μια αποφασιστική γεωλογική «δύναμη», που, έχοντας τη δυνατότητα να αναδιαμορφώνει ριζικά το γήινο περιβάλλον, μπορεί πλέον να επηρεάζει το μέλλον της ζωής στον πλανήτη μας.
Στο βιβλίο «Η Αρχή της Ευθύνης» ο Χανς Γιόνας (βλ. φωτο), κορυφαίος θεωρητικός και εισηγητής της σύγχρονης τεχνολογικής και οικολογικής μακροηθικής, υποστηρίζει ότι στις μέρες μας το χάσμα ανάμεσα στην ανεπαρκή ικανότητά μας να προβλέπουμε και στη δυνατότητά μας να πράττουμε έχει αμβλυνθεί, δημιουργώντας ένα πρωτοφανές ηθικό πρόβλημα: έχει δικαίωμα ο άνθρωπος, μέσω της πανίσχυρης τεχνολογίας του, να καταστρέφει τη βιόσφαιρα που του δίνει τη δυνατότητα να υπάρχει ως άνθρωπος;
Το πρωτοποριακό και πολύ επίκαιρο έργο του Γιόνας θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε σήμερα, επειδή προκρίνει ως επιτακτική ηθική και βιολογική αναγκαιότητα τον (αυτo)έλεγχο της πρωτοφανούς καταστροφικής δύναμης της ανθρώπινης τεχνολογίας.
Ο Χανς Γιόνας και η ηθική απαξίωση
της τεχνολογικής παντοδυναμίας.
O σύγχρονος άνθρωπος έχει μια ελλιπέστατη αντίληψη για τις αλλαγές που επιφέρουν στη ζωή του και στο περιβάλλον του οι εφαρμογές των νέων τεχνολογιών, τις οποίες υιοθετεί τόσο πρόθυμα όσο και απερίσκεπτα. Πρόκειται για μια εμφανή οπτική ανεπάρκεια, ένα είδος «τεχνολογικής μυωπίας», με πολύ σοβαρές επιπτώσεις τόσο για τον ίδιο όσο και για το περιβάλλον του. Οπως οι μύωπες, οι άνθρωποι μπορούν να αναγνωρίζουν αρκετά καλά μόνο ό,τι βρίσκεται μπρος στα μάτια τους, ενώ βλέπουν με τρόπο ασαφή και εντελώς παραμορφωτικό ό,τι υπάρχει ή συμβαίνει σε κάποια απόσταση.
Μολονότι πρόκειται για δάνειο από την ιατρική παθολογία, η μεταφορά της «τεχνολογικής μυωπίας» ως ένα ιδιάζον, μαζικό και διαχρονικό ανθρώπινο νοητικό φαινόμενο, μας επιτρέπει να διαφωτίσουμε την παράλογη αλλά πεισματική άρνηση τόσο πολλών ανθρώπων να αναγνωρίσουν και ακόμη λιγότερο να αποδεχτούν τα ανθρωπογενή αίτια για τις ήδη ορατές οικολογικές καταστροφές και τις κλιματικές απορρυθμίσεις.
Οταν δεν οφείλεται σε σκοπίμως παραπλανητική πληροφόρηση, αυτή η οπτική-αντιληπτική μας τυφλότητα ίσως να εξηγείται από την εγγενή ευκολία μας να πραγματοποιούμε σήμερα πολλά και μεγάλα τεχνολογικά επιτεύγματα, σε συνδυασμό με την εξίσου μεγάλη δυσκολία μας να προβλέπουμε τις μελλοντικές επιπτώσεις αυτών των τεχνικών θαυμάτων.
Και τα πράγματα έχουν επιδεινωθεί σε σχέση με το παρελθόν, επειδή οι πιο αναπτυγμένες οικονομικά και τεχνικά δυτικές κοινωνίες αρνούνται πεισματικά να αναλογιστούν τις απώτερες συνέπειες των επιλογών τους, οι οποίες αφορούν αποκλειστικά το παρόν ή το άμεσο μέλλον. Ομως και οι πολύ φτωχότερες χώρες του Νότου, βυθισμένες στα προβλήματα της καθημερινής επιβίωσης, δεν μπορούν επίσης να σκέφτονται το αύριο: όποιος υποχρεώνεται να επιβιώνει μέρα με τη μέρα δεν έχει την πολυτέλεια να σκέφτεται το αύριο ή τις καταστροφικές συνέπειες της υποβάθμισης του περιβάλλοντος, π.χ. των δασών του Αμαζονίου.
Το παράδοξο της σημερινής πλανητικής οικοκτονίας είναι ότι, για διαφορετικούς λόγους και με εντελώς διαφορετικές συνέπειες για τους ίδιους, πλούσιοι και φτωχοί ζουν αποκλειστικά στο παρόν, αδιαφορώντας για το απώτερο μέλλον της ζωής στον πλανήτη μας. Δυστυχώς οι καταστροφικές συνέπειες αυτής της ιδιότυπης «μυωπίας» μας έχουν πολλαπλασιαστεί στις μέρες μας λόγω των ασυγκρίτως μεγαλύτερων τεχνολογικών -και άρα επεμβατικών- δυνατοτήτων των ανθρώπων.
