Μουσική των Χριστουγέννων - Κλασσική.


 ΜΟΥΣΙΚΗ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ .

Τα Χριστούγεννα όπως τα γιορτάζουμε σήμερα διαμορφώθηκαν τον 19ο αιώνα. Το στολισμένο δέντρο ήταν γερμανικό έθιμο περασμένων αιώνων, ενώ για τα τραγούδια της εποχής, ακολουθεί εκτεταμένη αναφορά που τα χωρίζει σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Τα Κλασικά έργα εποχής και τα Ελαφρά. Ας ξεκινήσουμε με την πρώτη κατηγορία.

Οι συνθέτες κλασικής μουσικής, προφανώς, δεν έμειναν έξω από την επετειακή υμνολογία, μεταξύ αυτών ο Μέντελσον, ο Μπαχ και ο Χέντελ. Αλλά και σ΄ αυτές τις περιπτώσεις συναντάται ο μελωδός που διαχρονικά παρεμβάλλεται και δημιουργεί: ο Λαός.

Σε όσα αναλυτικά αναφέρονται παρακάτω, μπορούν να προστεθούν και τα έργα με τίτλο Ave Maria που γράφτηκαν από πολλούς συνθέτες. Οι πιο γνωστοί από αυτούς είναι: Σούμπερτ, Μπαχ (ενορχ. Γκουνό), Βικτόρια, Μασκάνι (στην Καβαλερία Ρουστικάνα), Μότσαρτ, Μπρούκνερ, Φορέ, Χολστ, Ραχμάνινοφ, Βέρντι (στον Οθέλλο/4η πράξη), Πάρσονς, Βιερνέ, Έλγκαρ, Μέντελσον, Μπιμπλ κτλ.


Michael Praetorius: Polyhymnia Caduceatrix & Panegyrica, 1618

Τα Χριστούγεννα γιορτάζονταν με εξαιρετική λαμπρότητα στους ναούς της Λουθηρανικής Γερμανίας. Ο Μίχαελ Πρετόριους (1571-1621) γνώριζε πολύ καλά, όταν έγραφε αυτήν τη μουσική, ότι η Γερμανία ήταν στο χείλος του πολέμου και -παρότι την έγραψε για καθαρά θρησκευτικούς λόγους- εξέφραζε την ελπίδα του για ειρήνη, λίγο πριν ξεσπάσει ο τριαντακονταετής πόλεμος του 1618. Ο συνθέτης είχε γράψει πάνω από 1.000 έργα θρησκευτικού περιεχομένου, τα οποία βασίστηκαν σε προτεσταντικούς ύμνους και στη Λουθηρανική λειτουργία (Est ist ein ros entsprungen, Λουθηρανική Λειτουργία για το πρωινό των Χριστουγέννων κτλ). Όπως έκανε και ο Μοντεβέρντι λίγο νωρίτερα, ο Πρετόριους σκόπευε με τη μουσική του να ενώσει το παλιό με το καινούργιο. ​

Archangelo Corelli: Concerto per la notte di Natale, op.6/no.8

Είναι ένα Κοντσέρτο Γκρόσο σε Σολ ελάσ. και προοριζόταν να ακούγεται τις γιορτινές ημέρες μέσα σε εκκλησία. Ο υπότιτλός του είναι fatto per la notte di Natale (γραμμένο για τη νύχτα των Χριστουγέννων). Το έργο είναι γραμμένο σε τρίτα, σε σικελικό ρυθμό, και έγινε ο πρόδρομος του Μεσσία του Χέντελ και του Ορατόριου των Χριστουγέννων του Μπαχ.