Βέβαια θα μπορούσε κανείς να αντιτείνει ότι κατά το μακρινό παρελθόν επίσης τα συμφέροντα και οι προοπτικές δράσης της πλειονότητας των ανθρώπων περιορίζονταν στην οικογένειά τους και σε έναν πολύ στενό χρονικό ορίζοντα. Ωστόσο η αποφασιστική διαφορά με το σήμερα είναι πως, κατά το παρελθόν, οι δράσεις των ανθρώπων στο περιβάλλον τους ήταν πολύ περιορισμένες και οι αλλαγές ή οι καταστροφές που επέφεραν αφομοιώνονταν, σε μεγάλο βαθμό, από τη φύση, χωρίς να αλλοιώνουν μονίμως τις ισορροπίες των βασικών οικολογικών συστημάτων του πλανήτη.
Η υψηλή τεχνολογία συνεπάγεται και...
Αραγε οι καινοτομίες της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης και οι ασύλληπτες μέχρι πρόσφατα πλανητικές εφαρμογές τους δεν θέτουν σε κρίση και δεν επιβάλλουν να αναθεωρήσουμε την καθησυχαστική αυταπάτη που καλλιεργούσαμε επί αιώνες σχετικά με τη γραμμική και δήθεν «προοδευτική» πορεία της ανθρώπινης κατάστασης από ένα σκοτεινό παρελθόν προς ένα ολοένα και πιο λαμπερό μέλλον;
Δεδομένης της πιο πρόσφατης ιστορικής πορείας της ανθρωπότητας προς μια παγκοσμιοποιημένη και άρα ολοκληρωτική τεχνοκρατική εξουσία του είδους μας, τι νόημα μπορεί να έχει το να εστιάζει κανείς στα «παλιομοδίτικα» ηθικοπολιτικά προβλήματα που προκύπτουν από τις καινοφανείς και εξαιρετικά ανατρεπτικές εφαρμογές της παντοδύναμης, όπως πιστεύουμε, τεχνολογίας μας;
Αυτά τα ενοχλητικά ερωτήματα έθεσε και επιχείρησε να διερευνήσει συστηματικά, ήδη από το 1950, ο Χανς Γιόνας, ένας εβραϊκής καταγωγής Γερμανός φιλόσοφος. Σημειωτέον ότι εκείνη την εποχή αυτά τα ερωτήματά θεωρούνταν κάθε άλλο παρά επίκαιρα και προφανούς κοινωνικής αξίας, διότι τότε επικρατούσε η μεθυστική μεταπολεμική και υπερφίαλη τεχνολογική αισιοδοξία. Τις ανατρεπτικές απαντήσεις και τα άκρως ανησυχητικά συμπεράσματα των πολυετών ερευνών του θα αποτυπώσει ο Γιόνας, το 1979, στο κορυφαίο βιβλίο του «Η αρχή της ευθύνης» που σχεδόν αμέσως θα αναγνωριστεί διεθνώς ως το «κλασικό» κείμενο της σύγχρονης ηθικής φιλοσοφίας: ένα κορυφαίο διανοητικό επίτευγμα έργο που έθεσε τα θεμέλια για την Ηθική του σύγχρονου τεχνολογικού πολιτισμού.
Ενώ μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Χανς Γιόνας ήταν ένας κάθε άλλο παρά διάσημος φιλόσοφος, που εργαζόταν ως ιστορικός και ερευνητής των φιλοσοφικών και θεολογικών προϋποθέσεων του «Γνωστικισμού», ενός πρώιμου και πολύ σκοτεινού θεολογικού κινήματος, μετά το τέλος του πολέμου οι έρευνές του θα επικεντρωθούν στη διατύπωση και τη θεμελίωση νέων ηθικών κριτηρίων που θεωρούσε πως είναι απαραίτητα για την έγκαιρη (και έγκυρη!) αποτίμηση των συνεπειών της ανθρώπινης τεχνολογίας.
Θεωρώντας ιστορικά ξεπερασμένη και φιλοσοφικά αθεμελίωτη την παραδοσιακή ηθική, ο Γιόνας θα καταφέρει να διαμορφώσει ένα σύγχρονο ηθικό σύστημα, το οποίο, χωρίς να θεμελιώνεται σε οντολογικά αυθαίρετες ιδεαλιστικές ή\και υπερβατικές θεολογικές αρχές της παραδοσιακής ηθικής, μας επιτρέπει να αξιολογούμε -με αποκλειστικά ορθολογικά και πραγματιστικά κριτήρια- τις τρέχουσες εφαρμογές της σύγχρονης τεχνοεπιστήμης και τις μελλοντικές συνέπειές τους για τον άνθρωπο και τη βιόσφαιρα.
Γιατί όμως ο Γιόνας θεωρεί ιστορικά ξεπερασμένες και πρακτικά ανεφάρμοστες όλες τις προηγούμενες ηθικές προσεγγίσεις; Επειδή, δεδομένης της πρωτοφανούς καταστροφικής δύναμης της σημερινής ανθρώπινης τεχνολογίας, «Το χάσμα ανάμεσα στη δυνατότητά μας να προβλέψουμε και τη δύναμή μας να πράξουμε δημιουργεί ένα πρωτοφανές ηθικό πρόβλημα...Καμία προηγούμενη ηθική δεν είχε να υπολογίσει την παγκόσμια συνθήκη της ανθρώπινης ζωής...», όπως επισημαίνει ήδη από το πρώτο κεφάλαιο του «Η αρχή της ευθύνης» (εκδ. «ΑΡΜΟΣ», σελ.48).
Καμία θρησκεία, καμία φιλοσοφία και καμία ηθική θεωρία του παρελθόντος δεν βρέθηκε ποτέ αντιμέτωπη με την ορατή προοπτική μιας πλανητικών διατάσεων οικολογικής κατάρρευσης ή με την πολλαπλώς επιβεβαιωμένη απειλή εκτεταμένων και μη αναστρέψιμων καταστροφών της βιόσφαιρας, όχι εξαιτίας μιας μεγάλης φυσικής καταστροφής (π.χ. ένας δορυφόρος που πλησιάζει ή πέφτει πάνω στη Γη, διαρκείς σεισμοί, μη προβλέψιμες κλιματικές αλλαγές), αλλά λόγω της άγνοιας ή, ακόμη χειρότερα, της ασύγγνωστης αμέλειας των ανθρώπων κατά τη χρήση της τεχνολογίας τους!
Τόσο η αρχαιοελληνική «φρόνησις» του Αριστοτέλη, όσο και η ηθική «κατηγορική προσταγή» του Καντ αναφέρονταν σε ατομικές πράξεις ή σε συλλογικές ανθρώπινες συμπεριφορές και όχι στη σχέση των ανθρώπων με τα «άψυχα» υλικά αντικείμενα των οικοσυστημάτων ή με τα άλλα «κατώτερα» έμβια όντα. Για τον Γιόνας, αντίθετα, οι εντυπωσιακές εξελίξεις τους δύο τελευταίους αιώνες στην τεχνοεπιστήμη και ειδικότερα οι πρωτοφανείς τεχνικές δυνατότητες που απέκτησε το ανθρώπινο είδος -από τη χειραγώγηση της ατομικής ενέργειας μέχρι τη βιοτεχνολογία και από την πληροφορική και την τεχνητή νοημοσύνη μέχρι την ανθρωπογενή οικολογική-κλιματική καταστροφή- επιβάλλουν πλέον όχι μόνο τη ριζική αναθεώρηση αλλά και τη διεύρυνση της έννοιας «ηθική ευθύνη» των ανθρώπων τόσο απέναντι στη ζωή όσο και απέναντι στα γήινα πλανητικά συστήματα που επιτρέπουν σε διαφορετικές μορφές ζωής να υπάρχουν και να επιβιώνουν.
...υψηλή ευθύνη για το πλανητικό ρίσκο
Πράγματι με κριτήριο την ηθική αρχή της «ευθύνης» ο Γιόνας εξετάζει και αξιολογεί τις φυσικές, ανθρωπολογικές και επομένως ηθικο-πολιτικές επιπτώσεις της καθαρά ανθρωποκεντρικής και κοντόθωρα ωφελιμιστικής επιταγής της τεχνολογικής «προόδου για την πρόοδο». Της κυρίαρχης, μέχρι σήμερα, νεωτερικής-καπιταλιστικής αρχής που έχει οδηγήσει σε πλήρη απορρύθμιση τις ανθρώπινες κοινωνίες και επιπλέον απειλεί σοβαρά την επιβίωσή μας σε έναν κατεστραμμένο πλανήτη.
Γεγονός που υποχρέωσε τον Γιόνας να αμφισβητήσει την παραδοσιακή, θεμελιώδη και, μέχρι τότε, κοινά αποδεκτή αρχή της παραδοσιακής ηθικής, που υποστηρίζει ότι όλες οι ηθικές αξιολογήσεις της συμπεριφοράς μας δεν πρέπει ποτέ να προκύπτουν από τις πρόσκαιρες, διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες της ζωής μας (ιστορικές, κοινωνικές ή και βιολογικές), αλλά μόνο από τις αφηρημένες, διαχρονικές και αιώνιες (βλ. θεόσταλτες) ηθικές αξίες. Η καινοτομία της «αρχής της ευθύνης» του Γιόνας υποστηρίζει το ακριβώς αντίθετο: το «δέον» και το «αγαθό» της ηθικής μας οφείλει πάντα να θεμελιώνεται και να αντιστοιχεί στο ανθρώπινο και βιολογικό μας «Είναι»: καμία ηθική προσταγή δεν πρέπει να παραβιάζει ή, ακόμη χειρότερα, να θέτει σε κίνδυνο ή να απειλεί την ιδιαίτερη ανθρώπινη «φύση» μας, η οποία είναι αναπόδραστα βιολογική αφού προέκυψε και υπάρχει μόνο χάρη στη βιολογική εξέλιξη του είδους μας!
Μια ομολογουμένως υπερβολικά υλιστική και επιστημονικά θεμελιωμένη ηθική αρχή που είναι διπλά σκανδαλώδης επειδή διατυπώνεται αφενός από έναν διεθνώς καταξιωμένο ερευνητή των πιο σκοτεινών θεολογικών δογμάτων και αφετέρου από έναν από τους πιο πρωτότυπους και δημιουργικούς μαθητές του Χάιντεγκερ.