Pietro Locatelli: Concerto Grosso “di Natale”, op.1/No.8

Ο Λοκατέλι ήταν ένας μεγάλος βιολονίστας και ένας αξιόλογος συνθέτης. Τα κοντσέρτα του γενικώς τιτλοφορούνται L’ Arte del Violino και θεωρούνται από τα σημαντικότερα της εποχής Μπαρόκ. Ως σολίστ ο Λοκατέλι ήταν μεγάλος βιρτουόζος και ο ήχος του ήταν γλυκός και μελωδικός. Ένας μουσικολόγος, μάλιστα, είπε πως «το παίξιμό του θα μπορούσε να κάνει ένα καναρίνι να πέσει από το κλαδί του, από την ευχαρίστηση»... Τα Concerti Grossi op.1 μοιάζουν πολύ με αυτά του Κορέλι (op.6) και χρησιμοποιούν την ίδια αναλογία φόρμας (da chiesa-εκκλησιαστική και da camera-δωματίου). Η σχέση των δύο έργων σηματοδοτείται εντονότερα και από την ύπαρξη του Χριστουγεννιάτικου Κοντσέρτου, το οποίο θεωρείται ως το λαμπρότερο έργο του Λοκατέλι.


Heinrich Schuetz: Josef, du Sohn David, 1639

Όταν ήταν νέος, ο Συτς σπούδασε στο πλευρό του βενετσιάνου συνθέτη Τζοβάνι Γκαμπριέλι κατά το διάστημα 1609-1612. Γι΄ αυτό και ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος της ιταλικής πολυφωνικής μουσικής, στη Γερμανία. Όταν έγραψε αυτό το έργο υφίστατο και αυτός (όπως ο Πρετόριους) τα δεινά του πολέμου, αντιμετωπίζοντας δυσκολίες στην ανεύρεση κατάλληλων χορωδών για την ερμηνεία του έργου του.

Heinrich Schuetz: Die Weihnachtshistorien 
(χριστουγεννιάτικη ιστορία), 1664

Για πρώτη φορά το ορατόριο αυτό παρουσιάστηκε στη Δρέσδη και είναι μια σειρά ευχάριστων και καλά ενορχηστρωμένων σκηνών, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με ρετσιτατίβα. Μ΄ έναν υπέροχο τρόπο, ο Συτς συνδέει την ιταλική φωνητική παράδοση με τη γερμανική μουσική Μπαρόκ.

Alessandro Scarlatti: Cantata per la notte di Natale, 1705

Γράφτηκε από τον συνθέτη που δεν ήταν γνωστός μονάχα για τις όπερες, τα ορατόρια και την ορχηστρική μουσική, αλλά και για τις πάνω από 600 καντάτες του.

Antonio Caldara: Καντάτα των Χριστουγέννων, 1712

Γράφτηκε στη Ρώμη με σκοπό να γεφυρώσει τη ρήξη ανάμεσα στον Πάπα Κλέμεντ και τον επικεφαλής της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τον Κάρολο τον ΣΤ΄.

Francesco Manfredini: Concerto per il Santissimo Natale,
 op.3/no.12, 1718

Η Μπολόνια της Ιταλίας μπορεί να καυχάται ότι είναι μία από τις λίγες πόλεις με τόσο μεγάλο μουσικό παρελθόν. Από τον 17ο αι. ο συνθέτης Φραντσέσκο Μανφρεντίνι είχε έναν μεγάλο δάσκαλο στο βιολί, τον Τορέλι. Στην ίδια πόλη, λένε πως γεννήθηκε το Κοντσέρτο, αλλά ειδικά τις παραμονές των Χριστουγέννων, οι βοσκοί της περιοχής (αποκαλούνται pifferari) έρχονται στη Ρώμη, σε ανάμνηση της πορείας των βοσκών προς τη Βηθλεέμ.

Antonio Vivaldi: Κοντσέρτο για Έγχορδα
 «Il riposo-per il Santissimo Natale»

Ο Βιβάλντι αποφάσισε πως αυτό το κοντσέρτο θα ήταν κατάλληλο για τα Χριστούγεννα, λίγο μετά την ολοκλήρωσή του. Είναι εύκολο κανείς να διαπιστώσει το γιατί, αφού το έργο χαρακτηρίζεται από τα «θαμπά» έγχορδα και την απουσία του τσέμπαλο, το οποίο συνήθως έπαιζε το ρόλο του κοντίνουο. Τα εφέ αυτά δίνουν ένα αίσθημα ζεστασιάς και πολλές φορές παραπέμπουν μουσικά στις Τέσσερις Εποχές.