Ιδού πώς διατυπώνει ο ίδιος ο Γιόνας την ηθική προσταγή της ευθύνης: «Πράττε έτσι ώστε οι συνέπειες των πράξεών σου να είναι συμβατές με τη σταθερή διατήρηση της αυθεντικής ανθρώπινης ζωής» (βλ. σελ. 56). Η ίδια αρχή αρνητικά διατυπωμένη: Πράττε έτσι ώστε οι συνέπειες των πράξεών σου να μην καταστρέφουν και να μη θέτουν σε κίνδυνο τη δυνατότητα μιας τέτοιας ζωής στο μέλλον. Πώς όμως μπορούμε να διαπιστώσουμε αν ή πότε οι πράξεις μας θέτουν σε κίνδυνο ή απειλούν κάποια μορφή ζωής;
Η μέθοδος που προκρίνει στο βιβλίο του «Η αρχή της ευθύνης» είναι η περίφημη πια «ευρετική του φόβου». Αυτή η μεθοδολογική επιλογή βασίζεται στο πολλαπλώς επιβεβαιωμένο γεγονός ότι οι άνθρωποι δίνουν πολύ μεγαλύτερη προσοχή σε ό,τι τους απειλεί σοβαρά και άρα σε ό,τι τους προκαλεί φόβο. Οπότε αντιδρούν πολύ γρηγορότερα και πιο αποτελεσματικά στο κακό από ό,τι αν αντιμετώπιζαν κάτι πιο ανώδυνο και λιγότερα επίφοβο.
Η εξήγηση αυτής της συμπεριφοράς μας, κατά τον Γιόνας, είναι ότι έτσι είμαστε πλασμένοι να αντιδρούμε από τη βιολογική μας εξέλιξη: «Γνωρίζουμε το διακύβευμα μόνο όταν γνωρίζουμε ότι κάτι διακυβεύεται». Αν έχει δίκιο ο Γιόνας, τότε η μόνη ελπίδα μας για την αντιμετώπιση της πλανητικής απορρύθμισης, που οι ίδιοι έχουμε προκαλέσει και απειλεί σοβαρά το μέλλον μας, είναι να συναισθανθούμε εγκαίρως και να φοβηθούμε αρκετά για την καταστροφή που επέρχεται.
Η ηθική της τεχνολογίας του Γιόνας
στα ελληνικά
Με πολύ μεγάλη καθυστέρηση κυκλοφόρησε και στα ελληνικά αυτό το πολύ σημαντικό έργο του Χανς Γιόνας, όμως χάρη στις εκδόσεις «Αρμός» διαθέτουμε πια μια αξιοπρεπή μετάφραση αυτού του σπουδαίου φιλοσοφικού βιβλίου.
Τον άθλο της απόδοσης αυτού του απαιτητικού κειμένου ανέλαβαν η Ντίνα Σαμοθράκη και ο Θεόδωρος Στούφης, ενώ την επιστημονική επιμέλεια της ελληνικής μετάφρασης ανέλαβε ο Θεοφάνης Τάσης, ο οποίος έγραψε και τον πρόλογο στην ελληνική έκδοση.
Η ανάγνωση αυτού του σπουδαίου βιβλίου μας επιτρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι κάθε ανθρώπινη τεχνολογία είχε ανέκαθεν δύο όψεις: μια θετική που χτίζει πολιτισμούς και μια αρνητική που τους καταστρέφει.
Ομως σε σχέση με το παρελθόν η σημερινή ανθρώπινη τεχνολογία θέτει σε κίνδυνο όχι μόνο τους ανθρώπους, αλλά και μεγάλο μέρος της ζωής στον πλανήτη Γη. Εξ ου και η τεράστια σημασία αυτού του βιβλίου, στο οποίο ο Χανς Γιόνας αναδεικνύει την ηθικοπολιτική μας ευθύνη για τη διαχείριση της τεχνολογικής μας δύναμης.
Χάρη σε μια πρωτοποριακή εκδοτική επιλογή κυκλοφορεί στα ελληνικά, ήδη από το 2001, κι αυτό το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Γιόνας. Πρόκειται για μια ανθολογία σημαντικών άρθρων και ομιλιών του, κείμενα που επέλεξε και επιμελήθηκε ο ίδιος επειδή αντανακλούν τη βαθύτερη ενότητα της σκέψης του και από κοινού προσφέρουν στον αναγνώστη μια πολύ αντιπροσωπευτική εικόνα των πιο πρόσφατων ερευνών του.
Τα κείμενα αυτής της ανθολογίας συμπληρώνουν και διαφωτίζουν πολλές δύσκολες έννοιες που υπάρχουν στο «Η αρχή της ευθύνης» και μας προσφέρουν μια πληρέστερη και ακριβέστερη εικόνα των επιμέρους ερευνητικών ενδιαφερόντων και του πολυδιάστατου τρόπου σκέψης αυτού του πολύ μεγάλου ηθικού φιλοσόφου.
Πρωτοποριακές έρευνες που αφορούν ένα ευρύτατο φάσμα πολύ επίκαιρων θεμάτων: η αναζήτηση μιας ηθικής του παρόντος και του μέλλοντος, προβληματική των θεμάτων της νεότερης και πιο πρόσφατης εποχής, φιλοσοφία της βιολογίας και ανθρωπολογία, κριτική της τεχνοεπιστήμης και ηθική.
Αυτά είναι τα κυριότερα θέματα των κειμένων που συγκεντρώθηκαν σε αυτό τον πολύτιμο τόμο, ο οποίος μεταφράστηκε άριστα από τον Λευτέρη Αναγνώστου.