J. S. Bach: Das neugeborne Kindelein BWV122, 1724

Η καντάτα αυτή γράφτηκε την ίδια χρονιά με τις επίσης χριστουγεννιάτικες Unser und sei voll Lachens και Selig ist der Mann. Και οι τρεις καντάτες παρουσιάστηκαν στις γιορταστικές λειτουργίες της ίδιας χρονιάς. Η καντάτα BWV122 με τίτλο Weihnachtkantaten, που περιλαμβάνει το Das neugeborne Kindelein (νεογέννητο βρέφος) στηρίχτηκε σε έναν δημοφιλή πρωτοχρονιάτικο ύμνο της εποχής που είχε γραφτεί το 1597. Τα πρώτα λόγια λένε:

Το νεογέννητο βρέφος, ο μικρός Ιησούς,
ακόμη μια φορά φέρνει τον καινούργιο χρόνο
σε όλους τους πιστούς χριστιανούς.

J. S. Bach: Ορατόριο Χριστουγέννων BWV248, 1734

Πρόκειται όχι για κάποιο ενιαίο έργο, ένα ορατόριο, αλλά μια σειρά από έξι καντάτες, από τις 300 και πλέον που έχει γράψει ο Μπαχ. Αν παιχτούν και οι έξι μαζί αποτελούν το Ορατόριο των Χριστουγέννων (Oratorium Tempore Nativitatis Christi). Η πρώτη από αυτές τις καντάτες παρουσιάστηκε ανήμερα τα Χριστούγεννα του 1734, στην εκκλησία του Αγίου Θωμά της Λιψίας. Η 2η και η 3η τις επόμενες δύο ημέρες, η 4η της Κυριακή της Πρωτοχρονιάς και η 6η τα Θεοφάνια. Την εποχή του Μπαχ, αυτές οι καντάτες δεν παρουσιάστηκαν ποτέ όλες μαζί, σε μία παράσταση.
Το έργο περιγράφει τη Γέννηση, από την εποχή της άφιξης του Ιωσήφ και της Μαρίας στη Βηθλεέμ, μέχρι τη διαφυγή τους από τη θηριωδία του Ηρώδη.

Louis-Claude Daquin: 
12 Παραλλαγές σε Χριστουγεννιάτικα Τραγούδια, 1739

Ο Ντακέν ήταν ο πιο αξιόλογος οργανίστας του καιρού του. Ήταν ένας ταλαντούχος μουσικός, αλλά και συνθέτης, και δικαίως επονομάστηκε «ο Λιστ του Οργάνου». Για πρώτη φορά έπαιξε μπροστά στον βασιλιά της Γαλλίας στα έξι του χρόνια, ενώ στα δώδεκα έγινε ο πρώτος οργανίστας στο ναό του Αγίου Αντωνίου. Το 1739 συναγωνίστηκε με επιτυχία τον Ραμώ για τη θέση του οργανίστα στο ναό του Αγίου Παύλου του Παρισιού, ενώ την ίδια χρονιά ονομάστηκε Organiste du Roi, βασιλικός οργανίστας. Ήταν εκείνη την εποχή που έγραψε τις παραλλαγές αυτές.

Georg Fr. Haendel: 
Messiah, 1741

Ο Μεσσίας είναι ένα ορατόριο που διαρκεί δύο ώρες και γράφτηκε, σε μία από τις πολλές εκδοχές του, για 17 χορωδίες! Παρ΄ όλα αυτά, το έργο κάποτε παρουσιάστηκε και με πολύ μικρόν αριθμό συντελεστών: τέσσερις σολίστ και μία ορχήστρα εγχόρδων, την οποία συμπλήρωναν όμποε, φαγκότα και κόρνα. Είναι ένα δραματικό έργο με θρησκευτικά θέματα που προοριζόταν να παρουσιαστεί επί σκηνής, χωρίς κοστούμια, χωρίς σκηνικά. Έχει χορωδιακά, σόλο και ορχηστρικά μέρη, με ρετσιτατίβα στα ενδιάμεσα. Ο Χέντελ, όσο ζούσε, έδωσε 37 παραστάσεις του Μεσσία, χρησιμοποιώντας -σε μερικές περιπτώσεις- μέχρι 3.500 εκτελεστές! Το 19ο αιώνα λέγεται πως, όταν το έργο παρουσιάστηκε στο Crystal Palace, χρησιμοποιήθηκαν 5.000 τραγουδιστές!