7/12/2019
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Για μια ηθική της ευθύνης.
Ενα πολύ σημαντικό έργο, το βιβλίο του Χανς Γιόνας «Η αρχή της ευθύνης», κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας (εκδόσεις Αρμός, 2018). Μαθητής του Χάιντεγκερ, ο εβραϊκής καταγωγής Γερμανός φιλόσοφος Χανς Γιόνας (1903-1993) εισηγείται τις βασικές αρχές μιας νέας ηθικής, ικανής να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός τεχνολογικού πολιτισμού απειλούμενου από τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Χανς Γιόνας, που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Esprit τον Μάιο του 1991.
● Aπό τη μέρα της έκδοσής της, «Η αρχή της ευθύνης» πούλησε στη Γερμανία περισσότερα από 130.000 αντίτυπα. Για ένα έργο φιλοσοφίας, πρόκειται, πιθανόν, για ιστορικό ρεκόρ. Πώς εξηγείτε αυτή την εντυπωσιακή επιτυχία;
Οφείλω να πω ότι αυτή η επιτυχία εξέπληξε κι εμένα. Δεν γνωρίζω ακριβώς σε τι να την αποδώσω, αν και θα μπορούσα να διατυπώσω ορισμένες υποθέσεις. Η πρώτη είναι ότι το βιβλίο ήρθε αναμφίβολα στη σωστή στιγμή. Οι καιροί ήταν κατά κάποιον τρόπο ώριμοι και η συνειδητοποίηση της απειλής που βαραίνει πάνω στο περιβάλλον είχε ήδη αρχίσει να διαδίδεται.
Το βιβλίο μου εκδόθηκε το 1979. Οι ιδέες όμως που με οδήγησαν να το γράψω είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται μέσα μου ήδη από τη δεκαετία του 1960. Εκείνη την περίοδο άρχισα πράγματι να κατανοώ με όλο και μεγαλύτερη σαφήνεια την ιδιαίτερη διαλεκτική της τεχνολογικής προόδου, που κατέληξε να συμπαρασύρει ολόκληρο τον πλανήτη. Τότε άρχισα να στοχάζομαι από φιλοσοφική σκοπιά την επινόηση της νεότερης επιστήμης, η οποία δεν «εφευρέθηκε» –αν μπορώ να εκφραστώ έτσι– παρά στα τέλη του 17ου αιώνα.
Θα αναπτυχθεί τότε ένας εντελώς νέος τρόπος συσχέτισης με τη φύση, ριζικά διαφορετικός από τη θεωρητική στάση των αρχαίων, όπως τη βρίσκουμε στη φυσική του Αριστοτέλη, ένας τρόπος που απαιτεί να μετασχηματιστεί σε πρακτική σχέση. Αυτή η μετατόπιση γνώσεων, που έγινε εφικτή από την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, πήρε διαστάσεις οι οποίες υπερβαίνουν όσα θα μπορούσαμε λογικά να επιθυμούμε, να ελπίζουμε και να θέλουμε.
Οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι συντελείται μια επίθεση στην ακεραιότητα της φύσης, όχι μόνον εκείνης που μας περιβάλλει αλλά και εκείνης που είναι μέσα μας, με κίνδυνο μια καταστροφή της ισορροπίας πάνω στην οποία βασίζεται η ύπαρξη των πολυάριθμων μορφών ζωής που συγκατοικούν στη Γη. Σε μια πρώτη φάση, αυτό είχε ως αποτέλεσμα μιαν ενίσχυση της κυριαρχίας του ανθρώπου σε επίπεδα που ποτέ δεν είχε φτάσει στο παρελθόν.
Ταυτόχρονα, όμως, η κατάχρηση της ικανότητάς μας για κυριαρχία μάς οδηγεί στην καταστροφή αυτού που έχουμε μάθει να το κυριαρχούμε. Νόμιζαν ότι αυτή η κυριαρχία θα χρησίμευε μόνο στο να εμπλουτίζει την ανθρώπινη ζωή, να την κάνει πιο γόνιμη και πλούσια. Και πράγματι, αυτό συμβαίνει, τουλάχιστον προς το παρόν. Φτάνουμε όμως στο κατώφλι πέρα από το οποίο αυτή η πρόοδος μπορεί να αντιστραφεί και να μετατραπεί σε συμφορά. Και είναι σαφές ότι ήδη εδώ και κάμποσο καιρό πολλοί άνθρωποι άρχισαν να το αντιλαμβάνονται.
Για να πούμε την αλήθεια, αυτή η συνειδητοποίηση άρχισε να διαδίδεται μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, έπειτα από το σοκ που προκάλεσαν οι πρώτες πυρηνικές εκρήξεις. Η βόμβα στη Χιροσίμα υποχρέωσε τη σκέψη να πάρει μια νέα κατεύθυνση, να αναρωτηθεί για τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει η ίδια η ισχύς μας, η εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση.
Ωστόσο, αυτό που με ανησυχούσε σε αυξανόμενο βαθμό δεν ήταν η στρατιωτική χρήση της εξουσίας μας πάνω στη φύση, επειδή σε τελική ανάλυση ο πόλεμος δεν είναι φυσική κατάσταση του ανθρώπου και οι πόλεμοι μπορεί να αποφευχθούν. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η ειρηνική χρήση της ισχύος μας που την κάνουμε καθημερινά, χρήση πάνω στην οποία βασίζεται όλη η πολιτισμένη μας ύπαρξη, με τις ανέσεις της (το να οδηγούμε το αυτοκίνητο, να ταξιδεύουμε με αεροπλάνο), με την εξαιρετική αφθονία αγαθών που μπορούμε να διαθέτουμε.
Ολα αυτά είναι πράγματα διόλου επιλήψιμα από ηθική άποψη, αλλά η χρήση τους θα μπορούσε να αποκαλυφθεί μακροπρόθεσμα μια απειλή μεγαλύτερη ακόμη και από εκείνη που αποτελούσαν οι ατομικές βόμβες.
Τι σημαίνει το να συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι φτάσαμε σε μια τομή της ανθρώπινης ιστορίας, ότι άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο το οποίο θέτει στην ηθική εντελώς νέα ερωτήματα και την τοποθετεί μπροστά σε νέες ευθύνες, με τις οποίες καμιά ηθική του παρελθόντος δεν χρειάστηκε να ασχοληθεί;
Ποια είναι η τύχη της φύσης στα χέρια του ανθρώπου; Κάποτε η ηθική ενδιαφερόταν για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ασχολούνταν με άλλα λόγια με τη δικαιοσύνη, την εντιμότητα, τις εντολές: «ου φονεύσεις, ου μοιχεύσεις, ου κλέψεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» κ.ο.κ.
Στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων πρέπει να γίνονται σεβαστοί οι κανόνες, οι οποίοι είναι ηθικοί κανόνες. Στο εξής, όμως, έχουμε ευθύνες και απέναντι στη φύση, ακριβώς επειδή αυτή βρίσκεται σήμερα υπό την εξουσία μας.
Πρόκειται για ένα νέο γεγονός, όχι μόνον από τη σκοπιά της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά και από τη σκοπιά της ηθικής θεωρίας. Με μιαν ορισμένη έννοια, οι καιροί ήταν ώριμοι για τη θεωρητική επεξεργασία αυτής της νέας κατάστασης. Και το γεγονός ότι ένας φιλόσοφος αποφάσισε τότε να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα, δεν μπορούσε παρά να υποκινήσει ένα ορισμένο ενδιαφέρον.
● Μια από τις κυριότερες θέσεις σας είναι ότι η ευθύνη για το μέλλον της ανθρωπότητας υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες δράσης του ατόμου. Πρόκειται επομένως για ένα ηθικό και πολιτικό καθήκον το οποίο αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για τους πολιτικούς. Ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες να υλοποιηθεί μια πολιτική δράση εναρμονισμένη με την «Αρχή της ευθύνης»;
Στο βιβλίο μου προσπάθησα να αξιολογήσω τις μεγάλες πολιτικές επιλογές που έχουμε στη διάθεσή μας: από τη μια μεριά ο καπιταλισμός και η οικονομία της αγοράς στη Δύση, από την άλλη το αυταρχικό σύστημα των πρώην σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολής. Αναρωτιόμουν ποιο από τα δυο συστήματα ήταν σε καλύτερη θέση προκειμένου να αντιμετωπίσει την πρόκληση. Και στα δυο μέρη έβλεπα τα υπέρ και τα κατά.
Αυτό που δεν φανταζόμουν τότε ήταν η καταστροφή των χωρών της Ανατολής. Σε ό,τι αφορά γενικά τις πραγματικές δυνατότητες επιτυχίας μιας παρόμοιας πολιτικής, δεν ξέρω τι ακριβώς να απαντήσω. Δεν γνωρίζω υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε για να προσδιορίσουμε τα όρια και να περιορίσουμε τις αξιώσεις μας, την εξαιρετική πολυτέλεια ενός τρόπου ζωής που δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Θέλω να πω ότι σε σύγκριση με μας οι πρόγονοί μας έζησαν σαν άθλιοι.
Ωστόσο, είναι αδύνατο να γυρίσουμε προς τα πίσω. Υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι που μας απαγορεύουν τη ρήξη με τη σύγχρονη τεχνική, ακόμη και για τον απλό λόγο ότι πάρα πολλοί άνθρωποι ήδη δεν θα μπορούσαν να ζουν χωρίς τη βοήθειά της. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά λόγων που εμποδίζουν τη δυνατότητα μιας επιστροφής στο παρελθόν, σε μιαν ειδυλλιακή Αρκαδία στην οποία θα ζούμε σε αρμονία με τη φύση. Πώς θα σωθούμε λοιπόν; […]
Θανάσης Γιαλκέτσης
https://www.efsyn.gr/themata/idees-palies-kai-nees/182704_
gia-mia-ithiki-tis-eythynis
9/2/2019
ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ
Για μια ηθική της ευθύνης.
Ενα πολύ σημαντικό έργο, το βιβλίο του Χανς Γιόνας «Η αρχή της ευθύνης», κυκλοφόρησε πρόσφατα και στη γλώσσα μας (εκδόσεις Αρμός, 2018). Μαθητής του Χάιντεγκερ, ο εβραϊκής καταγωγής Γερμανός φιλόσοφος Χανς Γιόνας (1903-1993) εισηγείται τις βασικές αρχές μιας νέας ηθικής, ικανής να ανταποκριθεί στις προκλήσεις ενός τεχνολογικού πολιτισμού απειλούμενου από τον κίνδυνο της αυτοκαταστροφής.