  O Μεσσίας γράφτηκε μέσα σε 24 ημέρες, από τις 22 Αυγούστου έως τις 14 Σεπτεμβρίου 1741! Αυτό που είναι αξιοσημείωτο δεν είναι απλώς το γεγονός ότι πήρε στο συνθέτη μόνον τόσες λίγες ημέρες για να το γράψει, ούτε το ότι είναι τεράστιο σε όγκο, αλλά το ότι είναι ταυτοχρόνως πολύ υψηλής ποιότητας. Το ορατόριο χρησιμοποιεί βιβλικά κείμενα από την Παλαιά Διαθήκη, ειδικά διασκευασμένα. Το έργο αποτελείται από τρία μέρη: τη Γέννηση, τα Πάθη και την Ανάσταση που φανερώνει και το μέλλον της χριστιανοσύνης, κλείνοντας με μια επιβλητική φούγκα, το Αμήν.

Το έργο συγκέντρωσε περίπου 400 Λίρες Αγγλίας, ένα τεράστιο ποσό για την εποχή εκείνη. Οι χορηγοί, μάλιστα, της εκδήλωσης για να προσελκύσουν τον κόσμο και να αιτιολογήσουν το υψηλό κόστος του εισιτηρίου (μισή Guinea), δήλωναν πως ο κ. Χέντελ θα έπαιζε και κάποια κοντσέρτα στο όργανο. Η πρεμιέρα δόθηκε το μεσημέρι της 13ης Απριλίου 1742 στο Great Music Hall της οδού Fishamble στο Δουβλίνο, μπροστά σε κοινό 700 ατόμων. Ο συνωστισμός ήταν αναμενόμενος και, μέσω του Τύπου, όσοι θα πήγαιναν παρακαλούνταν να μην πάρουν μαζί τα ξίφη τους!

Georg Philip Telemann:
 Ορατόριο των Χριστουγέννων, 1759

Γράφτηκε όταν ο συνθέτης ήταν μουσικός διευθυντής στο Αμβούργο και έχει τον υπότιτλο Οι Βοσκοί στη Φάτνη της Βηθλεέμ. Ο Τέλεμαν ήταν τότε 78 ετών.

Johann Heinrich Rolle: 
Ορατόριο των Χριστουγέννων, 1769

Ο Ρόλε ανήκε στους σημαντικούς συνθέτες της εποχής εκείνης, οι οποίοι επισκιάστηκαν από την τεράστια φήμη των Μπαχ, Χέντελ και Τέλεμαν. Στα 18 του χρόνια ονομάστηκε οργανίστας στο ναό του Αγ. Πέτρου του Μαγδεμβούργου, ενώ το 1741 υπηρέτησε ως βιολονίστας στην Αυλή του Φρειδερίκου του Β΄, στο Βερολίνο. Η μουσική αυτή βασίστηκε στα έργα του ευαγγελιστή Λουκά.

Franz Schubert:
 Ave Maria op.52, 1825

Ο Φραντς Σούμπερτ στη σύντομη ζωή του ήταν ένας από τους πιο αυθεντικούς συνθέτες στην ιστορία, όντας ιδιοφυΐα στη δημιουργία μελωδιών. Ανήκει στις τελευταίες και πιο όμορφες συνθέσεις του Σούμπερτ. Τα λόγια του λατινικού ύμνου Ave Maria είχαν χρησιμοποιηθεί σε λειτουργίες, από τον 11ο αιώ­να. Αυτό το κείμενο βασίζεται στο χαιρετισμό του Αρ­χάγ­γε­λου Γαβριήλ προς τη Μαρία, ο οποίος της αναγγέλλει ότι θα γίνει η μητέρα του Ιησού. Γι΄ αυτήν την προσευχή πολλές φορές γράφτηκε μουσική, αλλά αυτή η συγκεκριμένη είναι μία από τις καλύτερες.