Το κείμενο που ακολουθεί είναι απόσπασμα συνέντευξης του Χανς Γιόνας, που δημοσιεύτηκε στο γαλλικό περιοδικό Esprit τον Μάιο του 1991.
● Aπό τη μέρα της έκδοσής της, «Η αρχή της ευθύνης» πούλησε στη Γερμανία περισσότερα από 130.000 αντίτυπα. Για ένα έργο φιλοσοφίας, πρόκειται, πιθανόν, για ιστορικό ρεκόρ. Πώς εξηγείτε αυτή την εντυπωσιακή επιτυχία;
Οφείλω να πω ότι αυτή η επιτυχία εξέπληξε κι εμένα. Δεν γνωρίζω ακριβώς σε τι να την αποδώσω, αν και θα μπορούσα να διατυπώσω ορισμένες υποθέσεις. Η πρώτη είναι ότι το βιβλίο ήρθε αναμφίβολα στη σωστή στιγμή. Οι καιροί ήταν κατά κάποιον τρόπο ώριμοι και η συνειδητοποίηση της απειλής που βαραίνει πάνω στο περιβάλλον είχε ήδη αρχίσει να διαδίδεται.
Το βιβλίο μου εκδόθηκε το 1979. Οι ιδέες όμως που με οδήγησαν να το γράψω είχαν αρχίσει να αναπτύσσονται μέσα μου ήδη από τη δεκαετία του 1960. Εκείνη την περίοδο άρχισα πράγματι να κατανοώ με όλο και μεγαλύτερη σαφήνεια την ιδιαίτερη διαλεκτική της τεχνολογικής προόδου, που κατέληξε να συμπαρασύρει ολόκληρο τον πλανήτη. Τότε άρχισα να στοχάζομαι από φιλοσοφική σκοπιά την επινόηση της νεότερης επιστήμης, η οποία δεν «εφευρέθηκε» –αν μπορώ να εκφραστώ έτσι– παρά στα τέλη του 17ου αιώνα.
Θα αναπτυχθεί τότε ένας εντελώς νέος τρόπος συσχέτισης με τη φύση, ριζικά διαφορετικός από τη θεωρητική στάση των αρχαίων, όπως τη βρίσκουμε στη φυσική του Αριστοτέλη, ένας τρόπος που απαιτεί να μετασχηματιστεί σε πρακτική σχέση. Αυτή η μετατόπιση γνώσεων, που έγινε εφικτή από την ανάπτυξη των φυσικών επιστημών, πήρε διαστάσεις οι οποίες υπερβαίνουν όσα θα μπορούσαμε λογικά να επιθυμούμε, να ελπίζουμε και να θέλουμε.
Οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι συντελείται μια επίθεση στην ακεραιότητα της φύσης, όχι μόνον εκείνης που μας περιβάλλει αλλά και εκείνης που είναι μέσα μας, με κίνδυνο μια καταστροφή της ισορροπίας πάνω στην οποία βασίζεται η ύπαρξη των πολυάριθμων μορφών ζωής που συγκατοικούν στη Γη. Σε μια πρώτη φάση, αυτό είχε ως αποτέλεσμα μιαν ενίσχυση της κυριαρχίας του ανθρώπου σε επίπεδα που ποτέ δεν είχε φτάσει στο παρελθόν.
Ταυτόχρονα, όμως, η κατάχρηση της ικανότητάς μας για κυριαρχία μάς οδηγεί στην καταστροφή αυτού που έχουμε μάθει να το κυριαρχούμε. Νόμιζαν ότι αυτή η κυριαρχία θα χρησίμευε μόνο στο να εμπλουτίζει την ανθρώπινη ζωή, να την κάνει πιο γόνιμη και πλούσια. Και πράγματι, αυτό συμβαίνει, τουλάχιστον προς το παρόν. Φτάνουμε όμως στο κατώφλι πέρα από το οποίο αυτή η πρόοδος μπορεί να αντιστραφεί και να μετατραπεί σε συμφορά. Και είναι σαφές ότι ήδη εδώ και κάμποσο καιρό πολλοί άνθρωποι άρχισαν να το αντιλαμβάνονται.
Για να πούμε την αλήθεια, αυτή η συνειδητοποίηση άρχισε να διαδίδεται μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, έπειτα από το σοκ που προκάλεσαν οι πρώτες πυρηνικές εκρήξεις. Η βόμβα στη Χιροσίμα υποχρέωσε τη σκέψη να πάρει μια νέα κατεύθυνση, να αναρωτηθεί για τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει η ίδια η ισχύς μας, η εξουσία του ανθρώπου πάνω στη φύση.
Ωστόσο, αυτό που με ανησυχούσε σε αυξανόμενο βαθμό δεν ήταν η στρατιωτική χρήση της εξουσίας μας πάνω στη φύση, επειδή σε τελική ανάλυση ο πόλεμος δεν είναι φυσική κατάσταση του ανθρώπου και οι πόλεμοι μπορεί να αποφευχθούν. Αυτό που με ανησυχεί περισσότερο είναι η ειρηνική χρήση της ισχύος μας που την κάνουμε καθημερινά, χρήση πάνω στην οποία βασίζεται όλη η πολιτισμένη μας ύπαρξη, με τις ανέσεις της (το να οδηγούμε το αυτοκίνητο, να ταξιδεύουμε με αεροπλάνο), με την εξαιρετική αφθονία αγαθών που μπορούμε να διαθέτουμε.
Ολα αυτά είναι πράγματα διόλου επιλήψιμα από ηθική άποψη, αλλά η χρήση τους θα μπορούσε να αποκαλυφθεί μακροπρόθεσμα μια απειλή μεγαλύτερη ακόμη και από εκείνη που αποτελούσαν οι ατομικές βόμβες.
Τι σημαίνει το να συνειδητοποιούμε το γεγονός ότι φτάσαμε σε μια τομή της ανθρώπινης ιστορίας, ότι άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο το οποίο θέτει στην ηθική εντελώς νέα ερωτήματα και την τοποθετεί μπροστά σε νέες ευθύνες, με τις οποίες καμιά ηθική του παρελθόντος δεν χρειάστηκε να ασχοληθεί;
Ποια είναι η τύχη της φύσης στα χέρια του ανθρώπου; Κάποτε η ηθική ενδιαφερόταν για τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ασχολούνταν με άλλα λόγια με τη δικαιοσύνη, την εντιμότητα, τις εντολές: «ου φονεύσεις, ου μοιχεύσεις, ου κλέψεις, ου ψευδομαρτυρήσεις» κ.ο.κ.
Στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων πρέπει να γίνονται σεβαστοί οι κανόνες, οι οποίοι είναι ηθικοί κανόνες. Στο εξής, όμως, έχουμε ευθύνες και απέναντι στη φύση, ακριβώς επειδή αυτή βρίσκεται σήμερα υπό την εξουσία μας.
Πρόκειται για ένα νέο γεγονός, όχι μόνον από τη σκοπιά της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά και από τη σκοπιά της ηθικής θεωρίας. Με μιαν ορισμένη έννοια, οι καιροί ήταν ώριμοι για τη θεωρητική επεξεργασία αυτής της νέας κατάστασης. Και το γεγονός ότι ένας φιλόσοφος αποφάσισε τότε να αντιμετωπίσει αυτά τα προβλήματα, δεν μπορούσε παρά να υποκινήσει ένα ορισμένο ενδιαφέρον.
● Μια από τις κυριότερες θέσεις σας είναι ότι η ευθύνη για το μέλλον της ανθρωπότητας υπερβαίνει κατά πολύ τις δυνατότητες δράσης του ατόμου. Πρόκειται επομένως για ένα ηθικό και πολιτικό καθήκον το οποίο αντιπροσωπεύει μια πρόκληση για τους πολιτικούς. Ποιες είναι οι πραγματικές δυνατότητες να υλοποιηθεί μια πολιτική δράση εναρμονισμένη με την «Αρχή της ευθύνης»;
Στο βιβλίο μου προσπάθησα να αξιολογήσω τις μεγάλες πολιτικές επιλογές που έχουμε στη διάθεσή μας: από τη μια μεριά ο καπιταλισμός και η οικονομία της αγοράς στη Δύση, από την άλλη το αυταρχικό σύστημα των πρώην σοσιαλιστικών-κομμουνιστικών καθεστώτων της Ανατολής. Αναρωτιόμουν ποιο από τα δυο συστήματα ήταν σε καλύτερη θέση προκειμένου να αντιμετωπίσει την πρόκληση. Και στα δυο μέρη έβλεπα τα υπέρ και τα κατά.
Αυτό που δεν φανταζόμουν τότε ήταν η καταστροφή των χωρών της Ανατολής. Σε ό,τι αφορά γενικά τις πραγματικές δυνατότητες επιτυχίας μιας παρόμοιας πολιτικής, δεν ξέρω τι ακριβώς να απαντήσω. Δεν γνωρίζω υπό ποιες προϋποθέσεις θα μπορούσαμε να συμφωνήσουμε για να προσδιορίσουμε τα όρια και να περιορίσουμε τις αξιώσεις μας, την εξαιρετική πολυτέλεια ενός τρόπου ζωής που δεν έχει προηγούμενο στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Θέλω να πω ότι σε σύγκριση με μας οι πρόγονοί μας έζησαν σαν άθλιοι.
Ωστόσο, είναι αδύνατο να γυρίσουμε προς τα πίσω. Υπάρχουν επιτακτικοί λόγοι που μας απαγορεύουν τη ρήξη με τη σύγχρονη τεχνική, ακόμη και για τον απλό λόγο ότι πάρα πολλοί άνθρωποι ήδη δεν θα μπορούσαν να ζουν χωρίς τη βοήθειά της. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά λόγων που εμποδίζουν τη δυνατότητα μιας επιστροφής στο παρελθόν, σε μιαν ειδυλλιακή Αρκαδία στην οποία θα ζούμε σε αρμονία με τη φύση. Πώς θα σωθούμε λοιπόν; […]
Θανάσης Γιαλκέτσης
https://www.efsyn.gr/themata/idees-palies-kai-nees/182704_
gia-mia-ithiki-tis-eythynis
9/2/2019