Hector Berlioz: L’ Enfance du Christ/ΙΙ
- Χαιρετισμός των Βοσκών, 1854

Το τραγούδι αυτό αποτελεί μέρος του δραματικού ορατόριου του Μπερλιόζ Η παιδική ηλικία του Χριστού. Λένε πως ο μεγαλύτερος Γάλλος ρομαντικός συνθέτης εμπνεύστηκε αυτό το ορατόριο, αναθυμούμενος τη δική του παιδική ηλικία. Ο ίδιος το χαρακτήρισε ως «δραματική τριλογία». Πρώτα, παρουσιάζεται η θηριωδία του Ηρώδη και η δολοφονία των παιδιών στην Ιουδαία, ενώ οι άγγελοι προειδοποιούν τον Ιωσήφ και τη Μαρία. Στο 2ο μέρος, και πάλι οι άγγελοι προειδοποιούν την Ιερή Οικογένεια να φύγουν για την Αίγυπτο. Σ΄ αυτό το μέρος περιλαμβάνεται και ο Χαιρετισμός των Βοσκών. Στο 3ο και τελευταίο μέρος, ο Ιωσήφ και η Μαρία γίνονται δεκτοί με ενθουσιασμό από τους Ισραηλίτες.

Felix Mendelssohn: 
Hark! The herald angels sing, 1855

Είναι ο πιο δημοφιλής από τους ύμνους που έγραψε ο Τσαρλς Γουέσλι (Charles Wesley). Η πολύ γνωστή μουσική περιλαμβάνεται στο ευρύτερο έργο του Φέλιξ Μέντελσον με τίτλο Festgesang, για ανδρικές φωνές και χάλκινα πνευστά. Τα λόγια του ύμνου του Γουέσλι προσάρμοσε εκείνη τη χρονιά ο W. H. Cummings. Επρόκειτο για μια παραγγελία που έδωσαν στον Μέντελσον, για να γιορταστεί -όπως πίστευαν τότε- η 400ή επέτειος της ανακάλυψης της τυπογραφίας από τον Γουτεμβέργιο. Ο ίδιος ο συνθέτης έλεγε: «Αυτή η μουσική ποτέ δεν θα μπορέσει να δέσει με θρησκευτικούς στίχους»...

Charles Gounod (J.S.Bach): Ave Maria, 1859

Ο συνθέτης έγραψε αυτό το πασίγνωστο -μη οπερατικό- έργο του στο απόγειο της καριέρας του. Αυτή η melodie religieuse χρησιμοποίησε το Πρελούδιο σε Nτο μείζονα του έργου του Μπαχ Καλά Συγκερασμένο Κλειδοκύμβαλο. Γι΄ αυτό, όταν χρειάζεται να αναφερθεί η μουσική πατρότητα του Ave Maria, σημειώνονται ταυτοχρόνως και οι δύο δημιουργοί του (Μπαχ/Γκουνό). Τα λόγια είναι από το γνωστό λατινικό ύμνο.

Nikolai Rimsky-Korsakov:
 Christmas Eve suite

Ο γνωστός Ρώσος συνθέτης ήταν επιρρεπής στο να «κατασκευάζει» περίπλοκες υποθέσεις, γεγονός από το οποίο δεν ξέφυγε και αυτή η Σουίτα. Η υπόθεση περιλαμβάνει μάγισσες, το διάβολο, ένα σιδηρουργό, έναν κλέφτη του φεγγαριού, διάφορους χορωδούς και διάφορα... αξεσουάρ εποχής, όπως σάκους με παιχνίδια, μπότες κτλ.

Gustav Holst: Jesu, thou the Virgin-born, 1907

Αυτό είναι ένα από τα τέσσερα παλιά αγγλικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια που έγραψε ο Χολστ, ο οποίος συγκέντρωσε και ενορχήστρωσε πολλούς παλιούς συνθέτες μαδριγαλιών.

Gustav Holst: In the bleak midwinter

Γράφτηκε από τον συνθέτη του έργου Οι Πλανήτες και βασίστηκε σ΄ ένα ποίημα της Κριστίνα Ροζέτι. Κανείς από τους δύο δημιουργούς δεν το έγραψε με σκοπό να χρησιμεύσει ως χριστουγεννιάτικο τραγούδι. Έργο με τον ίδιο τίτλο έχει γράψει και ο -επίσης Άγγλος- συνθέτης Harold Darke.

Benjamin Britten:
 Ceremony of Carols op.28, 1942

Το έργο γράφτηκε εν πλω κάπου στον Ατλαντικό, όταν ο συνθέτης επέστρεφε στην Αγγλία με ένα νορβηγικό φορτηγό πλοίο. Στην Αμερική, όπου είχε μεταναστεύσει λίγο πριν το ξέσπασμα του πολέμου, του είχε λείψει η πατρίδα του ιδιαιτέρως, και η μουσική που έγραψε ήταν οι παιδικές του μνήμες από την Αγγλία. Στο ταξίδι συνοδευόταν από τον εραστή του, τον τενόρο PeterPears, ενώ ο φόβος από τη δραστηριότητα των γερμανικών υποβρυχίων στον Ατλαντικό ήταν μεγάλος. Κι όμως, παρόλα αυτά, και παρότι ήταν άνοιξη (!) ο Μπρίτεν έγραψε αυτήν την επιτυχημένη χριστουγεννιάτικη μουσική, εκτός εποχής. Αποτελείται από εννέα συνδεόμενα μεταξύ τους μέρη βασισμένα στον ύμνο Hodie Christus Natus Est.

Benjamin Britten: 
St. Nicholas op.42, 1948

Πρόκειται για μία καντάτα, η οποία περιγράφει τον Αϊ-Βασίλη (St. Nicholas ή SantaClaus), τον ιερωμένο του 14ου αι. ο οποίος έγινε ο προστάτης και το όνειρο των παιδιών, αυτών των ημερών.

Francis Poulenc: Quatre motets pour le temps de Noel, 1952

Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του φίλου του Pierre-Octave Ferroud σε αυτοκινητικό δυστύχημα το 1935, ο συνθέτης στράφηκε και πάλι στο Χριστιανισμό, τον οποίο είχε απορρίψει όταν ήταν νέος. Αυτή η στροφή, τον οδήγησε στη γραφή πολλών ιερών χορωδιακών έργων. Το έργο αυτό περιλαμβάνει τα μέρη O Magnum Mysterium (Ω Μέγα Μυστήριο), Quem vidistis pastores, Videntes stellamκαιHodie Christus natus est. Τα μοτέτα είναι λατρευτικά έργα χριστιανικού περιεχομένου.

John Tavener: 
Hymns to the Mother of God

Ο άγγλος συνθέτης, ο οποίος είναι γνωστός για το ότι ασπάστηκε την Ορθοδοξία, έχει πολλά έργα θρησκευτικού περιεχομένου στο ενεργητικό του (The Lamb). Στο έργο του αυτό συνδυάζονται δύο μεγάλες χορωδίες που αποκαλύπτουν το κλίμα των ημερών.

Olivier Messiaen:
 Vingt Regards sur l’ enfant Jesus

Πρόκειται για μια από τις κορυφαίες πιανιστικές δημιουργίες του 20ού αι. Συμβολικό, παρά αφηγηματικό έργο, αποτελείται από είκοσι σκηνές. Η 11η σκηνή παρουσιάζει την Παρθένο Μαρία γονατισμένη να προσεύχεται με ευγνωμοσύνη για το Θείο Βρέφος που φέρει στα σπλάχνα της, ενώ η 15η σκηνή την παρουσιάζει με τον μικρό Ιησού στην αγκαλιά.

Οικογένεια Strauss: 
Bαλς, Μαρς και Πόλκες

Για πολλούς, η Πρωτοχρονιά είναι συνδεδεμένη με την απευθείας μετάδοση από τη Βιέννη της γνωστής πρωτοχρονιάτικης συναυλίας, η οποία αναμεταδίδεται επί πολλά χρόνια και στη χώρα μας από το Musikverein, την Αίθουσα Φίλων της Μουσικής της Βιέννης (απ’ όπου μεταδίδεται η Πρωτοχρονιάτικη συναυλία). Αν και οι Στράους δεν έγραψαν χαρακτηριστική χριστουγεννιάτικη μουσική, τα περισσότερα έργα τους -για τον παραπάνω λόγο- ακούγονται κατά κόρον αυτές τις ημέρες και τις χαρακτηρίζουν.


3/12/2007